PZC Jrz
Van agosie toet zekel, van bekaoid toet boezeroen
buJtBngBbJBd'
Eens vestingwerk
altijd vestingstad
IJzendijke
31
woensdag 24 mei 2000
Liggingin West-Zeeuws-Vlaanderen, tussen Oostburg en Biervliet.
Ontstaan: voor 1046, de eerste keer dat de plaatsnaam in documenten genoemd werd.
Inwonertal: 2171
Openbaar vervoer: redelijke busverbindingen met Oostburg, Terneuzen en Breskens.
Monumenten: N. H. Kerk (1612), molen, diverse burgerhuizen met trapgevels en streekmuseum.
Voorzieningen: redelijk wat winkels, een paar banken en restaurants, openluchtzwembad.
doorConny van Gremberghe
Elke vestingstad krijgt er een keer mee te maken. Het
moment dat de vestingwerken gaan klemmen als een
strakzittend korset. Dat uitbreidingen alleen gerealiseerd
kunnen worden door de oude verdedigingswerken op één of
andere manier geweld aan te doen. Dan staat men voor de
keuze. Wallen slechten en grachten dempen Of
nieuwbouwwijken plannen pal tegen de historische
bouwsels, aarden wallen en diepe watergangen. IJzendijke,
ooit Prins Maurits zuidelijke pleisterplaats, stond voor die
keuze in 1841. Het toenmalig gemeentebestuur hoefde er
echter weinig woorden aan vuil te maken, omdat de Franse
overheersers een kleine halve eeuw ervoor al de schop hadden
laten zetten in de 17de eeuwse omwalling. Een deel van
vesting was reeds ontmanteld op het moment dat het
gemeentebestuur een besluit moest nemen voor een tweede
deel. Het dorp kon na het slechten van de omwalling aan de
zuidkant verder groeien en gelukkig maar, bleef die
groeiruimte zo groot, dat een ontmanteling van de nog
resterende vestingsrestanten in later jaren achterwege kon
blijven.
Het IJzendijke van nu koestert het verleden zonder dat het
heden geweld aan moet worden gedaan. Het dorp mag zich
stadnoemen, maar stedelijke allures zijn het vestingsplaatsje
vreemd. Het verenigingsleven floreert en waar elders in
West-Zeeuws-Vlaanderen neringdoenden stapsgewijs hun
winkel sluiten blijft in IJzendijke een kleine groep
ondernemers de dorpsgemeenschap bedienen.
IJzendijke is rijk aan monumenten en dat is voor een kern in
de gemeente Oostburg bijzonder. Bij de bevrijding van West-
Zeeuws-Vlaanderen in het najaar van 1944 werd zowat alles
in puin geschoten. Breskens, Oostburg, Schoondijke, maar
ook IJzendijke werden uitzonderlijk zwaar getroffen. De
laatste kern kon van geluk bij een ongeluk spreken. De eerste
kerk in Zeeland die in 1612 voor de protestantse eredienst
gebouwd werd doorstond de oorlogshandelingen zonder
schade. De IJzendijkse katholieken troffen het minder dan
hun Nederlands Hervormde plaatsgenoten. De uit 1705
daterende roomse kerk werd vrijwel met de grond gelijk
gemaakt. De parochie kreeg er een moderne kruiskerk voor
terug, een gebouw naar een ontwerp van de Bredase architect
J. de Lint.
Oorlogen en watersnoden hebben de geschiedenis van het
vestingstadje sterk bepaald. In de 11de eeuw moet er twee
kilometer noordoostelijk van het huidige dorp al een
nederzetting gelegen hebben die de naam Isedyke droeg, een
dijkdorp bij de IJzer. Een plaats met een redelijke mate van
welvaart door de lakenhandel met Engeland. Stad en
ambacht IJzendijke werden in de veertiende eeuw voor de
algemene landsbelasting hoger aangeslagen dan het
nabijgelegen Oostburg en Aardenburg, hetgeen iets zei over
de status van het plaatsje dat in 1127 al stadsrechten had
gekregen. Drie grote watersnoden tussen 1375 en 1437
brachten de stad evenveel malen schade toe. Mensen trokken
weg, de stad verdween tijdelijk van de laat-Middeleeuwse
kaarten. Het was de Spaanse landvoogd Parma die
IJzendijke nieuw leven inblies door iets ten zuidwesten van
het oude dorp een versterking aan te leggen, een schans met
vier bolwerken. Maurits veroverde IJzendijke in 1604 en
breidde de vesting fors uit met een ravelijn, twee andere
bolwerken, het molenbolwerk en een groot centraal gelegen
marktplein, dat diende voor exercities en oefeningen. Een
eeuw later moderniseerde Menno van Coehoorn de vesting
nog eens tot de Fransen achter de militaire functie in 1805 een
punt zetten. Vanuit de lucht bezien blijft IJzendijke ook nu
nog wat het ooit was; een vestingstad.
foto Aero Lin Photo
Kinderen drijven agosie of negosie op een vrijmarkt. foto Ruben Oreel
door Engel Reinhoudt
Toen we eind maart opriepen
om te reageren op het ABC van
favoriete woorden, was dat niet
aan dovemansoren gezegd. Uit de
vele reacties komen we toe aan het
ABC van de heer Paauwe uit
Yerseke en dat van mevrouw
Trompert-Peute uit Kloetinge.
Maar eerst wijst mevrouw of
meneer Van Dalen uit 's-Heer
Arendskerke op het woord
'allesansie', dat niet voorkomt in
het Woordenboek der Zeeuwsche
Dialecten, kortweg het Zeeuwse
Woordenboek genoemd en dat bij
haar of hem thuis werd gebruikt.
Het betekent vriendschap,
betrekking. „Die ieuw dï
allesansie mee." Die onderhield
daar vriendschap mee.
Nu naar het ABC uit Yerseke, met
af en toe wat toelichting of
voorbeeldzinnetjes.
Agosie, handel. „Hoeien agosie",
wenste je bijvoorbeeld een
koopman bij het weggaan.
Bekaoid, verkeerd. Die kwam d'r
mè bekaoid van af, die kwam er
slecht van af. Dit lijkt nogal een
typisch Zeeuws woord, maar is het
niet echt. Je vindt het ook in het
gewone Nederlandse
woordenboek. Het is een heel oud
woord en hangt wellicht samen
met kade. Een schip dat te dicht bij
de kade gedreven is en daardoor
de wind uit de zeilen werd
genomen, kwam er bekaaid vanaf.
Effenof, beslist, duidelijk.
Fluzig, pluizig.
Grie:p, riek. Ei jie de griep? Neê ik
voele m'n eigen stik goed. Ik
bedoele da'k de griep zoeke, wan
ik mö petaoten ge roaie. Griep
staat naast het Hollandse greep.
Haerzak, een naarling. De h wordt
gewoonlijk niet uitgesproken.
Impersant, ondertussen.
Joekte, jeuk.
Kubbels, tandvlees waarin de
tanden ontbreken. Die ei alleêne
nog mè kubbels om mie te bieten.
Eigenaardig is dat dit woord
ontbreekt in het woordenboek,
zowel in het Zeeuwse als ook in de
kleine van Dale.
Lurp, beurs. Die pere is glad lurp.
Lurp zal afkomstig zijn van
lurken, slurpen.
Mosse, een huismus.
Neffen, naast.
Onbedopt, onbehouwen. Wellicht
komt dit van ongedoopt, niet
volgens deregels van het
burgerlijk fatsoen.
Pluure, pluisje.
Rieve, hark. Het etymologisch
woordenboek zegt dat rijf in het
Middelnederlands voorkomt als
rive. 'Een woord van de
inguaeoonse kuststrook van
Noord-Friesland tot aan het
Zwin, nog vooral levend in
Antwerpen, Noord-West-Brabant
en het Land van Waas.'
Stuit, poosje. Mag ik een stuitje
bie je zitte? Je zult dat woord
buiten Zeeland in deze zin niet
gauw tegenkomen.
Woordenboeken geven geen
verklaring. In de kleine Van Dale
staat nog wel dat een stuit het
laatste (onderste) restje is van een
klamp hooi. Het stuitbeen is het
onderste deel van de rug. Mogelijk
ligt hier het verband met een
beetje, een poosje.
Teste, teil. Niet echt Zeeuws. Teste
wordt ook gebruikt in de
betekenis van hoofd. Ik stik vee
piene in m'n teste.
Uuttrokker, trekharmonica.
Vuulte, onkruid.
Wostebolle, gehaktbal.
Yese, Yerseke.
Zekel, sikkel. Het komt van het
Latijnse secula, wat snijden
betekent. Ook zeis en zaag zijn
ervan afgeleid.
Keuzes
Het aardige van het maken van
een ABC van mooie woorden is dat
je telkens voor keuzes wordt
geplaatst, want er zijn natuurlijk
meer woorden van een bepaalde
letter die het waard zijn
opgenomen te worden. Mevrouw
Trompert- Peute uit Kloetinge gaf
steeds twee of drie woorden. Er
zijn beperkingen en een enkele
toelichting aangebracht.
Aeverdikse, een hagedis. Astrant,
brutaal. Aorig, vreemd.
Boezeroen, overhemd. Boezenere,
ergens wonen waar je je erg
behelpen moet. Oe a die di
boezeneert, da's nie te begriepen.
Bleik, bleek. De waste lig op d'n
bleik.
Dege, volwassen. Marie is a een
dege meid. Ook betekent het blij
tevreden. Me bin stik dege mie dat
ouwe autootje. Dodde, Nele is een
dikke dodde.
Errebeier, arbeider.
Errebeiersspek, rammenas.
Fiette, een kieskeurig iemand.
Futig, kregel.
Gornèt, garnaal. Griengel,
grendel. Doe jie de griengel op de
deure?
'Eule, brug over watergang. 'Eule
wordt ook gebruikt als benaming
voor de duiker onder de weg.
Impelik, heimelijk, stiekem.
Volgens het Zeeuwse
woordenboek hoort het woord
thuis op Schouwen-Duiveland.
Juunrenne, uienbewaarplaats.
Julder, jullie.
Kakkernisje, nakomertje.
Lange, pakken. Lang de beuter is
uut de spinne, pak de boter eens
uit de kast. Leurder, venter.
Lorretuug, ondeugdelijk spul.
Mispit, mestvaalt.
Negosie, handeltje. Het woord
komt van negotie. Ook agosie (zie
boven). Netebos, nijdig iemand.
Dat wuuf is toch fernienig, da's
een echte netebos.
Orlevienks, onhandig. Watje dat
noe toch wee orlevinks. Het
Zeeuws woordenboek vermeldt
dat dit een verbastering is van
'aarlanderveens'. In de kleine Van
Dale wordt dit niet uitgelegd als
onhandig, maar als boers,
eenvoudig.
Poelepetaone, parelhoen.
Pitketelputemmer. De pitketel lig
in d'n trasbak. De putemmer ligt
in de regenbak.
Remelen, wiebelen. Stille zitte, nie
zitte remele. Reutjepeu,
schorremorrie, niet veel zaaks.
Stremien, vergiet. Het stremden stï
nest het staertpannetje, het
vergiet staat naast het
steelpannetje. Een mooi woord uit
Schouwen is ook schróösel, een
dunne kruidkoek die gebakken
wordt ter gelegenheid van het
straofeest.
Touter, schommel. De guus bin an
't touteren. De kinderen zijn aan
het schommelen.
Uutkelleve, schoonmake. Je mag
die panne wè goed uutkelleve, die
ei an'ezete (aangebakken).
Veestepanne, nokdakpan. In 't
voorjaer mó je de veestepannen
witte.
Warrewieke, ruzie maken.
Zaete, bij eb droogvallend slik.
Het schip leit op de zaete.
Zèêkolle, zilvermeeuw.
In juni opnieuw een aflevering van
enkele ABC's. En misschienbin d'r
nog lezers die a voe een
kakkernistje zurge.
Reacties op deze rubriek zijn
welkom. Indien u wilt
reageren, of wanneer u een
tip voor ons heeft, kunt u
schrijven of faxen naar de
PZC, Postbus 18, 4380 AA
Vlissingen, fax 0118-
470102, onder vermelding
van streektaal.
