Louis Couperus
tussen kaften
Magie in Zuid-Afrika
eeuwenoud en actueel
D<7p kunst
rIA* cultuur
Ellison komt
tevoorschijn
Versierde verhalen
Riana Scheepers
11
yr v v DOOR v v v1
ELOIJ15 COUPERUS-
Ralph Ellison is, net als Hector
Malot, Malcolm Lowry, Hilde-
brand en Jan Cremer, de schrij
ver van één boek. Al het andere
verbleekte bij die ene klassieker,
in het geval van Ellison The In
visible Man (De onzichtbare
man), de roman die hij in 1952
publiceerde en die nog nog al
tijd geldt als één van de grote
Amerikaanse romans.
Ellison gaf in het boek stem aan
een zwarte man uit Harlem, een
gewone man, een onzichtbare,
iemand uit de massa die zich
daaraan zou willen onttrekken,
als de maatschappij hem dat nu
maar zou toestaan en hem niet
langer, voorzien van het stempel
'neger', in een verdomhoekje
zou drukken.
Net zoals bij Harold Brodkey en
A Alberts, die lange, lange jaren
in stilte aan nieuwe boeken
werkten, bijna net zoals bij J.D.
Salinger, die nog altijd zwijgt,
zo zette de stilte bij Ralph Elli
son (1914-1994) de legendevor
ming in werking. Hij beloofde
wel van alles, maar er kwam
maar bitter weinig afgerond
werk uit zijn handen. Een paar
verhalen, ja, maar een Nieuwe,
Grote, Amerikaanse Roman, ho
maar.
Ellison overleed in 1994 en in
middels zijn de kluizen op een
kier gezet. Eén van de grote lité
raire sensaties in Amerika van
vorig jaar behelsde de publica
tie van Ellisons tweede grote ro
man: Juneteenth. Alleen, is dit
wel Juneteenth zoals Ellison het
bedoeld heeft, zo vroeg de Ame
rikaanse kritiek zich af. De
schrijver schermde wel met het
gerucht dat het boek nabij de af
ronding was, maar in de nala
tenschap werden diverse versies
gevonden.
John F.Callahan, aan wie de
taak en de eer Ellisons nalaten
schap te beheren was overgela
ten, besloot zelf te kiezen en dat
is natuurlijk vragen om moei
lijkheden. Is Juneteenth een
boek van Ellison, van Callahan
of een interpretatie door Calla
han van een boek van Ellison?
Het boek is wel door uitgeverij
Vassallucci aangekocht, maar
nog niet vertaald. Toch hoeven
we het in Nederland niet zonder
Ellison te doen nu de in 1996
verschenen verhalenbundel
Flying home and other stories is
vertaald. Daarin staan de ver
halen die de schrijver publiceer
de in de j aren veertig, aangevuld
met postuum verschenen werk.
De bundel is een fascinerende
staalkaart van Ellisons vak
manschap. De verhalen, die
grofweg zijn gecentreerd rond
het thema 'ras' en de moeizame
emancipatie en acceptatie van
de zwarte man, zijn hard, maar
begripvol; intelligent, maar ba
saal. Ze getuigen van een groot
inlevingsgevoel. Schrijnend,
zelfs schokkend is het koel-regi-
strerende verslag van een lynch
partij in het openingsverhaal:
'Wat een taaie nikker was dat!'
De bundel is meer dan een op
maat naar Juneteenth.
Theo Hakkert
Ralph Ellison: Thuisvlucht. Verha
len - Vertaling door Ronald Cohen
van Flying Home and other stories -
Uitgeverij Vassallucci, 175 blz.,
f 39,90 {gebonden).
eer dan vij fhonderd verschillende boekbanden leverde zijn speurtocht tenslotte
op. Met een fotograaf in zijn kielzog trok prof. H.T.M. van Vliet, zoals hij zegt,
'stad en platteland' af om te inventariseren hoeveel verschillende banden er van
Couperus' werk bestonden. Het werden er veel meer dan hij ooit verwacht had. Alle banden
werden vervolgens zorgvuldig vastgelegd. Nu, twee jaar later, verschijnt het resultaat van dit
monnikenwerk: Versierde verhalen.
Van Vliet, in zijn werkkamer
van het Constantijn
Huygens Instituut in Den Haag:
„Het was mijn grote wens dit
ooit nog eens te kunnen doen.
Hij was eerder
verantwoordelijk voor de
bezorging van de 'Volledige
Werken' van Louis Couperus.
Tijdens dat tekstkritisch
onderzoek ontdekte hij hoe de
kwestie van de boekbanden
hem fascineerde.
„In de eerste plaats vooral
esthetisch. Want die banden zijn
erg mooi. Maar in de tweede
plaats wilde ik weten wat een
uitgever er toe bewoog een
schilder of architect in de armen
te nemen voor het ontwerp van
boekomslagen. Dat onthult iets
over de uitgeverspraktijk van
die tijd."
Onder de kunstenaars die
Couperus' boeken hebben vorm
gegeven behoren grote namen
uit de beweging van de Art
Nouveau van de rond de (vorige)
eeuwwisseling: Toorop,
Berlage, Roland Holst, Neuhuys
en Sluyterman zijn daarvan wel
de bekendste namen.
Aanvankelijk was Couperus
van hun werk helemaal niet zo
gecharmeerd, vertelt Van Vliet.
Hij laat Couperus' eigen
ontwerp zien van 'Extaze': een
stralende ster. „Veen, Couperus'
uitgever, had liever een modem
ontwerp gehad van Jan Veth.
Maar Couperus zelf hield
eigenlijk nog het meest van een
eenvoudige effen kaft met een
gouden lettertje, heel
traditioneel. Later raakte hij
wel enthousiast. Na 1897 pas,
toen Jan Toorop de omslag had
gemaakt voor 'Metamorfoze'.
Toen heeft hij duidelijk gevoeld
dat hier een kunstenaar was die
zijn werk begreep"'.
Aan uitgever L.J. Veen heeft
Couperus zijn mooie banden te
danken. Veen zag hoe een
concurrerende uitgever,
Versluys, de kunstenaar Roland
Holst een prachtige band had
laten maken voor 'Johannes
Viator' van Frederik van Eeden.
Hij wilde zelf ook graag iets
nieuws, iets moderns voor zijn
successchrijvers Louis
Couperus en Stijn Streuvels in
plaats van de saaie 19de-eeuwse
omslagen van voorheen.
Dus zocht Veen ontwerpers in de
school van de Nieuwe Kunst.
Per slot van rekening zaten daar
de kunstenaars, die plezier
hadden in het ontwerpen voor
alledaags gebruik. Mede
dankzij de boeken van
Couperus, kunnen wij nu
zeggen, hebben zij naam bij het
grote publiek gekregen. Een
zeer speciaal project was de
zich veel geld en moeite heeft
getroost voor zijn auteur en de
verzorging van diens banden. In
1916 schrijft hij aan Veen: „Wat
bandteekeningen betreft, ik zou
je sterk raden er mee te breken,
want niemand en ik ook niet,
vindt op den duur die kleurige
banden mooi. Ze vermoeien en
naast elkaar maken ze elkaar
nog lelijker dan ze zijn." Opeens
wil de gevierde schrijver niets
meer weten van zijn vroegere
enthousiasme.
Van Vliet, die bezig is met een
studie naar de financiële
situatie van de grote schrijver,
legt uit: „Couperus wilde op dat
moment niets liever dan zijn
feuilletons uitgeven in hele
goedkope krantenboekjes,
zodat die aan de stations
verkocht zouden worden.
Boekjes om na lezing weg te
gooien. Daar hoopte hij nog
eens goed aan te verdienen,
bovenop het honorarium dat hij
van Het Vaderland had
gekregen." Het werpt een heel
ander licht op het beeld van de
doorgaans zo esthetisch
aristocraat die Couperus (ook)
was. Zondag (30 januari) wordt
het boek in Pulchri
gepresenteerd, tijdens een
speciale middag.
Jan-Hendrik Bakker
H.T.M. van Vliet: 'Versierde verha
len. De oorspronkelijke boekbanden
van Louis Couperus' boeken (1884-
1925)'. Verschijnt eind deze maand.
Uitgever: L.J. Veen. Prijs: fl. 49,90.
Presentatie 30 januari. Pulchri,
Lange Voorhout 15, kaarten (fl.
17,50) aan de kassa, vanaf 13.30. Te
vens: Louis Couperus Museum, Ja-
vastraat 17, Den Haag een tentoon
stelling over de boekonlwerpen. Tot
11 juni. Open: do t/m zo 12-17 uur.
die Veen nu van een eenvoudiger
band voorzag.
Couperus wint weer aan
populariteit als hij in het
liberale Haagse dagblad Het
Vaderland feuilletons begint te
schrijven. De krant betaalt hem
daar flink voor overigens.
Honderd gulden voor vier
afleveringen is goed aan de
prijs. Heden ten dage zou dat
minstens 1.000 gulden zijn.
„Couperus had veel geld. Hij
bezat aandelen afkomstig uit de
nalatenschap van zijn vader. Hij
was dus eigenlijk een
couponknipper, zoals dat heette
in die dagen, en voor zijn
dagelijkse levensonderhoud
niet afhankelijk van wat hij met
zijn boeken verdiende."
In dat licht bezien wordt zijn
gedrag tegenover uitgever Veen
toch merkwaardig. Veen die
Voor een gebonden roman van
Couperus moest in de winkel
dan ook al gauw 5 gulden
betaald worden. Twee keer zo
veel als in die tijd doorgaans
voor een roman werd
neergelegd.
Na 1902 wordt de situatie
opeens anders. Couperus'
boeken beginnen minder goed
te lopen en de uitgever zoekt
naar middelen om van zijn
Louis Couperus: liever een effen kaft
voorraden af te komen. Vanaf
1911 komen er al goedkopere
'heruitgaven'. Die zijn dat
eigenlijk niet, het gaat om
exemplaren van de eerste druk
met een gouden lettertje.
Ook Veen heeft zijn auteur altijd
in de watten gelegd. „Toch
begint nu wel duidelijk te
worden dat dat eigenlijk niet
nodig was", vertelt Van Vliet,
gebatikte band waarin 'De stille
kracht' werd uitgegeven.
Daarmee was Couperus zeer
verguld. De ontwerpers waren
overigens wel duur. Van Vliet:
„Drukken en zetten was in die
tijd erg goedkoop, zodat Veen
flink wat kon reserveren voor de
ontwerpers en het binden. De
helft van een oplage binden was
in die tijd al duurder dan het
drukken van de hele oplage."
De Zuidafrikaanse schrijfster Riana
Scheepers is een opmerkelijke figuur.
Als jonge, blanke, hoogopgeleide moderne
vrouw staat zij midden in de hedendaagse
stadscultuur van Kaapstad, maar in haar
werk komt haar Zoeloe-achtergrond er aan
alle kanten doorheen sijpelen. Dat maakt
haar boeken des te interessanter.
Bij uitgeverij Prometheus verschenen al
eerder vertalingen van Scheepers. De ver
halenbundel Dulle griet, en later de roman
De heidendochters jubelen. Beide boeken
werden door de kritiek goed ontvangen,
maar een ruime lezerskring vond de schrijf
ster met de door haar samengestelde verha
lenbundel Dochters van Zuid-Afrika. Bin
nenkort zal het boek Feeks uitkomen, een
prachtige verzameling verhalen over mo
derne en traditionele heksen. Medicijnman
nen, tovenarij en hekserij vormen, óók voor
de blanke Zuidafrikaners, vandaag de dag
nog een gezaghebbende werkelijkheid. Hun
magische activiteiten lopen uiteen van on
schuldige praktijken tot wrede, demonische
excessen.
Riana Scheepers, vanouds geïnteresseerd in
de rituelen van 'donker Afrika', schreef
voor Feeks zestien verhalen over heksen.
Enkele daarvan zijn duidelijk doorspekt
met autobiografische elementen, zoals het
eerste, eenvoudig 'Heks' getiteld. Hierin
reist een blanke vrouw na een Europese
winter in de 'Lae Lande' terug naar de
Kaap, hevig verlangend naar warmte, kleu
ren en de zon op haar vel. Haar Zoeloe-oor
bel, met nog onbewezen magische krachten,
heeft een onbeschrijfelijk effect op een me
dereizigster die opvalt door haar enorme
bos rood haar en lastig gedrag in het vlieg
tuig. Dit verhaal, met zijn eeuwenoude en
actuele achtergrond, perfect verteld, zet de
toon voor de gehele bundel.
In 'Boek' wordt een literatuurdocente (het
beroep van Scheepers) bijna tot waanzin
gedreven door het gedrag van een arme stu
dente, Duduzile Nkulu, die een studieboek
waar de docente eindeloos lang naar ge
zocht heeft in antiquariaten, aanvaardt en
vervolgens achteloos in een vuilnisbak laat
vallen. De verklaring voor deze onbegrijpe-
lijke daad van ondank ligt, uiteraard, in een
eeuwenoud bijgeloof. Wanneer je een boek
leest van een ander, trekt diens ziel in jou,
treft diens lot de nieuwe lezer. De studente
kon dit 'zien', de docente is veroordeeld tot
een niet-begrijpend schouderophalen.
Geweld en tragiek, dagelijkse ingrediënten
van de Zuid-Afrikaanse samenleving, wor
den door Scheepers niet in detail beschre
ven, maar slechts gesuggereerd. Zij is een
meesteres van de suggestie. Dat geeft haar
werk vaak iets broeierigs, iets ondefinieer
baar griezeligs. Vooral omdat Scheepers
ook nog een meesteres van het sensuele is; er
hangt in veel verhalen een onuitgesproken
maar daarom niet minder sterke sensuali
teit. Soms doet zij daarbij denken aan het
oer-vrouwelijke in het werk van Kristien
Hemmerechts.
De ongewone, sterke en daarom te verdel
gen vrouw speelt in al haar werk een belang
rijke rol. In Feeks is zij het hoofdthema,
waarop zestien keer knap gevarieerd wordt.
Een bijzonder fraai verhaal is 'Kat op die
dak'over een gelukkig getrouwde vrouw op
het platteland, zwanger, die 's morgens het
gebruikelijke geluid van de parelhoenders
mist, en een lelijke grauwe kat met groene,
vurige ogen op het dak ziet zitten die haar
gefixeerd beloert. Na de onvermijdelijke
ramp - een blikseminslag - vindt de vrouw
de kat, half verbrand, met zogende kittens
die ze nog mag aaien ook. De poesjes - 'toe-
oogkleintjies'. - hebben een vachtje dat
klinkt als een parelhoender. Op dat mo
ment weet de vrouw dat ze een dochter zal
baren, een die voorgoed op de boerderij zal
blijven.
Een ander prachtig verhaal, gebaseex'd op
de vondst van een aan de onzichtbare bin
nenzijde schitterend geborduurde jas van
een krankzinnige patiënte in Gent, speelt
zich af in een inrichting. Een volgens de fa
milie niet meer te handhaven gestoorde
vrouw - ze is dol want als kind heeft ze een
vlieg ingeslikt - blijkt heel bijzondere gaven
te hebben.
De meeste hoofdpersonen van Scheepers
zijn vrouwen; vaak oud en eenzaam. Maar
in twee verhalen is gekozen voor een man
nelijk perspectief. Een arme zwarte man in
'Dis hulle storie' is verkracht door een
straatbende, en probeert om van 'die krui
per in 't bloed' (de simpele vertaling van het
aids-virus) af te komen door de aangewezen
methode: het verkrachten van een maagd,
wat in de sloppen waar hij woont neerkomt
op een héél jong meisje. 'Dissie my storië
nie' gaat over een zwart bedelaartje dat
aangeraakt wordt door een blanke vrouw,
daarbij denkt 'djou fokken wit teef', maar
zich toch moet overgeven aan haar geuren
en streling.
Het lezen van deze buitenissige verhalen in
het Zuid-Afrikaans is een feest op zich. Na
een korte gewenning gaat het als vanzelf, en
de winst is natuurlijk de geweldige rijkdom
van die merkwaardige, fantasievolle taal.
Een student die ternauwernood een door
zijn moeder voorvoeld auto-ongeluk heeft
overleefd stelt haar gerust met 'dis nou or-
raait, ma, moenie worry nie'. Elders, een
luistervinkje: 'Sy probeer 'n lang oor by die
deur uitgooi om te hoor wat in die voorka
mer aangaan'. Verrukkelijk.
De wulpse tropische natuur geeft de schrijf
ster natuurlijk ook alle gelegenheid om ver
baal uit te pakken: 'roosbottels barstens toe
vol granaat, saadknoppe soos juweeldosies,
trosse volryp bessies waarvan die soetstes al
besig is om sag en vrot te raak. Daar is 'n sa-
gte geritsel tussen die blare. Blinde motte
suig waansinnig aan heuningsap, vlermuise
hang dronk onderstebo en drink aan oop
blomkelke.'
Eigenlijk doodjammer dat het vertaald zal
worden.
Margot Engelen
Riana Scheepers: Feeks. Uitg. Human Rous
seau, isbn 0798139846, 108 blz. fl. 27,-
Riana Scheepers schreef voor de bundel Feeks zestien suggestieve en sensuele verhalen over magie
en bijgeloof in Zuid-Afrika.
vrijdag 28 januari 2000
