Nu nog een uitvinding die
ons fit oud laat worden
PZC
Durf jij het aan
1999/2000
7
Wil de mens weten
wat zijn fysieke
bedreigingen zijn
vrijdag 31 december 1999
De medische wereld kende deze eeuw een duizelingwekkende ontivik-
keling. Van de röntgenstraal via de MRI-scan naar de genetische tech
nologie. En na de aspirine en de penicilline is er jiu zelfs een pil die bij ro
kers de zucht naar een sigaret wegneemtEen bloemlezing van een eeuw
medische mijlpalen.
\c Friese huisarts Greidanus
/dacht in 1901 dat het zo'n beetje
as gedaan met de ontwikkelingen
de geneeskunde. Hij schreef: 'De
atste 50 jaar is er zoveel gebeurd,
it maken we nooit meer mee.' Grei-
inus kon niet bevroeden dat hon-
rd jaar later hart, lever en longen,
snoods in combinaties, worden ge-
ansplanteerd. De geneeskunde on-
trging welhaast een gedaantever-
isseling.
ich had Greidanus in zijn dagen al
den voor opwinding. De rol van de
jcterie als ziektekiem was ontdekt,
ygiëne werd het toverwoord. De
jge sterfte van moeders en pasgebo-
nen op kraamafdelingen stopte
leddeels nadat artsen voor een in-
endig onderzoek simpelweg hun
inden wasten. Leiden kende in
154 nog een zeer ernstige cholera-
lidemie. Nu zag Greidanus dat
ekteverwekkers met illustere na-
en als tyfus, tuberculose, difterie en
gevreesde gonorroe gestalte kre-
>n onder Duitse microscopen,
loral de Fransman Pasteur zette in
i vorige eeuw de medische wereld
zijn kop. Hij toonde aan dat ziek-
kiemen door verhitting worden ge-
X)d en introduceerde de mogelijk-
eid van vaccineren. In Amerika
erd de Gele Koorts succesvol be
reden nadat sterfte onder het werk-
jlk de bouw van het Panamakanaal
ad bedreigd. En de eerste stappen
j het terrein van narcose waren ge
it; opereren was niet langer een
welling.
et kon niet zo snel blijven gaan,
acht Greidanus. Maar de twintigste
euw bracht een stortvloed aan ont-
ïkkelingen. De inkt van de huisarts
as nog niet droog of het bestaan van
loedgroepen werd ontdekt. Het gaf
e reeds eeuwen durende proeven
iet bloedtransfusie, ooit door de Ro-
leinen al met dierenbloed gepro-
eerd, een minder dodelijk karakter,
eden ten dage zorgen netwerken
an bloedbanken voor voldoende
Dorraad. In ziekenhuizen worden
onderden volledige transfusies per
lar uitgevoerd.
iCG
ledici met een oog voor techniek on-
ersteunden de vooruitgang van de
eneeskunde met ingenieuze vindin-
en. Zo nam de Nederlander Willem
inthoven in 1903 elektrische pulsen
raar in de hartstreek. De onderzoe
er prutste net zo lang tot hij zijn
naargalvanometer' had. Het daar-
lee gemaakte Electrocardiogram,
ortweg ECG, gaf de elektrische sig-
alen in de hartspier weer. Sindsdien
unnen cardiologen het hartinfarct
antonen.
)e Duitser Wilhelm Conrad Röntgen
ras ook zo'n uitvinder. Op 8 novem-
er 1895 ontdekte hij bij toeval zijn
K-stralen','die hij uit bescheiden-
eid nimmer röntgenstralen noemde
öntgen wist wel hoe groots zijn ont-
ekking was. De eerste röntgenfoto
an een hand was weldra een feit. De
etekenis voor de diagnostiek bleek
norm: Een blik in het lichaam was
ïogelijk geworden.
)e ene na de andere vinding volgde,
'ooral vanaf de Tweede Wereldoor-
ig nam de techniek een geweldige
flucht als gevolg van de industriële
evolutie. De röntgenfoto bleef be-
angrijk, maar de recent ontwikkelde
IRI-scan gaat verder: die snijdt het
ichaam als het ware 'in plakjes' en
eeft het grafisch weer. Tumoren,
ïaar ook ander onheil kan op moei-
ijke plaatsen zoals in de hersenen
rorden waargenomen.
Techniek
Jreidanus had honderd jaar geleden
log een aantal eenvoudige maar ef-
ectieve hulpmiddelen. Hij luisterde
net een stethoscoop naar de adem-
laling en legde twee vingers op de
lorst of rug van de patiënt om er ver-
folgens met de andere hand op te
loppen. Dit gebaar waarmee de
'ranse wijnboeren controleerden
loe vol hun vaten zaten, bleek ook ef-
ectief om de longinhoud te beluiste
en. Artsen gebruiken de stethoscoop
n het kloppen nog steeds,
laar de techniek gaf de arts veel ge-
vanceerdere instrumenten. Naast
iet ECG van Einthoven zijn er nog
eker twee Nederlanders die een in-
ernationaal erkende bijdrage lever-
len. Een daarvan is Zernike, die met
ijn 'fasencontrastmicroscoop' het
inderzoek enorm vergemakkelijkte.
:en andere Nederlander, die anders
lan Zernike en Einthoven geen No-
lelprijs ontving, is Willem Johan
lolff. Deze nog levende internist
cnutselde in de oorlogsjaren op de
older van het Kamper ziekenhuis de
lerste kunstnier in elkaar, Hij maak-
ehet mogelijk bloed van giftige stof-
en te ontdoen, een v.an de functies
fan de nier. Ontelbaar veel nierpati-
mten kregen door de dialyse een lan-
[er leven of konden uiteindelijk een
[etransplanteerde nier ontvangen.
Colff vertrok later naar Amerika en
everde bijdragen aan de ontwikke-
ing van veel andere kunstorganen,
tijdens een recent bezoek aan Neder-
and sprak hij zich uit voor meer ge-
>ruik daarvan. Het implanteren van
lierlijke organen (xenotransplanta-
iie), een ontwikkeling waarop al ja-
■en wordt gestudeerd en die deels al is
ngezet met het gebruik van dierlijke
darmen, acht Kolff immoreel. Wat we
?elf kunnen maken, moeten we niet
pakken ten koste van een dierenle
ven, zei hij. Over de mogelijkheden
Van een kunsthart, door hem ontwik
De medische wereld kende deze eeuw een duizelingwekkende ontwikkeling.
keld in 1986, verhaalt Kolff aan de
hand van een voorbeeld. Volgens hem
wint ooit een atleet de marathon met
een kunsthart en zal daarom worden
gediskwalificeerd. Kolff leverde ook
een bijdrage aan het ontstaan van de
hart-longmachine. Het apparaat
neemt tijdens hartoperaties de hart-
functie over en voorziet het bloed
kunstmatig van zuurstof. De machi
nale mogelijkheden van de kunstnier
en de hart-longmachine waren de
grootste wegbereiders voor orgaan
transplantatie.
De eerste niertransplantatie vond
plaats in de jaren vijftig. Maar de
Zuid-Afrikaanse arts dr. Barnard
werd in een klap wereldberoemd toen
hij op 3 december 1967 in het Groote
Schuurziekenhuis in Kaapstad het
eerste hart transplanteerde.
De westerse wereld volgde de gang
van zaken ademloos, maar de patiënt
overleed al na 18 dagen aan een long
ontsteking. Barnards tweede trans
plantatie had meer succes; de patiënt
leefde nog twintig maanden in een
aanmerkelijk fittere toestand dan
voor de ingreep.
De transplantatie plaatste de medi
sche wetenschap voor het probleem
van de afstoting. De eerste nieuwe
nieren werden binnen korte tijd door
het ontvangend lichaam 'afgewe
zen'. Pas in jaren '60 en '70 werden
echte vorderingen gemaakt met de
ontwikkeling van medicijnen tegen
die afstoting. Inmiddels worden al
langere tijd levers, nieren, harten,
longen en combinaties daarvan ge
transplanteerd. De jongste ontwik
kelingen op transplantatiegebied
zijn de alvleesklier en de darm. Chi
rurgen opereren vele uren aaneen,
waarna op afdelingen 'intensive ca
re' wekenlang alle zeilen moeten
worden bijgezet om de patiënt in le
ven te houden.
Farmacie
De werking van antistoffen tegen
ziekte betekende eind vorige eeuw
het begin van het farmaceutisch tijd
perk. Wat in de oudheid begon met
kruiden, smeersels en drankjes, ging
uiteindelijk over in poeders en later
de gemakkelijk te doseren en in te ne
men pil. Bekend is het werk van de
Duitse onderzoeker Felix Hoffmann,
die met behulp van de latere Nobel
prijswinnaar Adolf von Bayer in
1897 'aspirine' ontwikkelde. De
werkzame stof 'acetylsalicylzuur'
bleek een voortreffelijk koortswe-
rend en pijnstillend middel.
Het aspirientje kreeg later ook nieu
we toepassingenwaarvan het Bayer-
concern trots meldt dat er jaarlijks
nog vele bijkomen. Als bloedverdun-
ner bijvoorbeeld voor cardiologische
problemen. Recent hebben onder
zoekers de aspirine een rol toebe
dacht in de strijd tegen kanker.
De genezende werking van de 'che
motherapie' stamt uit 1910, toen de
eerste synthetische stoffen tegen ge
slachtsziekten werden ingezet. In
1929 zette de Brit Sir Alexander Fle
ming een geweldige stap met penicil
line. In een klein schaaltje zag hij dat
een schimmel de bacteriën aantastte.
Fleming concludeerde terecht dat de
schimmel (penicillium notatum) een
stof afscheidde die de bacteriegroei
remde. Zijn eerste pogingen de peni
cilline te gebruiken bij mensen mis
lukte. Hij had te weinig penicilline.
In Amerika vond de Brit hulp. Door
de drooglegging bleven daar vaten
voor de alcoholproductie onge
bruikt, zodat Fleming er zijn schim
mels in kon kweken. In de Tweede
Wereldoorlog kwam zijn penicilline
beschikbaar voor de geallieerde sol
daten. Gedurende decennia daarna
zijn nog vele andere antibiotica ge
vonden, telkens tegen specifiekere
aandoeningen.
Probleem
Aangespoord door immense financi
ële winsten speurt de farmaceutische
industrie tot de dag van vandaag
naar nieuwe medicijnen. Daarmee
staan zij de artsen bij in hun strijd te
gen ziekte. Voor veel aandoeningen is
opereren niet meer nodig omdat er
een adequaat medicijn tegen bestaat.
Zo is het aantal maagoperaties door
de jaren heen drastisch gedaald.
Aan het einde van deze eeuw is spra
ke van een nieuw soort pil: de consu-
mentenpil. Voor ieder probleem dat
veel mensen treft, lijkt de farmaceu
tische industrie een chemisch
antwoord te fabriceren. Zo zijn er
medicamenten die bij hapering de
mannelijke erectie bevorderen, be
staat er een veelbelovende pil tegen
kaalheid en is recent een medicijn ge
ïntroduceerd dat rokers hun sigaret
doet vergeten.
Maar een aantal prangende kwesties
heeft ook de farmacie nog niet opge
lost. De jacht op een vaccin tegen het
aidsvirus HIV is wereldwijd gaande.
Tot dusver kan de ziekte alleen wor
den 'geremd'.
Schrijnend is de onmogelijkheid
voor miljoenen HIV-besmette Afri
kanen om over deze medicijnen te be
schikken. Hen wacht een wisse dood.
Ook tegen gevaarlijke varianten van
malaria, die in de westerse wereld
amper voorkomen, bestaat nog geen
afdoend medicijn. Het is zeer de
vraag of er wel zo hard naar wordt ge
zocht: de uiteindelijke gebruikers
hebben niet het geld om een duur me
dicijn te betalen, waardoor ^r voor
farmaceuten weinig winst is te ma
ken.
De medische wereld drong in hon
derd jaar via de huid, de organen en
de cellen door tot in de kleinste
bouwstenen van het menselijk li
chaam. En het ontleden gaat steeds
verder. Kortgeleden werd het eerste
chromosoom volledig in kaart ge
bracht: ruim 33 miljoen gegevens in
wiskundige formules. Het kan in de
verre toekomst een schat aan kennis
opleveren over ontstaan, bestrijding
en voorkoming van ziekte. Ook het
gen dat erfelijke factoren bevat die
de mens vormen, wordt beetje bij
beetje in kaart gebracht. De kennis
die dat oplevert, zal de gezondheids
zorg drastisch veranderen. Nu al la
ten sommige vrouwen hun gezonde
borsten amputeren omdat de aanleg
voor borstkanker in de familie zit. In
de toekomst kan genetische kennis
leiden tot veel meer medisch hande
len uit voorzorg. De discussie richt
zich steeds vaker op de ethische as
pecten van het 'voorspellen'. Wil een
mens wel weten welk onheil hem of
haar wacht? En in hoeverre blijven
onvolmaakte lichamen, geestelijk of
fysiek, in de toekomst geaccepteerd
m de samenleving als het te voorko
men is?
Het voortschrijden van de medische
wetenschap heeft niet alleen positie
ve kanten Doordat steeds minder
ziekten dodelijk zijn, ontstaan steeds
meer chronische patiënten. Vroeger
had longontsteking de bijnaam 'Old
Man's Friend", omdat het een vrij
snelle, draaglijke dood op de oude
dag was. Maar longontsteking is nog
maar zelden fataal. Met steeds betere
pijnstillers en medicijnen wordt het
leven gerekt, maar verschrompelen
patiënten door ziekten als kanker.
Het aantal mensen met hartproble
men neemt de komende jaren met
veertig procent toe. Vooral 'dotteren'
en 'bypass', het schoonmaken en om
zeilen van dichtgeslibde aderen, cre
ëert een groep langdurige patiënten
die anders was gestorven. Ook kan
kerpatiënten worden steeds vaker
chronisch patiënt. Het aantal patiën
ten met suikerziekte neemt volgens
schattingen tot 2015 met 35 procent
toe, voor Alzheimer is dit percentage
al veertig procent.
De vergrijzing zal een groot deel van
de Nederlanders afhankelijk maken
van de gezondheidszorg. Grote
vraagstukken over de financiering
van de gezondheidszorg dienen zich
daarom aan. Hoe betalen we het alle
maal? Blijft de solidariteit bestaan
die deze eeuw werd ingevoerd, waar
bij de gezonden meebetalen aan de
rekening van de zieken?
De gemiddelde leeftijd waarop men
sen sterven, steeg van 46 jaar aan het
begin van de eeuw naar 81 voor vrou
wen en 76 voor mannen nu. Maar de
eerste ziekten, gebreken en handi
caps beginnen al tientallen jaren lang
rond het 60e levensjaar. De grootste
uitdaging voor de komende eeuw is
daarom naast de strijd tegen de - nog
steeds - dodelijke ziekten, de verbe
tering van de levenskwaliteit van
chronisch zieken.
Hans Leber
Bronnen: Prof.dr. D. Post, hoogleraar
Rijksuniversiteit Groningen Prof.dr. W.J
Kolff, emeritus-hoogleraar, University of
Utah. 'Inleiding tot de geschiedenis der
geneeskunde', G.A Lindeboom; M.J van
Liebu-q
De open hart operatie is en van de belangrijkste ontwikkelingen van deze eeuw.
