Een onvoorspelbare eeuw
Op zoek naar nieuwe ankers
37
vrijdag 31 december 1999
op twee gedachten, zegt hij. De strijd begon al met Jezus, die zijn
volgelingen opriep de gewone zekerheden los te laten. Zijn opvol
gers maakten van zijn geloof een militante organisatie, die
brandstapels heeft gebruikt om de twijfels te vernietigen.
Misschien is het meest typerende van onze tijd wel de aanpak van de
EO, die Jezus 'vermarkt' alsof Hij een pak waspoeder is. De evange
lische dominees mogen nog zo modern zijn, hun aanpak komt neer
op afgedwongen eenvormigheid. Het is een terugkeer naar de filo
sofie achter de brandstapels. Zij trekken dan ook slechts gelovigen
die elders zijn losgeraakt. De EO kun je zien als het tehuis voor de
Jomanda-adepten en de New-Agers uit de streng christelijke hoek.
Op zich is daar niks mis mee, maar het beperkt de reikwijdte van de
ze stroming. Waarom zou de moderne mens, die de dogma's van de
traditionele kerken achter zich heeft gelaten, het evangelistische
fundamentalisme wel aanvaarden? Dit laatste bastion van de pro
testante orthodoxie heeft net zo weinig toekomst als het streven van
de paus om de traditionele dogmatiek nieuw leven in te blazen.
Geloven is een puur persoonlijke ervaring geworden, die wars is van
massaliteit en ruimte biedt aan eigen interpretaties. Uiterlijkheden
spelen geen rol meer. Het is nog maar de vraag of de gevestigde in
stellingen in staat zijn hun gelovigen deze i'uimte te bieden. Niet el
ke kerk kan immers terugvallen op een prediker als Nico ter Linden
die - zonder God los te ^aten - aangeeft welke rol de Bijbel speelt in
zijn geloofsbeleving.
Zowel de humanist als de christen-democraat ziet hier de grote uit
daging voor de mens in de 21ste eeuw. Beiden constateren een groei
ende aandacht voor verdieping en verinnerlijking. In de 21ste eeuw
zal het geloof vanuit de mens zelf moeten komen.
Coenen spreekt van ,,een zoektocht naar geestelijke ruimte", naar
een mentale staat waarbij geestelijke ankers niet langer nodig zijn.
Klop waarschuwt dat zo'n zoektocht kan eindigen bij fundamenta
listen of zelfs fascisten. Zij zijn het immers die grossieren in schijn
zekerheden.
Voorop staat echter dat de mens zal blijven zoeken naar zuivere er
varingen. Uiteindelijk laat hij die uiterlijke waarden links liggen.
In de komende eeuw zal hij het vooral moeten hebben van zijn per
soonlijke, van zijn innerlijke ervaringen. Hij zal het inzicht moeten
ontwikkelen om op basis daarvan zijn eigen nieuwe, authentieke
geestelijke ankers te slaan.
Louis Burgers
e goeroes van nu heten Jomanda of Emile Ratelband en niet de
tweeduizend jaar geleden geboren Jezus Christus. De kerken
_>en leeg. De Nederlandse gelovigen zijn op drift geraakt en zoe-
n naar nieuwe 'ankers'. Die moeten aansluiten bij hun christe-
k-humanistisch wereldbeeld, maar ook ruimte bieden aan een
rsoonlijke interpretatie.
>g nooit zijn zoveel mensen zo welvarend geweest. De westerse sa-
inleving bulkt van het geldHet kan niet opmaar tegelij k laat het
ilzijn te wensen over. Nog nooit waren zoveel mensen op zoek
lar geestelijke waarden die de traditionele kerken niet meer aan-
eden. Eeuwenlang was de mens ervan overtuigd dat God in vijf
gen de wereld heeft geschapen en op de zesde dag zijn evenbeeld,
i kiest die mens ervoor zijn eigen God te scheppen. Waarom zou je
g in God geloven als politiek, wetenschap, economie en Internet
ntonen dat de mens zijn eigen Schepper kan zijn? En als dat zo is,
larom blijven dan toch zoveel mensen zoekende naar geestelijke
ikers, naar inzichten en emoties die zekerheid bieden in een ver-
irrende tijd?
edikanten, priesters en gelovigen zetten vraagtekens bij de waar-
id van de Bijbel, terwijl honderd jaar geleden het boek der boeken
g letterlijk werd aanvaard. Zij slopen het geloof, zonder een al-
natief te presenteren. Zelfs de paus zweert hel en hemel af, maar
:geet zijn kudde een nieuwe visie te bieden,
et alleen het christendom verkeert in een crisis. Dat geldt ook
Dr het humanisme, dat voor sommigen de rol van de religie ver
ligt. Anderen achten het christendom onbestaanbaar zonder in-
?ng van het humanisme. In ieder geval heeft op het einde van de
intigste eeuw het 'funshoppen', het liefst met de familie én het
fst op zondag, de plaats ingenomen van de gedachten van Rous-
tu, van Erasmus en van Thomas More.
"wee eeuwen lang was het humanisme een krachtige beweging,"
ilyseert Cees Klop, hoogleraar ethiek, politieke praktijk en
ristelijke levensbeschouwing in Nijmegen. „Dat is nu vervangen
Jr marktdenken. Tolerantie is verworden tot onverschilligheid,"
[t Klop, als directeur van het wetenschappelijk bureau van het
'A ook een van de denkers van de hedendaagse christen-demo-
itie.
mensen van de 21ste eeuw zullen uiteindelijk een nieuwe moraal
iden, maar wel in hun individuele domein. Daar vinden zij - te-
dden van de uitingen van hun welvaart - zekerheid en veiligheid
Nieuwe stromingen zoals New Age hebben hun eigen symbolen.
en houvast. Niet voor niets keren Sinterklaas en Kerstmis
terug als de belangrijkste 'gezellige' feesten van het jaar.
En als het thuis niet lukt, dan is er altijd nog iemand als Jomanda,
die de eenvoudigen van geest met de nodige poespas in trance weet
te brengen. Bij haar vergeten zij even hun leed in de hoop dat het
straks allemaal goed komt. Tegenover Jomanda staat de moderne
werkgever die zijn personeel tevreden houdt met een oppepdag on
der leiding van de 'tjakka's' van deze wereld. Deze goeroes moeten
het hogere bedrijfskader de benodigde sociale cohesie bijbrengen.
En waarom? In een cultuur waarin begrippen als hiërarchie en au
toriteit niet langer bestaan, krijgt het bedrijf dankzij de Ratelban
den van deze wereld een alternatief voor de inmiddels verdwenen
christelijke arbeidsethos. Anderen zoeken hun heil bij echte of na
maak oosterse stromingen.
Oorzaak is de vernieuwingsbeweging van de jaren zestig, die de tra
ditionele maatschappelijke en sociale verbanden doorbrak. Dat
was ook het moment dat de fundamenten van christendom en hu
manisme in het westen begonnen te wankelen.
Hier gebeurde dat typisch op zijn Hollands. Hoe anders moet je het
uitdelen zien van krenten bij het Lieverdje op het Amsterdamse
Spui, of de stichting van de Oranje Vrijstaat door Kabouters? Zelfs
een rookbom tijdens het huwelijk van Beatrix en Claus deed nau
welijks af aan het Nederlandse karakter.
In dit dorp voer je veranderingen door met een handvol gedroogde
druiven, met christen-radicalen en humanistische Democraten.
Een revolutie is hier altijd nog gericht op het bereiken van consen
sus, en dus staat de uitkomst bij voorbaat vast. Er ontstaan nieuwe
instituties die op hun beurt verwachten dat betrokkenen nadrukke-
lijk een uniform gedrag gaan vertonen.
Humanisme
Je zou verwachten dat die vernieuwing past in de in Nederland al
tijd al sterk aanwezige humanistische stroming. Sinds de Middel
eeuwen is gepoogd dogma's af te schaffen en individuele vrijheid te
benadrukken. Maar dat is niet alles, aldus de humanist en socio
loog, prof. Herman Coenen. „Het is kenmerkend dat dit streven
naar individualiteit altijd gepaard is gegaan met twijfels aan de
kracht van het individu. Daarom zijn wij ook altijd heel sterk op
zoek naar consensus". Dat mag echter niet gepaard gaan met aan
tasting van de individuele vrijheid, want „anders wordt het wel erg
benauwd". Het is een soort 'dubbel bewustzijn'. Wij zweren dog
ma's af, wij wijzen instituties de deur en toch zoeken wij de zeker
heid die alleen zij kunnen bieden. De Europese mens hinkt eigenlij k
derzoekster Marjolijn Knot. „Een ge
middeld kledingstuk wordt maar
dertien keer per jaar gedragen en na
drie, vier jaar afgedankt." Het zou
economischer zijn als we een beperk
tere garderobe hadden van speciaal
voor ons ontworpen kledingstukken,
die dan wel duurder zijn maar veel
langer meegaan. „En omdat je je ei
gen stijl kiest, kun je je toch van ande
ren onderscheiden."
Mensen zouden ook hun kleren kun
nen delen met anderen. „Of ze lenen
uit een 'kleding-o-theek"', zegt Knot.
Testgroepen die deze opties kregen
voorgelegd, reageerden positief.
Zelfs het idee datje kleren deelt, werd
niet afgewezen. „Vanwege het sociale
karakter", zegt Knot. „Het verve
lendst vonden ze het wegvallen van
winkelen." Maar het niet meer hoe
ven wassen en strijken sloeg aan. Dat
zou kunnen gebeuren in 'buurtwas-
centra' met zelfdenkende wasmachi
nes of door professionele wasdien-
sten.
Auto
Ook onze voedinggewoonten kunnen
veranderen. Nieuwe technologieën
zullen voor minder milieubelasting
zorgen. Er zal ook individueler wor
den gegeten. 'Intelligente' kooktoe-
stellen kunnen zelf uitrekenen hoe
lang een gerecht moet koken", aldus
Knot, Koelkasten houden bij wan
neer de gebruiksdatum van etenswa
ren verstrijkt. Vergragt noemt de mo
gelijkheid dat meerdere huishoudens
één keuken gaan delen. En er is het
idee van het 'superrant', een super
markt waar een kok je net gekochte
etenswaren bereidt, waarna je die ter
plekke nuttigt.
Mensen zullen zich ook anders gaan
verplaatsen. Onbemande, elektro
nisch bestuurde voertuigjes worden
de taxi's van de toekomst. Er komt
'automatische verkeersgeleiding'
waarbij de bestuurders steeds meer
de controle over hun auto uit handen
zullen geven. Snelheidsbegrenzers
leggen hardrijden aan banden. Sen
soren zorgen automatisch voor een
veilige afstand tot medeweggebrui
kers. „De auto wordt op bepaalde we
gen een soort individueel openbaar
vervoer", zegt onderzoeker Vincent
Marchau van de Delftse TU.
Veel van die technologie is er al, maar
Marchau ziet haar nog niet snel ge
meengoed worden. „Ik denk dat we al
heel verzijn als de automatische ver
keersgeleiding er in 2099 is". Volgens
de gebroeders Das verkeert de auto
pas inhet 'teenagerstadium'. „Deau
to is pas over veertig, vijftig jaar vol
wassen". Ook Marchau denkt dat de
rol van de auto niet zal afnemen. „Je
krijgt mensen de auto niet meer uit.
Het openbaar vervoer zal eerder ver
dwijnen dan de auto."
En dat alles in ons kleine, volle land,
waar uitdijende steden en verkeers-
voorzieningen een steeds groter
beslag op de beschikbare ruimte leg
gen. Dat vergt ingrepen van de poli
tiek, maar die kijkt, zo bekritiseren
de technologen, niet ver genoeg voor
uit. „De overheid is nu te veel beheer
der van het technologische onder
zoek, terwijl zij veel meer de regie
ervan in handen zou moeten nemen",
zegt Vincent Marchau. „De overheid
moet meer visie tonen."
Het gaat per slot van rekening om de
vraag of wij de technologie - waarbij
het onmogelijke steeds meer mogelijk
lijkt te worden - laten bepalen hoe
ons land er over pakweg een eeuw zal
uitzien óf dat wij zelf in de hand wil
len houden hoe wij wonen en werken
en ons kleden, voeden of verplaatsen.
Hans de Bruijn
Alles wat kan worden uitge-
f vonden, is nu uitgevonden",
beweerde Charles H. Duell, directeur
van het Amerikaanse octrooibureau,
precies honderd jaar geleden. Op de
valreep van de 20e eeuw zag hij geen
grote technologische veranderingen
meer in het verschiet. De automobiel,
zo beweerde een ander rond die tijd,
zal nooit paard en wagen als hét ver
voermiddel gaan vervangen. En vlie
gen was al helemaal ondenkbaar, ze
ker voor de 'gewone man'.
Honderd jaar later weten we wel be
ter en is er niemand meer die zal dur
ven beweren dat iets niet kan. Over
honderd jaar zullen ongetwijfeld din
gen zijn uitgevonden waarvan we nu
met eens kunnen dromen, laat staan
beseffen wat zij voor onze nakome
lingen zullen betekenen. Futurologen
proberen het wel, maar ook zij moe
ten gissen.
Het Nederland van 2099 is onmoge
lijk nu al te tekenen.
Zelfs de Nederlandse futurologent-
weeling Robbert en Rudolf Das be
perkt zich tot de komende vijftig jaar.
Hun pas verschenen boek 'Toekomst
beelden' oogt al futuristisch genoeg.
Eilanden voor de kust voor energie
winning en voor de huisvesting van
asielzoekers en immigranten, snel
wegen waarover elektrische, auto
matisch bestuurde auto's rijden,
vliegtuigen voor duizend passagiers
en woningen waarin het huishouden
geautomatiseerd verloopt.
Het zijn geen wilde fantasieën; futu
rologen gaan uit van bestaande tech
nologieën en ideeën. Dat maakt het
ook zo moeilijk om een eeuw vooruit
te kijken. Wie dacht in 1899 aan de
computer, aan vliegen-voor-de-lol,
aan harttransplantaties of de vaat-
wasmachine? Wie de toekomst wil
voorspellen heeft het makkelijk en
moeilijk tegelijk: makkelijk, omdat
zelfs het wildste idee misschien mo
gelijk is, en moeilijk omdat dat wilde
idee ook onzin kan blijken.
Maar er is hoop, zegt Rudolf Das. „De
mens kan voor het eerst de processen
beheersen die miljarden jaren het le
ven hebben bepaald: kernfusie, rei
zen in het heelal, DNA Er komt een
moment dat de aarde de 'taal' van de
ruimte verstaat". In het december
nummer van het tijdschrift Scientific
American schetsen futurologen een
toekomst met 'intelligente' compu
ters en een wereld zonder ziekten
dankzij genetische manipulatie.
Maar hoe de mens op de drempel van
de 22e eeuw zal leven, hoe hij eruit zal
zien en waar hij zich druk om zal ma
ken, valt veel minder te voorspellen.
Een groeiend aantal wetenschappers
vraagt zich daarom niet in de eerste
plaats af waar wij technologisch toe
in staat zijn, maar hoe wij zouden
willen dat de toekomst er uit ziet. Van
daaruit wordt vervolgens de vraag
beantwoord hoe dat met technologi
sche middelen te bereiken is, met als
uitgangspunt dat alle oplossingen ge
baseerd zijn op een beter gebruik van
onze natuurlijke hulpbronnen.
De aantasting van ons leefmilieu is
immers een van de grootste bedrei
gingen van ons leven in de komende
eeuw. Op de Technische Universiteit
in Delft zijn wetenschappers bezig
om zo alternatieve toekomstvisies te
scheppen. „Wij voorspellen de toe
komst niet", zegt prof. Philip Ver
gragt. „Wij ontwikkelen, samen met
overheid, bedrijfsleven en maat
schappelijke organisaties mogelijk
wenselijke alternatieven. Het gaat
ons niet alleen om technologische
doorbraken, maar om veranderingen
in onze leefwijze en cultuur."
Samen met universiteiten in Enge
land, Duitsland, Hongarije en Italië
Deze weken wordt veel teruggeblikt op de voorbije eeuw. Honderd jaar die ons de auto en het
vliegtuig, de tv en de computer, de pil en het gekloonde schaap brachten; meer verandering en
vernieuwing dan in vele eeuwen daarvóór. Maar hoe zal onze samenleving er over honderd jaar uitzien?
Zal wie op oudejaarsavond 2099 terugblikt net zoveel veranderingen hebben meegemaakt als wij?
Autobestuurders geven steeds meer taken uit handen. Navigatie en verkeersgeleiding zijn hier voorbeelden vai
illustratie GPD
Energiebesparende huizen voor zelfbouwers met grotendeels ondergrondse slaapkamers.
ontwikkelen de Delftse wetenschap
pers nieuwe vormen van wonen, eten
en kleden, elementaire behoeften van
de mens. „Technologieën die duur
zaam zijn en toch leuk", zegt Ver
gragt. Zo wordt gewerkt aan een
energiezuinig huis van de toekomst,
dat een eigen klimaatregeling kent,
en waarbij de bewoner jaarlijks een
vast energiequotum krijgt. Mensen
zullen deels ondergronds gaan wo
nen. „Waarom zou je niet
ondergronds kunnen slapen?"
Origineel zijn ook de ideeën over kle
ding. „Veel kleren hangen in de kast
zonder te worden gebruikt", zegt on-
