Nu nog een uitvinding die
ons fit oud laat worden
PZC
1999/2000
Wil de mens weten
wat zijn fysieke
bedreigingen zijn
vrijdag 31 december 1999
De medische wereld kende deze eeuw een duizelingwekkende ontwik
keling. Van de röntgenstraal via de MRI-scan naar de genetische tech
nologie. En na de aspirine en de penicilline is er nu zelfs een pil die bij ro
kers de zucht naar een sigaret wegneemt. Een bloemlezing van een eeuw
medische mijlpalen.
De Friese huisarts Greidanus
dacht in 1901 dat het zo'n beetje
was gedaan met de ontwikkelingen
in de geneeskunde. Hij schreef: 'De
laatste 50 jaar is er zoveel gebeurd,
dat maken we nooit meer mee.' Grei
danus kon niet bevroeden dat hon
derd jaar later hart, lever en longen,
desnoods in combinaties, worden ge
transplanteerd. De geneeskunde on
derging welhaast een gedaantever
wisseling.
Toch had Greidanus in zijn dagen al
reden voor opwinding. De rol van de
bacterie als ziektekiem was ontdekt.
Hygiëne werd het toverwoord. De
hoge sterfte van moeders en pasgebo
renen op kraamafdelingen stopte
goeddeels nadat artsen voor een in
wendig onderzoek simpelweg hun
handen wasten. Leiden kende in
1854 nog een zeer ernstige cholera-
epidemie. Nu zag Greidanus dat
ziekteverwekkers met illustere na
men als tyfus, tuberculose, difterie en
de gevreesde gonorroe gestalte kre
gen onder Duitse microscopen.
Vooral de Fransman Pasteur zette in
de vorige eeuw de medische wereld
op zijn kop. Hij toonde aan dat ziek
tekiemen door verhitting worden ge
dood en introduceerde de mogelijk
heid van vaccineren. In Amerika
werd de Gele Koorts succesvol be
streden nadat sterfte onder het werk
volk de bouw van het Panamakanaal
had bedreigd. En de eerste stappen
op het terrein van narcose waren ge
zet; opereren was niet langer een
kwelling.
Het kon niet zo snel blijven gaan,
dacht Greidanus. Maar de twintigste
eeuw bracht een stortvloed aan ont
wikkelingen. De inkt van de huisarts
was nog niet droog of het bestaan van
bloedgroepen werd ontdekt. Het gaf
de reeds eeuwen durende proeven
met bloedtransfusie, ooit door de Ro
meinen al met dierenbloed gepro
beerd, een minder dodelijk karakter.
Heden ten dage zorgen netwerken
van bloedbanken voor voldoende
voorraad. In ziekenhuizen worden
honderden volledige transfusies per
jaar uitgevoerd.
ECG
Medici met een oog voor techniek on
dersteunden de vooruitgang van de
geneeskunde met ingenieuze vindin
gen. Zo nam de Nederlander Willem
Einthovenin 1903 elektrische pulsen
waar in de hartstreek. De onderzoe
ker prutste net zo lang tot hij zijn
'snaargalvanometer' had. Het daar
mee gemaakte Electrocardiogram,
kortweg ECG, gaf de elektrische sig
nalen in de hartspier weer. Sindsdien
kunnen cardiologen het hartinfarct
aantonen.
De Duitser Wilhelm Conrad Röntgen
was ook zo'n uitvinder. Op 8 novem
ber 1895 ontdekte hij bij toeval zijn
'X-stralen', die hij uit bescheiden
heid nimmer röntgenstralen noemde.
Röntgen wist wel hoe groots zijn ont
dekking was. De eerste röntgenfoto
van een hand was weldra een feit. De
betekenis voor de diagnostiek bleek
enorm: Een blik fn het lichaam was
mogelijk geworden.
De ene na de andere vinding volgde.
Vooral vanaf de Tweede Wereldoor
log nam de techniek een geweldige
vlucht als gevolg van de industriële
revolutie. De röntgenfoto bleef be
langrijk, maar de recent ontwikkelde
MRI-scan gaat verder: die snijdt het
lichaam als het ware 'in plakjes' en
geeft het grafisch weer. Tumoren,
maar ook ander onheil kan op moei
lijke plaatsen zoals in de hersenen
worden waargenomen.
Techniek
Greidanus had honderd jaar geleden
nog een aantal eenvoudige maar ef
fectieve hulpmiddelen. Hij luisterde
met een stethoscoop naar de adem
haling en legde twee vingers op de
borst of rug van de patiënt om er ver
volgens met de andere hand op te
kloppen. Dit gebaar waarmee de
Franse wijnboeren controleerden
hoe vol hun vaten zatenbleek ook ef
fectief om de longinhoud te beluiste
ren. Artsen gebruiken de stethoscoop
en het kloppen nog steeds.
Maar de techniek gaf de arts veel ge
avanceerdere instrumenten. Naast
het ECG van Einthoven zijn er nog
zeker twee Nederlanders die een in
ternationaal erkende bijdrage lever
den. Een daarvan is Zernike, die met
zijn 'fasencontrastmicroscoop' het
onderzoek enorm vergemakkelijkte.
Een andere Nederlander, die anders
dan Zernike en Einthoven geen No
belprijs ontving, is Willem Johan
Kolff. Deze nog levende internist
knutselde in de oorlogsjaren op de
zolder van het Kamper ziekenhuis de
eerste kunstnier in elkaar. Hij maak
te het mogelijk bloed van giftige stof
fen te ontdoen, een van de functies
van de nier. Ontelbaar veel nierpati-
enten kregen door de dialyse een lan
ger leven of konden uiteindelijk een
getransplanteerde nier ontvangen.
Kolff vertrok later naar Amerika en
leverde bijdragen aan de ontwikke
ling van veel andere kunstorganen.
Tijdens een recent bezoek aan Neder
land sprak hij zich uit voor meer ge
bruik daarvan. Het implanteren van
dierlijke organen (xenotransplanta-
tie), een ontwikkeling waarop al ja
ren wordt gestudeerd en die deels al is
ingezet met het gebruik van dierlijke
darmen, acht Kolff immoreel. Wat we
zelf kunnen maken, moeten we niet
pakken ten koste van een dierenle
ven, zei hij. Over de mogelijkheden
van een kunsthart, door hem ontwik
De medische wereld kende deze eeuw een duizelingwekkende ontwikkeling.
keld in 1986, verhaalt Kolff aan de
hand van een voorbeeld. Volgens hem
wint ooit een atleet de marathon met
een kunsthart en zal daarom worden
gediskwalificeerd. Kolff leverde ook
een bijdrage aan het ontstaan van de
hart-longmachine. Het apparaat
neemt tijdens hartoperaties de hart-
functie over en voorziet het bloed
kunstmatig van zuurstof. De machi
nale mogelijkheden van de kunstnier
en de hart-longmachine waren de
De open hart operatie is een van de belangrijkste ontwikkelingen van deze eeuw.
grootste wegbereiders voor orgaan
transplantatie.
De eerste niertransplantatie vond
plaats in de jaren vijftig. Maar de
Zuid-Afrikaanse arts dr. Barnard
werd in een klap wereldberoemd toen
hij op 3 december 1967 in het Groote
Schuurziekenhuis in Kaapstad het
eerste hart transplanteerde.
De westerse wereld volgde de gang
van zaken ademloos, maar de patiënt
overleed al na 18 dagen aan een long
ontsteking. Bamards tweede trans
plantatie had meer succes; de patiënt
leefde nog twintig maanden in een
aanmerkelijk fittere toestand dan
voor de ingreep.
De transplantatie plaatste de medi
sche wetenschap voor het probleem
van de afstoting. De eerste nieuwe
nieren werden binnen korte tijd door
het ontvangend lichaam 'afgewe
zen'. Pas in jaren '60 en '70 werden
echte vorderingen gemaakt met de
ontwikkeling van medicijnen tegen
die afstoting. Inmiddels worden al
langere tijd levers, nieren, harten,
longen en combinaties daarvan ge
transplanteerd. De jongste ontwik
kelingen op transplantatiegebied
zijn de alvleesklier en de darm. Chi
rurgen opereren vele uren aaneen,
waarna op afdelingen 'intensive ca
re' wekenlang alle zeilen moeten
worden bijgezet om de patiënt in le
ven te houden.
Farmacie
De werking van antistoffen tegen
ziekte betekende eind vorige eeuw
het begin van het farmaceutisch tijd
perk. Wat in de oudheid begon met
kruiden, smeersels en drankjes, ging
uiteindelijk over in poeders en latei-
de gemakkelijk te doseren en in te ne
men pil. Bekend is het werk van de
Duitse onderzoeker Felix Hoffmann,
die met behulp van de latere Nobel
prijswinnaar Adolf von Bayer in
1897 'aspirine' ontwikkelde. De
werkzame stof 'acetylsalicylzuur'
bleek een voortreffelijk koortswe-
rend en pijnstillend middel.
Het aspirientje kreeg later ook nieu
we toepassingen, waarvan het Bayer-
concern trots meldt dat er jaarlijks
nog vele bijkomen. Als bloedverdun-
ner bijvoorbeeld voor cardiologische
problemen. Recent hebben onder
zoekers de aspirine een rol toebe
dacht in de strijd tegen kanker.
De genezende werking van de 'che
motherapie' stamt uit 1910, toen de
eerste synthetische stoffen tegen ge
slachtsziekten werden ingezet. In
1929 zette de Brit Sir Alexander Fle
ming een geweldige stap met penicil
line. In een klein schaaltje zag hij dat
een schimmel de bacteriën aantastte.
Fleming concludeerde terecht dat de
schimmel (penicillium notatum) een
stof afscheidde die de bacteriegroei
remde. Zijn eerste pogingen de peni
cilline te gebruiken bij mensen mis
lukte. Hij had te weinig penicilline.
In Amerika vond de Brit hulp. Door
de drooglegging bleven daar vaten
voor de alcoholproductie onge
bruikt, zodat Fleming er zijn schim
mels in kon kweken. In de Tweede
Wereldoorlog kwam zijn penicilline
beschikbaar voor de geallieerde sol
daten. Gedurende decennia daarna
zijn nog vele andere antibiotica ge
vonden, telkens tegen specifiekere
aandoeningen.
Probleem
Aangespoord door immense financi
ële winsten speurt de farmaceutische
industrie tot de dag van vandaag
naar nieuwe medicijnen. Daarmee
staan zij de artsen bij in hun strijd te
gen ziekte. Voor veel aandoeningen is
opereren niet meer nodig omdat er
een adequaat medicijn tegen bestaat.
Zo is het aantal maagoperaties door
de jaren heen drastisch gedaald.
Aan het einde van deze eeuw is spra
ke van een nieuw soort pil: de consu-
mentenpil. Voor ieder probleem dat
veel mensen treft, lijkt de farmaceu
tische industrie een chemisch
antwoord te fabriceren. Zo zijn er
medicamenten die bij hapering de
mannelijke erectie bevorderen, be
staat er een veelbelovende pil tegen
kaalheid en is recent een medicijn ge
ïntroduceerd dat rokers hun sigaret
doet vergeten.
Maar een aantal prangende kwesties
heeft ook de farmacie nog niet opge
lost. De jacht op een vaccin tegen het
aidsvirus HIV is wereldwijd gaande.
Tot dusver kan de ziekte alleen wor
den 'geremd'.
Schrijnend is de onmogelijkheid
voor miljoenen HTV-besmette Afri
kanen om over deze medicijnen te be
schikken. Hen wacht een wisse dood.
Ook tegen gevaarlijke varianten van
malaria, die in de westerse wereld
amper voorkomen, bestaat nog geen
afdoend medicijn. Het is zeer de
vraag of er wel zo hard naar wordt ge
zocht: de uiteindelijke gebruikers
hebben niet het geld om een duur me
dicijn te betalen, waardodr er voor
farmaceuten weinig winst is te ma
ken.
De medische wereld drong in hon
derd jaar via de huid. de organen en
de cellen door tot in de kleinste
bouwstenen van het menselijk li
chaam. En het ontleden gaat steeds
verder. Kortgeleden werd het eerste
chromosoom volledig in kaart ge
bracht: ruim 33 miljoen gegevens in
wiskundige formules. Het kan in de
verre toekomst een schat aan kennis
opleveren over ontstaan, bestrijding
en voorkoming van ziekte. Ook het
gen dat erfelijke factoren bevat die
de mens vormen, wordt beetje bij'
beetje in kaart gebracht. De kennis
die dat oplevert, zal de gezondheids
zorg drastisch veranderen. Nu al la
ten sommige vrouwen hun gezonde
borsten amputeren omdat de aanleg
voor borstkanker in de familie zit. In
de toekomst kan genetische kennis
leiden tot veel meer medisch hande
len uit voorzorg. De discussie richt
zich steeds vaker op de ethische as
pecten van het 'voorspellen'. Wil een
mens wel weten welk onheil hem of
haar wacht? En in hoeverre blijven
onvolmaakte lichamen, geestelijk of
fysiek, in de toekomst geaccepteerd
in de samenleving als het te voorko-
Het voortschrijden van de medische
wetenschap heeft niet alleen positie
ve kanten. Doordat steeds minder
ziekten dodelijk zijn, ontstaan steeds
meer chronische patiënten. Vroeger
had longontsteking de bijnaam 'Old
Man's Friend', omdat het een vrij
snelle, draaglijke dood op de oude
dag was. Maar longontsteking is nog
maar zelden fataal. Met steeds betere
pijnstillers en medicijnen wordt het
leven gerekt, maar verschrompelen
patiënten door ziekten als kanker.
Het aantal mensen met hartproble
men neemt de komende jaren met
veertig procent toe. Vooral 'dotteren'
en 'bypass', het schoonmaken en om
zeilen van dichtgeslibde aderen, cre
ëert een groep langdurige patiënten
die anders was gestorven. Ook kan
kerpatiënten worden steeds vaker
chronisch patiënt. Het aantal patiën
ten met suikerziekte neemt volgens
schattingen tot 2015 met 35 procent
toe, voor Alzheimer is dit percentage
al veertig procent.
De vergrijzing zal een groot deel van
de Nederlanders afhankelijk maken
van de gezondheidszorg. Grote
vraagstukken over de financiering
van de gezondheidszorg dienen zich
daarom aan. Hoe betalen we het alle
maal? Blijft de solidariteit bestaan
die deze eeuw werd ingevoerd, waar
bij de gezonden meebetalen aan de
rekening van de zieken?
De gemiddelde leeftijd waarop men
sen sterven, steeg van 46 jaar aan het
begin van de eeuw naar 81 voor vrou
wen en 76 voor mannen nu. Maar de
eerste ziekten, gebreken en handi
caps beginnen al tientallen jaren lang
rond het 60e levensjaar. De grootste
uitdaging voor de komende eeuw is
daarom naast de strijd tegen de - nog
steeds - dodelijke ziekten, de verbe
tering van de levenskwaliteit van
chronisch zieken.
Hans Leber
BronnenProf.dr. D Post, hoogleraar
Rijksuniversiteit Groningen Prof.dr. W.J.
Kolff, emeritus-hoogleraar, University of
Utah. 'Inleiding tot de geschiedenis der
geneeskunde', G.A Lindeboom; M.J. van
Lieburg.
