Walt Disney is een
visionair gebleken
Kunstschatten van islam rijk en verscheiden
Filmfestival in
Rotterdam zet
accent op Japan
Fantasia 2000
wereldwijd in
IMAX-theaters
tyrp kunst
ïr£é\t cultuur
Hemelse kunst
in Amsterdam
I
13
Het meest ambitieuze opus van de nog altijd meest
fameuze animatiefilmer uit de geschiedenis ging in
1940 in wereldpremière. We hebben het over Fantasia van
Walt Disney. Het werkstuk koppelde een voor die tijd
overweldigende dosis visuele flair, fantasie en technisch
vernuft aan zeven stukken klassieke muziek, bij elkaar
gehouden door Mickey Mouse en de legendarische dirigent
Leopold Stokovski. Op de eerste dag van het nieuwe
millennium zal in alle IMAX-theaters van de wereld
gelijktijdig de première plaatsvinden van Fantasia 2000, een
geheel nieuwe film die geënt is op de baanbrekende formule
van 60 jaar geleden.
Als in Den Haag en
Rotterdam straks
walvissen door de lucht gaan
zweven op de muziek van
Respighi's Pines of Rome en als
Donald Duck helpt alle dieren
van de wereld Noachs ark
binnen te drijven op
marsmuziek van Elgar, heeft de
film al gala-presentaties achter
de rug in de New Yorkse
Carnegie Hall en in Londen,
Parijs en Tokio, met de muziek
'live' uitgevoerd door het
Chicago Symphony Orchestra
onder leiding van James Levine.
Hetzelfde gezelschap is op de
geluidsband van de film te
horen met verder delen uit
Beethovens Vijfde Symfonie,
Gershwins Rhapsody In Blue,
het Tweede Pianoconcert van
Sjostakovitsj, Carnaval des
Animaux van Saint-Saëns en
Strawinsky's Vuurvogel. Als
speciale link met de eerste
Fantasia-film wordt een reprise
gegeven van het fragment met
Mickey Mouse in De
Tovenaarsleerling van Paul
Dukas.
Het project Fantasia 2000 is een
persoonlijk kindje van Roy
Edward Disney, neef van de
grote Walt en zoon van diens
oudere broer Roy die
medeoprichter was van de
studio. Het idee om nieuwe
Fantasia-episoden te creëren
begeesterde Roy Edgar - thans
vice-president van The Walt
Disney Company en directeur
van de animatieafdeling - sinds
hij op twaalfjarige leeftijd van
zijn vader vernam dat Walt
destijds ook de bedoeling had
1200 mensen, in ploegen van
250 per episode. Maar het
voorbereidende werk, het
kiezen van de geschikte stukken
muziek, verrichte Roy Disney
met een klein team van zes man.
,,Ik heb veel muziek gehoord die
mij persoonlijk erg aansprak.
Twee daarvan, Sjostakovitsj'
Tweede Pianoconcert en Pines
Of Rome van Respighi, zijn in de
film terechtgekomen. We
luisterden gezamenlijk naar
muziek en stuurden elkaar over
en weer cd's toe. We hebben ook
gekeken naar werken die op de
lijst hadden gestaan voor de
oorspronkelijke film maar toen
niet door de eindselectie waren
gekomen. In de nalatenschap
van dirigent Stokovski, die 60
jaar geleden met Walt
samenwerkte, werd een dik
cahier gevonden met
aanbevolen composities en
suggesties voor mogelijke
verhalen, indien er nog eens een
vervolgfilm gemaakt zou
worden. Ook dat hebben we
helemaal doorgenomen."
„Maar er waren ook andere
bronnen. Animator Eric
Goldberg, die voor ons
Pocahontas regisseerde, had al
jarenlang het plan om een korte
animatiefilm te maken op de
muziek van Rhapsody In Blue.
Maar wij wisten nooit zo goed
wat we met zijn plannetje aan
moesten, omdat er in de wereld
weinig vraag is naar serieuze
animatiefilms van tien
minuten. Maar toen de kogel
voor Fantasia definitief door de
kerk ging, bedachten we
onmiddellijk dat dit een perfect
om het niet bij één Fantasia
film te laten. Maar het
commercieel teleurstellende
resultaat en een serie venijnige
kritieken verdreven bij Walt
Disney de animo om de lijn
verder door te trekken. Om dat
alsnog te kunnen doen, zegt zijn
neef tien jaar nodig te hebben
gehad.
„Het allereerste idee was om
Fantasia te restaureren, aan te
vullen met een paar nieuwe
fragmenten en de
geluidskwaliteit optimaal aan
te passen aan de hedendaagse
standaard. Hoewel je moet
bedenken dat het geluid van
Fantasia al heel erg goed was,
want het was in 1940 de
allereerste film ter wereld met
stereofonie. Uiteindelijk
hebben we van de
oorspronkelijke Fantasia alleen
het fragment overgehouden met
Mickey als de
Tovenaarsleerling. Dus hebben
we nu twee films."
Aan Fantasia werd gewerkt met
kader was waarin zich Erics
filmdroom realiseren liet."
„Wat we nodig hadden was een
speciaal type composities.
Muziek die als het ware beelden
oproept, of muziek die een soort
verhalende structuur heeft die
uitnodigt om ingevuld te
worden. Er bestaat heel erg veel
schitterende muziek waarmee
je als animator geen kant op
kunt. Anderzijds moet je ook
weer zorgen dat wat de
tekenaars gaan vertellen niet op
gespannen voet terechtkomt of
gaat wedijveren met wat de
componist had uit te dragen.
Harmonie is het sleutelwoord."
„We hebben de grootste
moeilijkheden gehad om een
adequate behandeling te
ontwerpen voor de Vijfde van
Beethoven, in een versie van
drie en een halve minuut. We
wisten wel waar we naar op
zoek waren. We hadden altijd
gezegd dat we de film wilden
beginnen met de meest
beroemde beginnoten uit de
Roy Edward Disney: „Wat we nodig hadden was muziek die als het ware beelden opriep."
muziekgeschiedenis. We wilden
het gebruiken op dezelfde
manier als was gebeurd in de
oorspronkelijke Fantasia met
Bachs Toccato en Fuga,
begeleid door min of meer
abstracte beelden. Maar het was
razend moeilijk te definiëren
wat we bedoelden met 'abstract'
en hoe je met abstracties toch
een rudimentair verhaal zou
kunnen overbrengen. Dat is nu
uitgekomen op een
krachtmeting tussen lichte en
donkere vormen; goede en boze
krachten."
Bezichtiging van een half urn-
uit de nog onvoltooide Fantasia
2000 leert dat ook dit keer de
grens naar kitsch soms
gevaarlijk dicht wordt
genaderd, maar het gevoel van
aangename overrompeling
overheerst. Heel mooi werkt de
grafische vax-iatie. Meest
anekdotisch is Rhapsody In
Blue, plat op het doek gezet in
een stijl die past bij het
Manhattan van de Jazz Age. In
De Vuurvogel worden alle
moderne technieken uit de kast
gehaald en scheer je door een
oerlandschap waar de geest van
een woedende vulkaan een
einde maakt aan het gedartel
van een jonge nimf die evenwel
door een hert weer tot nieuw
leven wordt gebracht, waarna
de natuur zich herstelt. Het
excerpt uit Carnaval des
Animaux verrukt door briljante
eenvoud: Wat kan een groep
flamingo's allemaal met een
jojo?
Roy Disney onderschrijft het
nut dat de twee Fantasia-films
kunnen hebben om klassieke
muziek toegankelijk te maken
voor jongeren. „Maar dat wil je
niet te hard roepen omdat je
niemand op de vlucht wil jagen
vanwege het idee dat de film
educatief verantwoord is. Het is
belangrijker te onderstrepen
dat kijken en luisteren naar
Fantasia 2000 een puur
genoegen is. Walt heeft destijds
willen bewijzen dat animatie
meer kan betekenen dan een
techniek om verhaaltjes te
vertellen zonder dat je acteurs
nodig hebt, maar dat het een
serieuze kunstvorm kan zijn.
Dat was ook mijn motivatie om
Fantasia 2000 te maken. Ik zou
het geweldig vinden indien we
met nog meer Fantasia's zouden
kunnen komen. Mijn oom zag
zelf de oorspronkelijke film al
als een Onvoltooide, waar je
steeds aanvullingen op moest
blijven maken. En onze bron
met ideeën is nog absoluut niet
uitgeput."
Maar zo prestigieus als Fantasia
2000 ook mag zijn en zo rijk als
The Walt Disney Company mag
wezen, baten en lasten pleegt
men er nauwgezet af te wegen.
En een tikje benauwd kan ook
Roy Edward Disney zich nog
herinneren dat de
oorspronkelijke film geen
kassucces is geweest.
Roy Edward praat over zijn
onsterfelijke oom met meer
bewondering dan genegenheid:
„Ik ben producent voor hem
geweest gedurende de drie
laatste jaren van zijn leven en ik
heb bij hem het vak moeten
leren op de harde manier. Dat ik
familie was, maakte voor hem
geen verschil. Maar hij was de
beste leraar die ik ooit heb
gehad. En soms had hij buien
dat hij kon relativeren. Dan liep
hij rond op het industrieel
complex dat The Company
inmiddels geworden was en liet
hij zich ontvallen: 'Vergeet nooit
dat dit allemaal is begonnen met
een muis'."
Pieter van Lierop
Het zal mondiaal de eerste in
zijn soort worden in het
nieuwe millenium, de 29e editie
van het International Filmfesti
val Rotterdam (IFFR). Maar di
recteur Simon Field zal zo veel
mogelijk vermijden iets te doen
met dat gegeven. „Want na 1 ja
nuari 2000 is iedereen toch ziek
van dat nieuwe milleniumge-
voel," denkt hij. Japan, land van
de moderne technologie, komt
centraal te staan tijdens het fes
tival.
De komende editie van het festi
val, van 26 januari tot en met 6
februari 2000, is niet volledig
los komen te staan van het begin
van een nieuw tijdperk. Zo zal
het vaste onderdeel Exploding
Cinema, waarin de grenzen
worden verkend tussen cinema
en nieuwe media, een nog pro
minentere plaats gaan innemen
(Field: „We zitten tenslotte in
een tijd waarin het cellulloid
aan het verdwijnen is").
Het IFFR heeft met de jaren een
solide plek op de internationale
festivalkaart weten te verwer
ven met haar focus op de we
reldcinema. Hoewel directeur
Simon Field een beduidend pu-
blieksgerichter koers is gaan
varen dan zijn voorgangers, ver
liest hij de oorspronkelijke
doelstelling van het festival niet
uit het oog.
,Het festival moet een overzicht
bieden van de wereldcinema,"
verklaarde hij. „Tegelijkertijd
wil het trends en opvallende re
gisseurs binnen die cinema op
merken en ondersteunen. Zo'n
85 procent van de bioscoopre
cette in dit land komt nog altijd
van de Hollywoodfilm. Wij heb
ben een taak in het doorbreken
van die overheersing."
Het leek er even op dat het film
festival dit jaar in financiële
problemen zou komen toen Ci-
troën. een van de hoofdspon
sors, zich plotseling terugtrok.
Canal+ zal die rol overnemen
voor tenminste vier jaar, waar
door het festival uit de brand is.
De publieksprijs zal dus ko
mendjaar Canal+ als voorvoeg
sel krijgen.
Het IFFR zal dit jaar zo'n twee
honderd speelfilms vertonen en
honderd korte films, video's en
cd-roms. Er zullen rond de 130
premières plaatsvinden op
mondiaal, internationaal en
Europees niveau. Daaronder
'Treasure Island' van de Ameri
kaan Scott King, 'Yellow Bride'
van YverRzayev (Azerbeidzjan)
en 'New Waterford Girl' van Al
lan Moyle (Canada). Ook zijn
er wereldpremières van de Ne
derlandse films 'Rent a Friend'
van Eddy Terstall, 'De Grote Va
kantie' van Johan van der Keu
ken en 'Les Diseurs de Vérité"
van Karim 'De Poolse Bruid'
Traida.
Het Japanse programma, met de
titel 'No Cherry Blossoms-Vi
sions of Japan' zal zo'n tachtig
titels omvatten. Daarbij na
tuurlijk Yakuza-films, maar
ook een overzicht van het door-
dachtere werk, dat de laatste ja
ren steeds meer in Europa wordt
ontdekt, getuige bijvoorbeeld
het succes van Kitano Takeshi,
vorig jaar nog met het prachtige
Hana-Bi.
Dat Japan het mooie met het ex
treme combineert zal niet iedere
festivalganger even goed beval
len. Zo draait de film 'Audition'
van Miike Takashi op het ko
mende festival, waarin een
minutenlange werkelijk
maagomdraaiende martelscène
zit. Prima film, over een Japanse
zakenman op zoek naar een
brui d en die lij kt te vinden in een
mysterieuze schone wier verle
den met doden is omgeven,
maar met een portie geweld zo
als ik nog niet eerder op de Ne
derlandse doeken heb mogen
aanschouwen. 'Audition' zal in
ieder geval de tongen losmaken
op het filmfestival.
Om het festival nog meer in Ja
panse sferen te brengen zal de
voormalige Corso-bioscoop
worden ingericht als 'Tokio Pop
Lounge'. De technische toeris
ten kunnen daar hun hart
ophalen aan Japanse computer
games, animatiefilms en digita
le speeltjes. Een volledig Japan
se crew zal de lounge gedurende
het festival bemannen.
Film in Foces, het reguliere on
derdeel waarin opmerkelijke
filmregisseurs worden uitge
licht, brengt dit jaar een ode aan
de Kazachstaan Serik Aprymov,
de Braziliaan Julio Bressane en
de Japanner Oshi Mamoru, een
van de vooraanstaande Manga
makers van zijn land.
Ook dit jaar opvallend veel Ne
derlandse titels in het program
ma, waaronder eerdergenoem
de wereldpremières. Field liet er
geen misverstand over bestaan
dat ons land aardig meedoet in
de filmwereld en een vooraan
staande plaats verdient in zijn
cinemafestival. „Er zullen zeker
enkele in aanmerking komen
voor een nominatie van de Ti-
ger-award," luidde zijn voor
spelling.
Marc Floor
Filmfestivaldirecteur Simon Field: „Rotterdam moet een overzicht bieden
van de wereldcinema en niet van Hollywood." foto Duncan Wijting
Tussen klaterende fonteinen en geurende
planten zijn in de Nieuwe Kerk van Am
sterdam zo'n driehonderd vijftig islamiti
sche kunstschatten te zien. De expositie
'Aardse schoonheid, Hemelse kunst' bevat
een enorme variatie aan juwelen, keramiek,
glas, exemplaren van de koran, kleding en
tapijten uit de zevende tot en met de negen
tiende eeuw. Ze biedt Nederland voor het
eerst de kans op grote schaal kennis te ma
ken met de onbekende kunsthistorische
rijkdommen van de islam. Die geloofsrich
ting groeide de afgelopen vijfentwintig jaar
tot tweede godsdienst van ons land uit.
Volgens Nieuwe Kerk-directeur Ernst Veen
is het niet toevallig dat deze expositie ten
tijde van de overgang van het millennium is
te zien: „De omslag naar de nieuwe eeuw
®ag symbool staan voor een andere omslag
die zich het laatste kwart van deze eeuw in
Nederland heeft gemanifesteerd: de veran
dering naar een multiculturele en multireli
gieuze samenleving waarin moslims nu al
qua aantal een rol spelen. Zij zullen op ter
mijn onze cultuur wezenlijk benvloeden.
Wij vonden daarom dat het hoog tijd werd
de onvoorstelbaar rijke beschaving die uit
de islam is voortgekomen te tonen. In al
haar verscheidenheid is zij een van de religi
euze pijlers waarop onze mondiale cultuur
rust."
In de Nieuwe Kerk in Amsterdam is tot eind april een schat aan islamitische kunst te zien.
foto Rob Keeris
De expositie is samengesteld door gastcon
servator Michail Piotrovski. Hij heeft als di
recteur van het Staatsmuseum in St. Peters
burg de fameuze collectie islamitische
kunst onder zijn hoede waarvoor het funda
ment werd gelegd door keizerin Elizabeth,
voorgangster van de machtige achttiende
eeuwse tsarina Catharina de Grote. In de
Nieuwe Kerk is nu onder meer de met bril
janten en robijnen bezette ring van Sjah Ja-
han uit het tweede kwart van de zeventien
de eeuw te zien.
Samen met andere kostbaarheden was deze
ring in haar bezit gekomen na de val van het
Groot-Moeghal Rijk in India. Met zicht op
de klaterende fonteinen pronkt uit het bezit
van de Hermitage ook de monumentale Al-
hambra-vaas die in de veertiende eeuw in
Granada werd gemaakt.
Elders in de kerk glanst de Bobrinski-ketel
die uit St. Petersburg naar Amsterdam
kwam. Deze met zilver ingelegde bronzen
ketel werd in 1163 in Afghanistan geprodu
ceerd en ontleent zijn naam aan de zoon van
Catharina.
Naast honderd topstukken uit de Hermita
ge worden rond de 250 meesterwerken uit
andere collecties getoond. Veen, Piotrovski
en Nieuwe Kerk-conservator John Vrieze
reisden onder meer af naar het Metropolitan
Museum in New York. Het museum stelde
een Moeghal-paradijstapijt uit de zestiende
eeuw met enorme afmetingen ter beschik
king dat nog nooit eerder was uitgeleend.
Jemen gaf een groot aantal van de vroegst
bekende manuscripten van de Koran in
bruikleen die in vitrines fraai zacht worden
verlicht. Het Topkapi Paleismuseum in Is
tanbul leende het met robijnen en smarag
den flacon uit 1560 uit dat als hoogtepunt
van Osmaanse kunst in alle handboeken
over islamitische kunst staat. Uit de bijzon
dere particuliere verzameling van de in
Londen wonende Nasser DKhalilieen col
lectie nog groter dan die van de sultans van
Brunei en Qatar, kozen de samenstellers on
der meer een virtuoos versierd stenen raam
van Sjah Jahan en glaswerk uit de tiende tot
en met de veertiende eeuw.
Bij de presentatie van de expositie wees
Piotrovski op een essentieel verschil tussen
de islamitische kunst en de christelijke:
„Beide hebben veel aandacht voor het belij
den van geloof en moraal, maar de christe
lijke benadrukt meer de lijdenswegen van
God en van de bestraffingen die de zondaars
te beurt zullen vallen." In de islamitische
kunst wordt uitgedrukt wat de profeet Mo
hammed volgens de overlevering heeft ge
zegd: „God is schoonheid en houdt van
schoonheid." Zijn uitspraak heeft de kun
stenaars van de islam in staat gesteld zon
der gewetensbezwaren 'aardse' kunst te
maken die een afschaduwing mocht zijn van
het paradijs dat hen na de dood te wachten
stond.
De Nieuwe Kerk heeft ter gelegenheid van
de expositie een speciaal 'kinderspoor'
langs dertig voorwerpen samengesteld voor
islamitische en niet-islamitische kinderen
die nu samen naar groep zeven en acht van
de basisschool gaan. Er is gekozen voor deze
leeftijdsgroep omdat jongeren in een later
stacïium veelal gescheiden hun schoolloop
baan vervolgen en een educatief program
ma dan wellicht minder effectief is.
Frangoise Ledeboer
De expositie 'Aardse schoonheid, hemelse kunst'
in de Nieuwe Kerk (Dam, Amsterdam) duurt tot
en met 24 april 2000. De openingstijden zijn dage
lijks van 10.00 tot 18.00 uur en op donderdag tot
22.00 uur.
Gesloten op Eerste Kerstdag en Nieuiujaarsdag.
De catalogus kost f49,90, de tentoonstellings-
gids een tientje.
woensdag 29 december 1999
Eric Goldberg tekende de episode Rhapsody in Blue van Fantasia 2000.
