Aids legt continent lam
PZC
Afrika
verliest twee
generaties
5500 doden per dag
reportage
33
Bericht
van Mirjam
Adam met
een tas
zaterdag 27 november 1999
Aids richt in Afrika een ware slachting
aan, vooral in het zuiden. Botswana,
Zimbabwe, Malawi en Zambia behoren tot
de 'top tien' van meest getroffen landen. Ze
doen nauwelijks voor elkaar onder wat
aantallen doden, besmette patiënten,
weeskinderen en sociaal-economische
gevolgen betreft. Aids geselt Afrika
bovendien twee keer: niet alleen wordt nu
een 'productieve generatie' weggevaagd,
de komende generatie is ziek of analfabeet.
Aan de vooravond van Wereldaidsdag
(1 december) een reportage uit Zambia, het
land met het hoogste percentage
weeskinderen van wie de moeder of beide
ouders ten gevolge van aids is overleden.
Zieken worden steeds vaker aan hun lot
overgelaten, sombert Violet Mukos-
ha. „Ze worden dubbel gestraft. De cul
tuur verandert door de slechte economie,
iedereen is vooral bezig voor zichzelf te
zorgen." In Nkwazi-township nabij de
Zambiaanse stad Ndola zitten we gehurkt
in het sombere huisje van Christine. Acht
entwintig is ze en HTV-besmet „Wie zorgt
er straks voor mijn kinderen", jammert
ze. Niemand reageert, niemand die het
weet. Iets verderop de 17-jarige aidspati-
ente Loty. Een tante zet zo nu en dan een
kom rijst voor haar neer. Loty is al twee
maanden haar hutje niet uit geweest. Hoe
moet het verder met Loty? Niemand rea
geert, niemand die het weet.
Violet is vrijwilligster in het Chishilano
Centre, de basis van de 'thuiszorg' voor
tb- en aidspatiënten in Nkwazi. De town
ship telt 40.000 inwoners, het centrum
heeft 54 vrijwilligers. Iedere maandag ko
men zij bij elkaar om over him patiënten
te praten. Voor ernstig zieken wordt op
dinsdag vervoer geregeld naar het plaat
selijke ziekenhuis voor nader onderzoek,
wie nog kan lopen wordt op woensdag in
het centrum verwacht. Bijna 500 aidspa
tiënten staan geregistreerd, in werkelijk
heid zijn het er waarschijnlijk meer.
„Sommigen zijn bang dat ze door hun om
geving worden gestigmatiseerd", zegt
Violet, „of schamen zich. Ze willen niet
door ons worden bezocht."
In Nkwazi wonen, naar schatting, 4.000
wezen - kinderen onder de 15 jaar die
moeder of beide ouders hebben verloren.
In heel Zambia zijn het er vermoedelijk
6 0 00 0 0op een bevolking van nog geen 10
miljoen. Eén op de vijf kinderen is wees,
over tien jaar twee op de vijf. Eén op de
drie families heeft een weeskind in huis.
Ook Violet. Ze is moeder van 5 kinderen
(van 5 tot 15) en sinds kort heeft ze ook de
zorg voor de drie kinderen (7, 11 en 15
jaar) van haar overleden zwager. „Als fa
milie heb je een verantwoordelijkheid, je
kunt de kinderen niet afwijzen, je moet ze
hoop geven op een betere toekomst." Dat
probeert ook de 50-jarige Jennifer. Als
oma zorgt zij inmiddels voor zes weeskin
deren van haar overleden dochters. Haar
grootste zorg? Dat ze iedere dag genoeg te
eten heeft voor haar alsmaar uitdijende
familie.
School
Violet heeft ook zo haar problemen, want
het ontbreekt haar aan voldoende geld om
de eigen kinderen naar school te sturen,
laat staan de drie wezen. Dus? Ze lacht,
haalt haar schouders op. Soms krijgt ze
wat toegestopt van een dankbare patiënt
en van de missiezusters kan ze goedkoop
de 'mealie meal' (een soort maïspap) ko
pen. En met Kerstmis delen de zusters
kleren uit. Uit onderzoek is gebleken, zo
zegt de Nederlandse arts Piet Reijer,
aidscoördinator voor de Copperbelt pro
vincie, dat van de weeskinderen 35 pro
cent naar school gaat, terwijl van de niet-
wezen 55 procent een school bezoekt. „Bij
een teruglopende economie - en dat doet
zich in Zambia voor - zie je dat het de we
zen zijn die er het eerste uitvliegen."
Aidspatiënten die daartoe in staat zijn,
kunnen in Chishilano terecht voor klein
schalige werkzaamheden - variërend van
timmeren, breien, groente telen tot het
maken van kaarten - in een poging toch
nog wat geld te verdienen. De vrijwilli
gers worden ook geacht seksuele voor
lichting te geven en te vertellen over het
voorkomen van geslachtsziekten door, bij
voorbeeld, condooms te gebruiken. „De
bewustwording groeit, maar het gaat
langzaam", verzucht Edith Banda, hoofd
van het centrum. Voetballende meisjes, de
meesten wees en 15 tot 18 jaar oud, gie
chelen als we dat testen. „Geen seks voor
het huwelijk", zegt de een. Een ander:
„Blijf bij één partner." Een derde: „Altijd
een condoom gebruiken." Ze hebben keu
rig hun lesje geleerd, maar hoe is het in de
praktijk? Edith haalt haar schouders op.
„Ik hoop het. Je moet niet vergeten dat in
Afrika de vrouw nog steeds ondergeschikt
is aan de man. Wil hij geen condooms?
Dan geen condooms."
Oude geloof
De Zambiaan Esaya Bukanga, assistent
van Piet Reijer, wil daar wel wat over
kwijt. Hij hangt het oude geloof aan: niet
naar bed voor je getrouwd bent. En als
condooms gratis beschikbaar komen (een
doosje met vier stuks kost 250 Zambiase
Kwacha, ongeveer een kwartje) is het hek
van de dam, want „dan doet de jeugd on
bekommerd, zonder enige angst, aan seks,
met alle gevolgen van dien.Aan de ande
re kant: „Tegelijkertijd zeggen we tegen
de vrouwen: als je je huwelijk wilt be
schermen en geen condooms gebruikt
omdat je man dat niet wil, oké, maar be
scherm je dan ook je eigen leven?" Thea
tergroepen trekken de provincie in om
hun voorlichtende boodschap op het
marktplein uit te dragen. „Zo hopen we
ook de ouders er meer bij te betrekken, die
praten meestal niet zo open over seks."
Met Edith en Violet gaan we op thuisbe-
zoek in Nkwazi. Dat is weinig opwek
kend. De meeste patiënten zijn te ziek om
nog enige reactie te tonen. Met vereende
krachten worden bedlegerige zieken om
gedraaid. Onder toezicht worden de juiste
medicijnen toegediend en nauwgezet
De timmerwerkplaats in het Chishilano Centre waar lijkkisten worden gemaakt.
ma
foto's Gerard Chel
De vijftigjarige Jennifer zorgt voor zes weeskinderen, de kinderen van haar overleden
dochters.
wordt op kaartjes de administratie bijge
houden. „Het valt niet mee te zien hoe
mensen dood gaan", zegt Edith. Het cen
trum verzorgt ook bloedtests en de vrij
willigers mogen vervolgens het slechte
nieuws overbrengen. Edith: „Dat is heel
emotioneel. Ik denk altijd: wat als ik het
zelf zou zijn?" Soms wordt het negatieve
bericht geheim gehouden uit angst dat de
partner erop los slaat of er direct vandaar
gaat. „Het is niet zo makkelijk." Er wordt
getroost: „Je hoeft niet dood te gaan, ook
met HTV kom je door het leven."
In Nkwazi probeert Cindi (Children in
Distress) de meest kwetsbare weeskinde
ren te helpen, dat wil zeggen dat de gezin
nen waar zij wonen, extra eten, dekens en
kleren krijgen en dat het schoolgeld
wordt betaald, zo'n 60 gulden per jaar.
Dagelijks melden zich nieuwe kinderen
en inmiddels zorgt Cindi voor 750 jongens
en meisjes. En de 3250 anderen? Coördi
natrice Joyce Banda weet het niet. „Ze
gaan waarschijnlijk niet naar school,
zwerven hier over straat." De 12 vrijwilli
gers van Cindi zijn dagelijks op pad. Kij
ken hoe het 'hun' kinderen vergaat, reage
ren op alarmerende berichten elders uit
het dorp. „Soms blijven kinderen hele
maal alleen achter omdat er geen familie
is. Meestal worden wij dan wel gewaar
schuwd."
Cindi kiest bewust voor opvang van wees
kinderen in gezinnen. „Een eigen omge
ving is het meest natuurlijk", verklaart
Joyce. „Een weeshuis snijdt familieban
den door." Tot nu toe zijn ze er nog steeds
in geslaagd onderdak te vinden. Bij vrij
willigers of bij buren. Maar het wordt
steeds lastiger: de opvang zit bijna aan het
plafond. „De mensen -willen wel, maar er
is geen enkele (financiële) ondersteu
ning", zegt Reijer. Joyce: „Er zijn hier ge
zinnen die door het oudste weeskind wor
den gerund."
Begraven
De slachtpartij die aids aanricht onder de
15- tot 45-jarigen is ongeëvenaard. Twin
tig tot vijfentwintig procent van deze ge
neratie - de meest productieve - is HTV-
besmet, tien procent overlijdt aan aids.
Verpleegsters, onderwijzers, bouwvak
kers, kantoorklerken, chauffeurs, boeren,
mijnwerkers. Ook de hoger opgeleiden
worden getroffen: ze hebben meer geld en
dus meer toegang tot seks. De economi
sche schade is aanzienlijk, allereerst door
het stijgend ziekteverzuim, vervolgens
door het verlies aan productieve arbei
ders. Plus de tijd die verloren gaat om zie
ken te verzorgen en doden te begraven. En
gezinnen moeten bezittingen of vee ver
kopen om de kosten van een begrafenis -
zo'n 1000 gulden - te kunnen betalen. Bo
vendien moet een steeds groter deel van
het nationale budget voor gezondheids
zorg aan aids worden besteed - in Zambia
worden 43 van de 100 ziekenhuisbedden
bezet door aidspatiënten. De ziektekos
ten voor aidspatiënten in Zambia stijgen
navenant: van 1,7 miljoen dollar in 1990,
via 12,9 miljoen in 1995 tot naar schatting
21 miljoen in 2005.
Reijer stelt vast dat de 'internationale ge
meenschap' te weinig voor de weeskinde
ren doet. „In Copperbelt
zijn er naar schatting
150.000, de projecten be
reiken 20.000 kinderen".
Van de overigen wordt
zo'n driekwart door fa
milie of anderen opge
vangen (lees: een dak bo
ven hun hoofd en een
Afrika ten zuiden van de Sahara wordt het zwaarst door HIV/aids getroffen. Min of meer wordt aangenomen
dat het seksueel gedrag, in combinatie met traditionele rol- en cultuurpatronen, de voornaamste oorzaken
zijn. Zoals: promiscuïteit (veel wisselend geslachtsverkeer), op jonge leeftijd gemeenschap (bij meisjes) met ver
hoogd risico op verwondingen, het veel voorkomen van geslachtsziektes en de wijze waarop aan seks wordt ge
daan.
Terwijl Amerika, met 40.000 nieuwe HTV/aidsgevallenper jaar, daaraan jaarlijks 880 miljoen dollar spendeert,
geeft heel Afrika, met jaarlijks 4miljoen nieuwe patiënten, daarvoor 160 miljoen dollar (320 miljoen gulden) uit.
Ter vergelijking: het gemiddelde jaarbudget van een academisch ziekenhuis in ons land bedraagt 550 miljoen
gulden.
In 1999 kwam tweederde van alle 33,6 miljoen zieken uit sub-Sahara Afrika: 22,3 miljoen volwassenenen ruim 1
miljoen kinderen. Van de 16,3 miljoen mensen die sinds het begin van de epidemie (rond 1980) aan aids zijn ge
storven, kwamen er 13 miljoen (onder wie ruim 3 miljoen kinderen) uit de sub-Sahara. Nergens is de besmetting
in de stad zo hoog: in sommige steden 40 tot 50%. Nergens zijn zoveel volwassenen besmet: 20 tot 25%. Van de
570.000 kinderen die in '99 HTV-besmet raakten, kwamen 510.00 uit de sub-Sahara.
Van de nieuwe HTV-patiënten in 1999 (ruim 15.000 per dag), kwamen er bijna 11.000 (70%) uit de sub-Sahara.
Op 5 procent na wonen alle aidswezen - eind volgend jaar 10 tot 11 miljoen, in 2010 vermoedelijk 16 tot 20 mil
joen - in de sub-Sahara. Geschat wordt dat de zwaarst getroffen landen de komende vijf jaar 20% van hun BNP
aan de ziekte verliezen, gemiddeld 4 procent per jaar. En in 1999 telde Afrika 2 miljoen aidsdoden (wereldwijd
2,6 miljoen), oftewel 5500 begrafenissen per dag.
(Bronnen: UNDP, Unaids, Unicef, WHO, Wereldbank, Irin, US Bureau of Census).
kom rijst), de rest wordt aan hun lot over
gelaten. Velen komen in de criminaliteit
en prostitutie terecht. Hoofdstad Lusaka
bij voorbeeld heeft inmiddels tienduizen
den straatkinderen. Naar verwachting
telt Zambia over tien jaar 1,5 miljoen
weeskinderen. Als er niets verandert,
krijgen meer dan een miljoen van hen
geen enkele scholing. „Er komt dus een
heel leger analfabeten aan, waar Zambia
straks niets aan heeft. Dat betekent nog
meer economische terugval." Bovendien
neemt door aids de kindersterfte toe: 25
procent overlijdt voor de vijfde verjaar
dag.
Reijer: „Het westen moet meer geld stop
pen in medische zorg, onderwijs en infra
structuur. De prijs van medicijnen moet
omlaag, een plicht voor de farmaceuti
sche industrie, die veel te weinig inves
teert in het ontwikkelen van goedkope
vaccins. Ik vind het schandalig dat 95
procent van onderzoeksuitgaven besteed
wordt aan het HTV1 type B - dat in het
westen voorkomt - terwijl het C-type, dat
op veel grotere schaal Afrika treft, gerin
ge aandacht krijgt. Het legt pijnlijk bloot
waar de interesses werkelijk liggen. Afri
ka zelf moet ook wakker worden, nog
steeds ontbreekt de politieke wil om er
echt wat aan te doen. Het is natuurlijk van
de gekke dat alle 150 parlementsleden
hier een terreinauto krijgen, maar dat
geld voor eenvoudige klinieken ont
breekt.
Lichtpuntjes
Toch ziet Piet Reijer kleine lichtpuntjes.
„In landen als Oeganda en Zambia is het
aantal zwangere vrouwen tussen de 15 en
25 jaar dat HTV-besmet is, fors gedaald.
Van 40 procent in 1991 tot 10 procent nu in
Oeganda en in Zambia van bijna 30 pro
cent in 1993 tot minder dan 15 procent in
'97. De aanwas neemt derhalve af." Reijer
voert drie redenen aan: „Het eerste seksu
eel contact vindt later plaats, er zijn min
der wisselende partners en het condoom
gebruik is toegenomen. Als we dat vast
kunnen houden, zitten we goed. Nou ja,
dan wordt het langzaam beter.
Voorlopig echter stijgt het aantal HTV-pa-
tiënten, aidsdoden, weeskinderen en be
smette baby's fors. De top is nog lang niet
bereikt.
Gerard Chel
EIND VAN DIT JAAR 33,6 MILJOEN MENSEN MET HIV/AIDS
Eind 1999 zal het aantal HIV/AIDS-patiënten zijn toegenomen tot
33,6 miljoen, van wie ruim 23 miljoen in Afrika.
Latijns Amerikafa J
1,3 miljoen
i Midden-1
Zuid-Afrika
o gntgpd 23,3 miljoen
Afrikaanse jongeren en AIDS
l
Australië en
Zuidoost-Aziê Nieuw-Zeeland
6 miljoen 12.000
Percentage zwangere
Percentage kinderen"
Percentage kinderen*
meisjes (15-19 jaar)
dat in 2000 door AIDS
binnen 5 jaar aan AIDS
dat HIV-positief is.
de ouders verliest.
zal overlijden.
Botswana 31
Zambia
34%
Botswana 64
Zimbabwe 26
Malawi
27
Zuid-Afrika 50
Swaziland 23
Rwanda
27%
Zimbabwe 50
Zuid-Airika 21
Zimbabwe
27%
Namibië 48
Mozambique 19
Uganda
26%
Kenya 35
Rwanda 19
Botswana
23%
Mozambique 26
Malawi 17
Tanzania
22%
Zambia 25
Zambia 17
Burkina Faso
21
Liberia 22
Burundi 16%
Cent. Afr. Rep.
20%
Tanzania 20%
Ethiopië 16
jonger dan 15 jaar
jonger dan 5 jaar
Na drie jaar van alles en nog
wat gestudeerd te hebben,
vond Mirjam Beijsterveldt uit
Terneuzen dat het weer tijd
was voor iets spannenders.
Daarom besloot ze om een half
jaar tot een jaar te gaan rei
zen. Ze begint in Mexico en
hoopt uiteindelijk, na veel er
varingen en vloeiend Spaans
sprekend, in Costa Rica uit te
komen.
VERENIGDE STATEN
MEXICO
ml
1
GOLF
VAN
MEXICO j
México-
stad
BELIZE
GTM.
GROTE OCEAAN
Onderuitgezakt, achter de
tweede bananenmilksha-
ke van de dag, stel ik me zo
voor, dat de lezer van dit stuk
je nu met een kop Douwe Eg
berts in zijn comfortabele
stoel achter het raam zit. Bui
ten sieren herfstkleuren de
Zeeuwse straat. Binnen zal in
de loop van de dag al eens het
een en ander gezegd worden
in de trant van 'Schat? Wat
gaan we nou doen met de
feestdagen?' Een normale Ne
derlandse novembermorgen.
Ikzelf zit nu in de zon, vijftig
meter van het strand, zeven
tig van de helderblauwe Stille
Oceaan. Rond mij klinken vo
gelgeluiden en het geruis van
palmbomen. Een zacht zee
briesje doet talloze gekleurde
bloemen stilletjes wiegen in
de warme lucht. Graag deel ik
met u mijn belevenissen in het
tropische Zipolite. Staat u mij
toe wat licht te laten schijnen
in uw o zo grauwe herfstleven.
Samen met twee Nederlandse
meisjes deel ik een bamboe
hut vlakbij het strand, 's Mor-
gensvroeg stappen we uit ons
bed, respectievelijk hangmat,
en lopen we tien meter om on
ze door sarongs omhulde lij
ven op de houten stoeltjes van
restaurant 'Lo Cosmico' te
plaatsen. Alhoewel verande
ring goed is voor een mens,
nemen we consequent elke
ochtend een fruitontbijt met
muesli en yoghurt. Een heer
lijk bord vol verse papaya,
ananas, meloen en banana
lacht ons keer op keer weer
toe. Onder de maaltijd en on
ze nooit eindigende gesprek
ken, krabben we af en toe wat
aan onze roodgespikkelde be
nen. Die klamboes zijn best
sfeervol enzo, maar toch lij
ken de muggen op de een of
andere manier altijd weer een
prikplekje te vinden.
Na zo'n anderhalf uur, trek
ken we onze bikiniet j es aan en
begeven we ons naar het zon
nige strand. Voor ons hotel is
er een naaktstrand. Op dat
naaktstrand liggen vooral
mannen. Die mannen liggen
bij voorkeur (hun voorkeur
wel te verstaan) met hun be
nen wijd en grijnzen voortdu
rend onze richting uit. Wij
schuiven dus elke keer de
badhanddoeken wat de ande
re kant op en houden, degelij
ke dames als we zijn, onze
badkleertjes aan. Samen met
een van de meisjes ga ik welis
waar a la Fa het water in,
maar daar blijft het toch echt
bij.
Een voor ons al oude bekende
in Zipolite, is de man met de
boodschappentas. We noe
men deze onaantrekkelijke
snordrager zo, omdat hij sim
pelweg niets anders heeft dan
een boodschappentas. Onder
onze nou ja's, belachelijk's,
waar slaat het op's door, para
deert Adam-zonder-blad-
maar-met-tas door de bran
ding. Niet alleen door de
branding van het naakt
strand overigens, zijn tocht
voert, zo schat ik, ongeveer
langs de gehele Mexicaanse
kustlijn. Zelfs wanneer we
's avonds op het zand aan de
'guacamole' (avocadoprakje)
zitten, weet hij onze eetlust te
verstoren met zijn blote alles.
De man met de boodschap
pentas is niet de enige boeien
de persoonlijkheid in dit klei
ne paradijs. Er is namelijk
ook nog de hippie van de heu
vel. Deze Amerikaanse Ar-
mand heeft ons bijna zo ver
gekregen lid te worden van
zijn gemeenschap, 't Is gewel
dig: in het, op een heuvel gele
gen, hotel, dat door hem en
verwanten gerund wordt, is
iederéén welkom. We hebben
een nacht in zijn 'Shambhala'
geslapen, maar aangezien hij
er twee jaar na orkaan Pauli
ne nog steeds niet in geslaagd
was om nieuw wc-papier op te
hangen en de gasten te voor
zien van wat kleine gemakken
als verlichting langs de pik
donkere hotelpaadjes, zijn we
maar weer vertrokken. Bye
bye Woodstock met hout
worm. So much for the hippie
in me.
