Gulzigheid desastreus voor vrouw
Jaarboek voor de vrouwengeschiedenis over voeden en opvoeden
37
zaterdag 16 oktober 1999
vrije tijd
De Stichting Jaarboek voor
Vrouwengeschiedenis presenteerde
onlangs de 19e editie. Thema is dit keer
Voeden en Opvoeden. Na een inleiding over
de sociale en gezondheidkundige aspecten
rond voeden, gaat het over gulzigheid en hoe
daarover in het algemeen en in het geval van
vrouwen werd en wordt geoordeeld.
-tm&M
'0£é
Het bacchanaal van Titiaan. Met prenten en schilderijen werd getracht middeleeuwers af te houden van onmatigheid.
Wat is erger: een dronkaard, een gok
ker of een hoerenloper? Zestiende-
eeuwer Sebastiaen Franck twijfelde geen
moment: een dronkaard. Wie al te gulzig
omspringt met geestrijk vocht 'is ghe-
meenlijck een Hoerejager ende Speler
daer toe', stelde hij al in 1588 in zijn uit het
Duits vertaalde 'Van den Grouwelicken
Laster der Dronkenheyt.
Al vóór hem waren er mensen die duidelij -
ke opvattingen hadden over gulzig en
buitensporig consumeren. Zo stelde
Sebastian Brant in de Nederlandse verta
ling van het in 1494 uitgebrachte sati-
risch-moralistische werkje Das Narren-
schiff dat de zotte gulzigaard slaapt als
een zwijn, naar vrouwen verlangt, vloekt,
geheimen verklapt en ook nog eens vrouw
en kinderen slaat of zijn bezittingen ver
speelt. En al in de Middeleeuwen (grof
weg 500 - 1500) en Vroegmoderne tijd
(1500 - 1800) wordt het volk gewaar
schuwd tegen gulzigheid. Daarbij laten
geestelijkheid en moralisten zich niet on
betuigd, aldus docente kunstgeschiedenis
Yvonne Bleyerveld in haar bijdrage 'Te
vreden met een luttel'.
Moraliserend
Het gaat er in de Middeleeuwen en Vroeg
moderne tijd stevig aan toe. In moralise
rende zondeboeken en deugdenspiegels
wordt gewezen op de fatale gevolgen van
excessief gedrag. Daarnaast worden
vreetzakken en dronkaards in kluchten,
satirische teksten en vastenavondspelen
de hemel in geprezen, uiteraard 'ter le-
ringh ende vermaeck' van de lezer/toe
schouwer. Ook in de prentkunst laat men
zich niet onbetuigd. Prenten zijn goed
koop en daardoor voor een breed publiek
toegankelijk. In herbergscènes en bras
partijen gaan mensen zich te buiten aan
drank, spijs en andere zonden. Meestal
zijn de afgebeelden boeren of volkse ty
pes. De zich beschaafd achtende burger
zou dan genoeg moeten weten.
Veelal zijn de afgebeelde of beschreven
gulzige lieden van de mannelijke kunne.
Vanaf de Middeleeuwen verschijnen er
echter ook speciaal op vrouwen gerichte
teksten. Er zijn werkjes als Der vrouwen
natuere ende complexie (plm. 1538), dat
regels geeft voor de voeding van vrouw en
kind en gericht is op het-gezond houden of
krijgen van het lichaam. Maar er zijn dan
ook teksten als Den triumph ende 't pal-
leersel van den vrouwen. Het is een
allegorisch werkje: alle beschreven vrou
welijke kledingstukken, sieraden en toi
letgerei staan voor een vrouwelijke
deugd. Als deugden komen onder meer
naar voren: nederigheid, ijver, standvas
tigheid, eerbaarheid, ï-einheid, zedigheid,
(huwelijks)trouw, geduld, mildheid,
rechtvaardigheid, soberheid, vroomheid,
fatsoen en schaamte. Ga er als laat-Mid-
deleeuwse vrouw maar aan staan. De
halsdoek staat voor de soberheid. Door
dat die de keel afknijpt, wordt de tong in
bedwang gehouden; de tong die aanzet tot
loslippigheid en gulzigheid.
Maagdelijk
Bleyerveld voert nog zo'n uitgave op: De
Institutione Feminae Christianae uit
1524 van de Spaanse humanist Juan Luis
Vives. Het beschrijft de maagdelijke
staat, de gehuwde staat en de periode als
weduwe. Vives regels zijn gebaseerd op
drie deugden: kuisheid, onderdanigheid
en soberheid. Zo moeten maagden 'lekke
re smaak en onmatige eetlust' bedwingen,
anders glijden ze af naar onmatigheid.
Het voedsel mag van Vives ook nog eens
niet te lekker zijn, want wie aan lekker
spijzen gewend is, gaat die in zijn visie
buiten de deur zoeken en dat brengt de
reinheid onnodig in gevaar. En de beste
drank voor de vrouw is water, afhankelijk
van de landsaard aangelengd met een
beetje wijn, maar dat uitsluitend ten be
hoeve van de spijsvertering. Het lichaam
mag er in geen geval door in vuur en vlam
worden gezet.
In satirisch-didactische werken als De
Listigheden Der Kraamvrouwen uit 1709
(waarin kostelijk wordt beschreven hoe
een kraamvrouw haar man ongerust
maakt door voor te wenden geen eetlust te
hebben en zich vervolgens in zijn afwe
zigheid vol te stoppen met het lekkerste
van het lekkerste) wordt aangegeven wat
er sinds de Oudheid wordt geassocieerd
met vrouwelijke vraat- en drankzucht.
Het zou leiden tot wispelturigheid, onge
breidelde lust, gierigheid, hebzucht, af
gunst en listige geslepenheid.
Dergelijke zaken werden gretig overge
nomen door de kerkvaders. Gulzigheid
behoorde tot een van de zeven hoofdzon
den. Gelovigen werd voorgehouden dat
toegeven aan deze neiging desastreuze
gevolgen zou hebben. Een reputatie van
slonzigheid, bedrieglijkheid en heers
zucht dreigde dan.
Regels
Eten en drinken is dus oké, onontkoom
baar zelfs, maar toch liever niet in over
dreven hoeveelheden. „Eten, drinken, ge
voel, gedrag en moraal horen bij elkaar",
zegt historisch sociologe Anneke van Ot-
terloo in het inleidende 'Met de paplepel
ingegoten'. „De sociale verbanden die
mensen met elkaar vormen, leggen indivi
duele en collectieve regels op. Mensen
doen daarom vaak zoveel verboden en ge
boden in hun eten, dat het nauwelijks
meer smaakt." Wij leren van jongs af aan
'wat wel en niet gegeten kan worden,
waar en hoe deze activiteiten plaatsvin
den en met wie bij welke gelegenheden'.
Maar het hangt er wel van af in welk mi
lieu je opgroeit. Wat voor sommigen nor
maal is (uit de hand een patatje soldaat
maken) is voor anderen een gruwel. Maar
waar die anderen van kunnen smullen
(bijvoorbeeld een malse biefstuk), daar
staan vegetariërs weer bij te rillen.
Gastvrijheid
In het gezin en de iets wijdere sociale om
geving krijgt een kind met de paplepel de
daarin geldende gevoelens, opvattingen
en praktij ken ingegoten. Zo heeft voeding
tal van sociale functies en symbolische
betekenissen, zoals gastvrijheid en socia
le status.
Voeding kan groepen verenigen en van el
kaar scheiden. Een orthodoxe jóód moet
kosjer vlees eten, iets waar een christen
geen last van heeft. En Turken, Marokka
nen, Chinezen en Nederlanders bena
drukken hun identiteit met het voedsel en
de gerechten die ze eten. Daarnaast struc
tureren we met voeding de dag. Vóór de
lunch is het ochtend, erna middag en de
avond begint na het diner. We accentue
ren met maaltijden ook feestdagen (kal
koen met Kerstmis) en laten ze momenten
in de levensloop begeleiden (beschuit met
muisjes bij het begin van het leven en kof
fie met cake na de teraardebestelling).
Zo stijgt iets simpels als eten boven het in
dividu uit. Nog een voorbeeld: we hebben
geleerd te vinden dat je eten toch bij voor
keur samen doet en dan nog liefst in een
stijlvolle omgeving en een prettige sfeer.
Dat patroon is (uiteraard) aan verande
ring onderhevig. Het ontbijt verliest in
rap tempo terrein, en het gezamenlijk
nuttigen ervan dus ook, terwijl de plaats
voor de lunch veelal de werkplek of de
school is en die in het beste geval met an
deren (collega's, medescholieren) genut
tigd wordt. Dan resteert het diner als
maaltijd die de familie op een dag bijeen
brengt, als er geen cursus, sport of andere
verplichting roet in het eten gooit tenmin
ste.
Dat dergelijke veranderingen niet voor
behouden zijn aan onze 'ren-je-rot-cul-
tuur' beschrij ft Pieter Stokvis in het Jaar
boek in Haagse melksalons en conditorei-
en rond 1900. Door de industriële revolu
tie veranderde het stadsleven, het werken
op kantoor kwam op en er ontstonden
nieuwe eetgelegenheden zoals lunch
rooms.
Het jaarboek bevat zes artikelen over
Voeden en Opvoeden. De andere onder
werpen zijn (na de inleiding) de moderni
sering van de zuigelingenvoeding, huis
vrouwen en de voeding van arbeiders in
België, Haagse melksalons en conditorei-
en en de relatie eten-etniciteit.
Erik Huisman
Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis 19, Voe
den en Opvoeden. Uitgever: Stichting Beheer
IISG (tel. 020-668.5866). Prijs: f38,50.
Fret nieuwste
speeltje in huis
Glasdeur weer in de
belangstelling
Overzicht van de
hypotheken
Maaltijdsoep uit de
wok
Kleurexplosie mode
volgend seizoen
Extra vitamines
vaak overbodig
Nieuwe verstuiver
voor
astmapatiënten
Kunstwerken met
de DVD-video
Postzegels en puzzel
RAI toont caravan- en
kampeemoviteiten
