Turks leger gaat winkelen
Geheime diensten op oorlogspad
PZC
Wapenbeurs
in Ankara
reportage
35
zaterdag 9 oktober 1999
Nu al is Turkije, naast de VS, het
enige land ter wereld dat
militair-technisch in staat is een
complete brigade met alles wat daar
omheen hangt in één enkele nacht
over te vliegen naar een willekeurig
front. Hoewel het land Navo-lid is,
voelt het zich toch bedreigd
vanwege de wapenembargo's die
door diverse landen zijn
afgekondigd wegens schendingen
van de mensenrechten. Om toch aan
moderne wapens te komen en deze
ook deels zelf te produceren,
bedingt Ankara dat bij aankoop de
fabrikant ook de technologie
afstaat. Jessica Lutz nam een kijkje
op de wapenbeurs van Ankara,
waar producenten hun dodelijke
'speeltjes' te koop aanbieden.
Aan weerszijden van een zonovergo
ten, strak gemaaid grasveld met een
witmarmeren tribune staat een tank, de
loop gericht op die aan de andere kant.
Aan de overkant van de tribune een rij he
likopters van diverse makelij, met bom
men en raketten eronder. Over het veld
vliegt een onbemand vliegtuigje. Hoog in
de lucht tekenen straaljagers met ge
kleurde uitlaatgassen een hart. De Turkse
president Demirel spreekt van vrede en
broederschap. Eigenlijk neemt niemand
het woord 'dood' in de mond op de twee
jaarlijkse wapenbeurs in Ankara. Wapens
zijn in het vakjargon immers bedoeld om
de vijand 'af te schrikken.'
Het Turkse leger zal heel wat buurlanden
de stuipen op het lijf j agen als het zijn plan
daadwerkelijk uitvoert om de komende
kwart eeuw voor 300 miljard gulden
nieuw wapentuig aan te schaffen. Het zal
binnen afzienbare tijd een regionale
grootmacht zijn, met superieure wapens
en de capaciteit om aan te vallen. Nu al is
het met de Verenigde Staten het enige le
ger ter wereld dat in één nacht een gehele
brigade met alles wat die nodig heeft aan
materieel, manschappen en uitrustingen
kan overvliegen naar een willekeurig
front. De ervaring opgebouwd met vre
desmissies in Somalië en voormalig Joe
goslavië, dwingt respect af van andere
Navo-landen. De nieuw opgerichte Bal
kan Vredesmacht wordt geleid door een
Turkse generaal.
Maar eerst zullen een aantal van de op de
beurs aanwezige wapenfabrikanten blij
gemaakt worden met orders. Onverdeeld
is de vreugde daarover overigens niet,
want Turkije eist met de wapens tevens de
overdracht van de technologie om zelf een
volwaardige defensie-industrie op te zet
ten. Het voorziet nu in een kwart van de
eigen behoefte.
Eurometaal
„We hebben weinig keuze. De overheden
in het Westen hebben hun defensie-uitga
ven met een derde teruggeschroefd", zegt
André van Voorst van het Nederlandse
munitiebedrijf Eurometaal. Voor Turkije
maakt het de M483 'granaat met sub mu
nitie', een projectiel van 15,5 centimeter
doorsnee en zo'n 60 centimeter lengte, dat
vol zit met kleinere bommetjes. Het om
hulsel explodeert in de lucht boven het
doel, waarna die kleine bommetjes zich
door pantserstaai heen boren en binnen in
de tank waarvoor ze bedoeld zijn, ont
ploffen. „Er wordt ook steeds meer met si
mulators getraind", vervolgt van Voorst,
„waardoor wapensystemen niet slijten en
er geen munitie gebruikt wordt."
Tien jaar geleden werkten er 1200 mensen
bij Eurometaal, nu nog 200. Het Turkse
contract voor zo'n 215.000 M438's loopt
over vier jaar af. Het is goed voor zestig
procent van Eurometaals werk. De meta
len onderdelen van de granaat worden in
der zou voor 10 tot 15 jaar werk zorgen
voor 6.000 man. „Al 20 jaar wachten we
op contracten. Nu gaat het Turkse leger
eindelijk alles vernieuwen. Ze moeten
wel: Turkije zit in de Navo en het komt nu
ook in de Europese Unie", zegt coördina
tor Wolfgang Baumbach wat voorbarig.
Dit jaar is de Duitse deelname aan de
beurs met 20 procent gestegen. „De PKK
heeft de strijd opgegeven en er komt vrede
met Griekenland. Dit is het moment om
de banden aan te halen. Nukunnen einde
lijk die restricties van onze regering wor
den versoepeld."
Is het niet tegenstrij dig dat de verbetering
van de situatie in Turkije de wapenver
koop vergemakkelijkt? „Nee, nee, toch al
leen achter de veilige muur van de Bun-
deswehr heeft Duitsland een sterke
economie op kunnen bouwen? Goede wa
pens heb je nodig ter verdediging van je
economie. We moeten markten bescher
men, bewaken, niet vernielen." Dat uit
eindelijk een Turks bedrijf de tank mee
zal produceren en de technologie zal ver
werven, vindt hij geen bezwaar. „Dat kan
je toch niet tegenhouden. Het zal Turkije
juist helpen te integreren in Europa",
babbelt hij vlot.
Verderop loert de grootste rivaal, de Ame
rikaanse MIA2 Abrahms-tank, een ge
vaarte van 67 ton dat General Dynamics
voor de gelegenheid de halve wereld over
naar Ankara verscheept heeft, ook al heb
ben de Turkse generaals hem al lang en
breed uitgeprobeerd. „Turkije is verre
weg het grootste tankcontract", zegt Pe
ter Keating. „Als we dit binnenslepen,
verdubbelen we de omzet van onze land-
systemen-afdeling gedurende de komen
de 10 jaar."
Gevechtshelikopters
Turkse piloten hebben ook de Tigre-ge-
vechtshelikopter van het Frans-Duitse
bedrijf Eurocopter al getest. Toch vindt
iedereen het vreemd dat de Tigre niet ten
toongesteld wordt. Verkooptruc? Het le
ger wil 145 gevechtshelikopters aan
schaffen voor zo'n 8 miljard gulden.
„Mais non", zegt directeur Patrick Gavin,
„het enige prototype dat we nog hebben,
wordt op dit moment getest in Abu Dabi.
We maken er geen een dezelfde, maar
stemmen het model steeds op de wensen
van de klant af met zandfilters of juist ijs-
bestendige motoren. Dat is tevens onze
zwakte: bij ons vindt u geen goedkoop lo
pende band werk.
Eurocopter maakt al transporthelikop
ters in samenwerking met het Turkse be
drijf TAL Turkije heeft na Spanje de
meeste van die Cougars rond vliegen.
Technologietransfer is geen probleem.
Zolang de helikopter gebouwd wordt,
blijven alle toeleveranciers als Aerospa-
ciale en Daimler-Benz, die ook weer aan
delen in Eurocopter hebben, aan het
werk.
De rivaal, de Amerikaanse Apache, kan
zelfs ondersteboven vliegen, mocht dat
ooit nodig zijn, zoals tijdens een luidruch
tige demonstratie boven het groene veld
voor de witte tribune blijkt. „Als Turkije
alle 145 helikopters afneemt, heeft het de
grootste Apache-vloot na de VS", vertelt
Tim McKenzie van Lockheed Martin
dat de electro-optische apparatuur van
de vervaarlijke machine maakt. „Voor
ons is eri blijft dit land een heel grote
markt."
Hollandse Signaal
Ook Hollandse Signaal, dat al 27 jaar 'al
les wat drijft' van de Turkse marine van
voren tot achteren van elektronica voor
ziet, kampt met de eis om een locale part
ner in de arm te nemen. Maar niemand
durft de enorme investeringen aan om de
uiterst gespecialiseerde apparatuur te
kunnen produceren.
„We zullen iemand moeten vinden", zegt
Roelof ter Broek.,Maar we werken al heel
nauw samen met de marine. Wij gebrui
ken hun bevindingen om onze systemen
verder te ontwikkelen."
In de stand staat een groot computerpa
neel voor een scherm waarop een schip te
zien is. Gekleurde strepen geven de ver
schillende radarsignalen aan waarmee
dit allernieuwste waarschuwingssysteem
uitgerust is. Een officier volgt belangstel
lend de demonstratie van een oorlogje en
neemt gretig de CD-rom in ontvangst.
„Kan ik met mijn dochter spelen", grapt
hij en komt even later terug met de admi
raal.
„Ze zijn nog steeds erg veel van plan",
meent Ter Broek, die al tien jaar met de
Turkse marine in contact staat. „Het mili
taire budget heeft een grote prioriteit in
dit land. Pas als Turkije opgenomen
wordt door Europa, zal dat veranderen.
Dam zal het zich veilig voelen."
Jessica Lutz
Oefening van het Turkse leger.
de financiële hulp voor wapenaankopen
terug te draaien. Turkije staat voor 12
miljard gulden in het krijt bij de Verenig
de Staten.
De staatssecretaris zit in een zwaar leren
fauteuil in een ruim, sober kantoor. Aan
de ene muur hangen foto's van hemzelf,
een tank besturend, aan de andere een
enorme reliëfkaart van zijn land. „Waar
we al die tanks nodig hebben?" Hij springt
op en strijkt met een wijds gebaar over de
vlakke grens in het zuiden met Syrië. „Dit
is uitermate geschikt terrein voor tanks.
Voor in het berggebied aan de oostgrens
hebben we gepantserde voertuigen met
wielen in plaats van rupsbanden." Syrië
heeft Russische tanks die nieuwer zijn
dan die van Turkije.
Turkije voelt zich bedreigd door al zijn
buurlanden, Rusland incluis. Het budget
voor de strijdmacht is met 48 procent op
gevoerd van een kleine 11 miljard gulden
in 1997 naar 15,5 miljard (op een totaal
van circa 122 miljard). Het budget van de
staatssecretaris voor Defensie-industrie
is in zes jaar verviervoudigd naar 2,4 mil
jard. Met de directe inkomsten uit heffin
gen op loterijen, toto's, kansspelen, drank
en sigaretten vormt defensie volgens
Turkse bankiers een derde van 's lands
staatsuitgaven.
Gatie van het Franse GIAT maakt zich
zorgen dat de Turkse publieke opinie de
aankoop van tanks zal verhinderen, of dat
ze niet meer nodig zijn nu de zuidflank
van de Navo niet meer bedreigd wordt.
„Ze zouden er 1.000 kopen, nu willen ze er
nog maar 600 en ze beginnen met een eer
ste levering van 250." Turkije heeft al
1.500 zware tanks - dat is vijf maal zoveel
als het Verenigd Koninkrijk - maar deze
zijn verouderd.
„Israël heeft aangeboden om de Ameri
kaanse M60's te moderniseren. Dat is zeer
aantrekkelijk voor de Turken", verzucht
de Fransman naast de Leclex-c-tank die
hij zelf wil verkopen. Is GIAT bereid om
ook de technologie af te staan? „Tja, het is
alles of niets. Maar wat als het bij die 250
blijft? Dan is het ofEer wel erg groot."
Restricties
In de Duitse tent is de stemming optimaal
ondanks waarschuwende geluiden uit
Berlijn over de exportvergunning. De
Leopard 2-tank van Kraus-Maffei maakt
een goede kans. De Turkse miljardenor
Nederland gemaakt, maar hij wordt sa
mengesteld en met springstof gevuld in
Turkije. Alle benodigde apparatuur is
door Eurometaal hierheen gebracht.
In Nederland kan hij niet eens meer ge
maakt worden. De linkse fabriek levert
dan ook aan het Nederlandse leger. Nu
zou Turkije de granaat makkelijk na kun
nen maken. „Daar staat wel een boete op,
maar ze willen zelf de markt op. Met die
goedkope arbeid daar, zou het een sterke
concurrent zijn", meent Van Voorst.
Turkije's motieven daarvoor zijn niet in de
eerste plaats commercieel. „De recente
opleving van de relatie met Europa is wel
kom, maar we hebben wel vaker mooie
woorden van Europa gehoord", zegt Yal-
cin Burcak, staatssecretaris van Defen
sie-industrie wrang. Na de Turkse inval in
19 7 4 op Noord-Cyprus besloot het Westen
voorlopig geen wapens meer aan Turkije
te verkopen. Dat 10-jarige embargo deed
de Turkse militairen voor het eerst voelen
hoe afhankelijk ze waren van hun Navo-
bondgenoten. Ze begrepen eveneens dat
ze niet onvoorwaardelijk op de Navo kon
den rekenen. Nadat de Koerdische PKK
in 1984 een gewapende opstand begon,
volgden nieuwe restricties. Eurometaal
besloot de productielijn voor de M483 in
Turkije op te zetten nadat de Duitse rege
ring, waar de fabriek stond, in 1992 op
grond van schendingen van de mensen
rechten een exportvergunning weigerde
af te geven. Later begon ook het Ameri
kaanse Congres voorwaarden te stellen en
Turkse vredesmissie in Bosnië.
Anders dan vaak wordt verondersteld, zijn
geheime diensten niet uitsluitend bestemd
om te worden ingezet tegen de vijand. Het bespi
oneren van bondgenoten is minstens zo belang
rijk. Sterker: ook in de binnenlandse politiek
zijn zij vaak buitengewoon nuttig. Deze wat cy
nische benadering van het schimmige wereldje
komt duidelijk tot uiting in een recent boek over
Roosevelt en Churchill, de leiders van de VS en
Engeland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bei
den hadden een sterke persoonlijke belangstel
ling voor geheime diensten en maakten daar
zonder scrupules gebruik van.
Beiden hadden ook wat te bieden (en dus te ge
bruiken): Roosevelt had 'Magie', de Amerikaan
se codenaam voor de gekraakte Japanse militai
re codes. Dat de aanval op Pearl Harbor niet
tij dig werd opgemerkt, was onder andere een ge
volg van het feit dat de Japanse aanvalsvloot ab
solute radiostilte in acht had genomen.
De auteur toont aan dat in de rest van de oorlog
in de Stille Zuidzee de Japanners keer op keer de
dupe werden van het feit dat de vijand hun ge
heime telegrammen meelas. Zelfs het Rusland
van Stalin had daar plezier van: toen Japan be
sloot af te zien van oorlog tegen de Sovjet-Unie,
kon Roosevelt dat doorgeven aan Moskou, als
gevolg waarvan Stalin aanmerkelijk meer mili-
taire armslag kreeg.
Kristallen bol
Ook Churchill beschikte over zo 'n kristallen bol:
'Ultra', de naam van het systeem dat de door de
Duitsers onaantastbaar geachte Enigma-codes
ontcijferde. Vaak wisten Britse commandanten
te velde eerder dan hun Duitse .tegenstanders
wat de opdrachten uit Berlijn waren.
De beschikking over deze irxf ormatie betekende
dat beide oorlogsleiders beslissingen konden
nemen die geniaal leken, omdat anderen niet
over die kennis beschikten. Het stelde hen in
staat politieke tegenstanders in het binnenland
af te troeven. Vooral Roosevelt had daar baat bij:
tot Pearl Harbor, 7 december 1941, was de stro
ming van het isolationisme in de VS zeer sterk.
Ook daarna was er oppositie tegen de 'Europa
eerst'-strategie.
De Amerikaanse president kon met de combina
tie van Magie en Ultra zijn standpunt onderbou
wen dat de dreiging van Nazi-Duitsland voor de
VS groter was dan d ie van JapanHi j hield er zijn
prima donna-generaal Douglas Mac Arthur mee
onder de duim.
In het begin van de oorlog hield Churchill ele
menten van Ultra geheim voor zijn vriend Roo
sevelt. Hij wilde de dreiging van een Duitse
invasie van Engeland zo lang mogelijk reëel
houden, opdat de VS Europa maar niet de rug
zouden toekeren. Hij wist allang dat Hitier ope
ratie 'Zeeleeuw' had afgeblazen.
Later smeedden beide oorlogsleiders hun geza
menlijke geheime diensten om tot een geduchte
eenheid voor het verzamelen van informatie
over de vijand. Die eenheid bestaat nu nog: een
van de belangrijkste Anglo-Amerikaanse elek
tronische luisterposten ter wereld, het zoge
naamde GCHQ, bevindt zich in Midden-Enge-
land.
In zijn boek legt David Stafford nog een ander
geheim netwerk bloot waarover zowel Roose
velt als Chruchill beschikte: het benoemen van
persoonlijke vertegenwoordigers in alle onder
delen van het militaire apparaat. Deze schimmi
ge figuren waren bekleed met de hoogste autori
teit, mochten alles lezen en konden iedereen
spreken. Hun informatie gaven zij door aan
Downing Street of het Witte Huis. Soms werd
die uitgewisseld, vaker niet.
Vooral in het tweede deel van de oorlog begon
nen de Britse en Amerikaanse belangen uiteen te
lopen. Het gezamenlijke doel, Duitsland en Ja
pan verslaan, bleef natuurlijk. Maar de verbor
gen agenda van Churchill omvatte het behoud
van het Britse Empire en beperking van de Rus
sische invloed in Europa. Die van Roosevelt be
stond voornamelijk uit een ideologisch anti-ko-
lonialisme. Hij vond dat de VS de plicht had de
Europese koloniale landen in Afrika en Azië
zelfbestuur en de mogelijkheid op ontwikkeling
te geven.
Spanningen
De spanningen en ruzies die deze kloof tussen de
wapenbroeders Roosevelt en Churchill gaf, wor
den treffend beschreven. Omdat beiden elkaar
toch nodig hadden, werden die conflicten dus
onder de oppervlakte uitgevochten, door... hun
geheime diensten. En omdat in de politieke en
militaire apparaten van beide landen maar wei
nig mensen wisten van al deze machinaties, wa
ren de interne conflicten niet van de lucht.
De wereld van de geheime diensten is wel eens
omschreven als een 'wildernis van spiegels'. Da
vid Stafford biedt daar een goed zicht op, dat
nog wordt versterkt door de noot over de per
soonlijke gedragingen van beide hoofdpersonen
die hij toevoegt.
James McGonigal
David. Stafford: Roosevelt Churchill, Men of Secrets
- 359 pag., uitg. Little, Brown - f 59,95.
Churchill (links) en Roosevelt (midden) in 1941.
