De verwoestende kracht van olie
PZC
reportage
33
Mysterie
in Mexico
Ramp Exxon Valdez nog
altijd voelbaar op Kodiak
zaterdag 9 oktober 1999
De contouren van het door
bergen omringde dorp Xi-
co zijn op heldere middagen
met het blote oog te zien. Dona
Judit laat het nooit onopge
merkt voorbijgaan. „Mooie
dag, vandaag", zegt ze dan op
zangerige toon en strijkt haar
korte grijze haar strak naar
achter. Drie van haar vier kin
deren zijn buitenissig dik als
gevolg van een stofwisselings
stoornis. De enige zoon, 'oom'
Gera, is het zwaarst. Vroeger
trokken zijn vriendjes hem aan
een touw de berg op als hij door
zijn gewicht niet mee kon ko
men. Van de vader hangt alleen
nog een portret aan de muur;
een ontzagwekkende man
wiens uitpuilende vlees haast
niet in de lijst past.
Iedereen adoreert de familie
Mendez in het dorp. Het zijn on
baatzuchtige, lieve mensen, al
tijd hartelijk en goedgehu
meurd. Hun bedrijfje - ze
verkopen waterijs en steeds
wisselende artikelen - is de ont
moetingsplaats van Xico en ook
in hun woonkamer aan de ach
terkant is vrijwel altijd bezoek.
Gera kan moeilijk op een stoel
zitten, dus voor hem liggen te
genover de televisie drie op el
kaar gestapelde bielzen waar
hij 's avonds overheen hangt als
een hagedis.
Vorige week zat de huiskamer
vol met in het wit gestoken
meisjes die even later in een
processie door de hoofdstraat
zouden lopen. Er is altijd wel
een heilige wiens naamdag ge
vierd moet worden. Het geloof,
zoals in elk Mexicaans dorp,
vormt een belangrijk bestand
deel van het dagelijks leven.
Aan het einde van de straat, die
steil omhoogloopt, staat een in
drukwekkende grote kerk, een
fraai gebouw met twee torens
die doen denken aan een mid
deleeuws kasteel.
In de zomer wordt tegen de
voorkant een stellage gezet ver
sierd met de binnenste bladeren
van een palmboom die glimmen
alsof ze in de lak zijn gezet. In
het halfduister van de snel in
vallende schemer lijkt het soms
net alsof de kerk wordt omge
ven door een aureool van 'ster
vend licht' zoals ze dat daar
noemen. Het enige uur waarop
je vrijwel niemand op straat
treft, is als de mis begonnen is.
Vredig
Het dorp ziet er altijd vredig uit
en vaak lijkt het alsof niemand
werkt. Overal staan groepjes
mannen, bij voorkeur op een
hoek, tegen de muur geleund.
Veel gepraat wordt er niet, ze
staan er gewoon, 's Middags ko
men de landarbeiders terug van
hun percelen, hun ezels bege
ven het haast onder het gewicht
van de bananentrossen die ze
op hun rug meedragen. Dan is
het in Xico op z'n drukst. Mexi
caanse vrouwen met hun vier
kante lichamen en kromme be
nen snellen zich naar huis met
emmertjes melk, hun nylon
draagtas vol warme tortilla's en
bruine bonen.
Het gesprek bij de familie Men
dez ging dit keer over priester
Salvador. De priester is be
roemd in het dorp omdat hij on
verstaanbaar is en tijdens de
mis nog wel eens in slaap valt,
wat tot een hoop gegiechel leidt
in de kerkbanken. Vader Salva
dor is klein van postuur. Hij
maakt voortdurend bewegin
gen met zijn schouders alsof
zijn kazuifel ongemakkelijk zit.
Hij heeft een groot hoofd en een
breed papperig gezicht en zijn
kin glimt alsof er een laag oÜe
op zit.
Bijzonders
Een dag eerder was vader Sal
vador de parochie vroeger dan
normaal binnengekomen, ver
telde een van de koorknapen
die ook aan de processie mee
zou doen. Pas midden in de ka
mer had vader Salvador zijn
hoed afgenomen en met een
zakdoek zijn voorhoofd en nek
gewist. De koorknaap wist me
teen dat er iets bijzonders aan
de hand was, helemaal toen va
der Salvador zijn hoed op een
stoel geplaatst had in plaats
van al in de deuropening zijn
hoed af te nemén en, op zijn te
nen, de hoed aan de bovenste
arm van de kapstok te hangen.
Later bleek dat vader Salvador
net gehoord had hoe een zes
tienjarig meisje verdronken
was in de rivier. Hij kende haar
goed, ze zat altijd vlak bij het
altaar en stampte hard op de
vloer als de priester in slaap
dreigde te vallen.
Ook de familie Mendez was ge
schokt door het ongeluk. Maar
het was de Wil van God en daar
legden ze zich bij neer. Behalve
dochter Marie. Zij kon maar
niet begrijpen dat het ook de
Wil van God was geweest dat
niemand een helpende hand
had uitgestoken. Maar de vori
ge keer toen zij bijna van haar
geloof was afgevallen, had ze de
schrik van haar leven gekregen
toen het bakje water wat ze in
het vriesvak zette om ijs te ma
ken, een half uur later heel dui
delijk een kruis vertoonde. We
moeten sterk staanhad moeder
Judit gezegd, ook wanneer we
Zijn Mysterie niet kunnen
doorgronden.
Katrien Gottlieb
ALASKA
(VS)
Trans-Alaska
oliepifptijh
Prudhoe Baai
-Schiereiland
wF Verspreiding van de olie,
24 maart tot 30 juni '89
Gebied door olie Ju
aangetast
4^ Stroming Ci-S
Plaats va
de ramp
Columbia
Gletsjer
Valdez
200km
vQlie terminal
Route
Exxon
Valdez
Eiland
0 GOLF VAN ALASKA
Bron: The Exxon Valdez Oil Spill Trustee Council, NOAA, Reuters, Associated Press
Eiland
Goose
Eiland
Scheepscorridors'
De gevolgen van de olieramp in 1989, waarbij uit de Exxon Valdez ruim
veertig miljoen liter olie in de Prince William Baai in Alaska stroomde,
blijven onderwerp van discussie. Oliemaatschappij Exxon beweert dat
het ecosysteem gezond en sterk is maar staatswetenschappers zeggen
dat de ramp, die meer dieren het leven kostte dan welke andere milieuramp
ook, het leven in de baai nog steeds beïnvloedt en dat ook in de
toekomst zal doen.
Met olie besmeurde otters, ruim 2800 van deze dieren stierven als gevolg van de olieramp.
Kodiak, een eiland van vissers en
beren, ligt in het zuidwesten
van Alaska. Al zie je het er niet
meteen aan af, tien jaar na de
catastrofe met de olietanker Exxon
Valdez worstelen de eilanders nog
altijd met de gevolgen van de ramp
die hun regio in 1989 trof.
Er hangt een grijze sluier over Kodiak.
De grauwe wolken drijven zo laag
over, dat het lijkt alsof je ze vanaf het dak
van de visafslag kunt aanraken. Een
zachte motregen daalt neer op de kade.
Dit is het weertype waarmee de eilandbe
woners in het noorden van de Stille Oce
aan vertrouwd zijn. Althans, in de zomer,
's Winters regeren hier sneeuw, ijs en bit
tere kou. „Welkom op Kodiak, beter dan
dit wordt het niet", lacht een zwarte mili
tair die gelegerd is op de plaatselijke ba
sis. Hij dagdroomt hardop van zon en
goudgele stranden: „Nog een paar weken
en dan mag ik weg."
Kodiak, na Hawaii het grootste eiland
van de VS, ligt aan de rand van het weste
lijk halfrond, op een uur vliegen van de
stad Anchorage. Het in mist gehulde Ko
diak voelt aan alsof het is losgehakt van
de beschaving en nu als een eenzame ijs
schots wegdrijft in het niets. De 7000 be
woners weten dat hun president en hun
nationale overheid in Washington zete
len, maar die stad ligt 5500 kilometer en
vier tijdzones bij hen vandaan. Al zij 's
ochtends om acht uur uit bed komen, is
het in de hoofdstad al middag. Vanuit
Washington is het even lang vliegen naar
Kodiak als naar Nederland.
Aan de wand van het kantoor van kapi
tein Jimmy Ng (spreek uit: 'Ink'), piloot
bij de Amerikaanse kustwacht, hangt een
topografische kaart die een idee geeft van
het perspectief dat Kodiak heeft op.de
wereld. Rechts is de westkant van Alaska
zichtbaar, in het midden de Bering Zee, de
Aleoeten en de Noord-Pacific, links de
oostkust van Siberië, Kamtsjatka en Ja
pan. Ng, een gedrongen officier van Viet
namese afkomst, wijst een visrijk gebied
aan in de noordelijke helft van de Stille
Oceaan. Het ligt op vier dagen varen van
Kodiak, aan de andere kant van datum-
grens, de zone die het verschil markeert
tussen gisteren en morgen. Wie zich daar
bevindt, is dichterbij Japan dan bij Ame
rika.
Koepels
De Oosterse invloed is op Kodiak onont
koombaar. Van de Filippijnse arbeiders
die in de visafslag vers aangevoerde zal
men in kratten smijten, tot de blauwe, ui
vormige koepels op de Russisch-ortho-
doxe kerk in de hoofdstraat. De kerk ligt
schuin tegenover het historisch museum
dat de schatten van de eerste bewoners
van het eiland, de Koniag Alutiiq, ten
toonstelt. Ook het museum ademt de Oos
terse sfeer, zichtbaar in de Indiaanse mas
kers en in de gelaatstrekken van Christine
Marasigan, de kordate archivaris van het
Alutiiq Museum, die een verre nazaat is
van de eerste eilandbewoners.
Kodiak mag er vanaf de buitenkant uit
zien alsof het een halve eeuw onaange
raakt is door de tijd, de milieuramp die
Alaska tien jaar geleden trof, had een ver
woestende uitwerking op de sociale infra
structuur. Het was in een ijskoude nacht
in maart 1989 dat de olietanker Exxon
Valdez voor de zuidkust van Alaska op
een rif voer en scheurde, waarna veertig
miljoen liter olie door de wanden van het
schip heen in zee stroomde. Allereerst in
de Prince William Sound, het water voor
de kust van Valdez, het havenstadje waar
de olie uit het 1400 kilometer noordelijker
gelegen Prudhoe Bay van de Alaska Pijp
lijn overgaat in de buik van gereedliggen
de mammoettankers.
De stroming bracht een grote hoeveelheid
gelekte olie naar de Golf van Alaska en
het zuidwestelijk gelegen Kodiak. Otters
wreven zich de ogen stuk - ruim 2800 van
deze olijke dieren stierven, evenals een
kwart miljoen vogels, driehonderd zee
honden, een stuk of twintig orka's en mil
jarden planten. Twee jaar na de grootste
milieuramp uit de Amerikaanse geschie
denis holde ook de visstand in het gebied
dramatisch achteruit. De lange-termijn-
gevolgen voor het ecologische systeem
zijn onduidelijk.
Spillionaires
Sommige vissers stelden na de ramp hun
kotters beschikbaar aan Exxon, voor de
bergings- en schoonmaakoperatie. Vissen
in het gebied was toch verboden. Ze ver-
1 dienden er goed aan en lieten met het snel
verdiende geld kapitale villa's bouwen.
Nu worden ze door hun oude collega's met
de nek aangekeken en met een mengeling
van spot en jaloezie aangeduid als de 'spil
lionaires' omdat ze hun vermogen danken
aan de 'oil spill', de olievervuiling.
De 'spillionaires' vormen een kleine min
derheid in een beroepsgroep die ernstig
gedupeerd werd door Exxon.We worste
PRINCE
WILLIAM
BAAI
- 24 MAART 1989:
Exxon Valdez verlaat
de zuidwaartse
corridor om ijsbergen
te omzeilen.
Loopt op Bligh Reef
Kodiak
-flB^BSfoGevolgen voor
•JkK: de wildstand
raj71P doodde
■tuf naar schatting
HH| 250.000 vogels, ongeveer
5300 zeezoogdieren en
M&een onbekend aantal
zalmen en haringen.
Hersteld: Amerikaanse zeearend
Herstellende: Mosselen, zalmen en
blauwrugzaimen
Herstel onbekend:
Scholeksters, schelp
rivierotters en
len elke dag met de gevolgen van de
olieramp", verzekert visserman Bruce
Schactler, voorzitter van de zalmvissers
van Kodiak. „Er kwam een hoop ellende
uit voort: faillissementen, echtscheidin
gen, noem maar op."
Steven Picou, docent sociologie aan de
Universiteit van Zuid-Alabama, verricht
sinds 1982 onderzoek naar de sociale ge
volgen van rampen. Tussen 1989 en 1997
verbleef hij vele zomermaanden in het
zuiden van Alaska om de effecten te on
derzoeken die de ramp met de Exxon Val
dez had op de inwoners van Cordova, een
kustplaats grenzend aan de Prince Wil
liam Sound. Net als Kodiak lijdt ook
Cordova nog steeds onder de gevolgen
van de olieramp. Picou zag hoe anders de
effecten van een natuurramp zijn vergele
ken met die van een technologische cata
strofe.
Om te beginnen is het element van verras
sing bij een technologische (lees: een door
de mens veroorzaakte) ramp groter, zegt
hij. „Dit draagt bij tot vergroting van de
onzekerheid" Zoals er jaren na cle vlieg
ramp met de Boeing 747 van El Al in de
Bijlmermeer nog gespeculeerd werd over
de vraag of bewoners en hulpverleners al
dan niet werden blootgesteld aan straling
(mannen in witte pakken), zo wordt er
vandaag in Alaska onverminderd gespe
culeerd over de lange-termijneffecten van
de olieramp.
Wantrouwen is een standaardingrediënt
van elke technologische ramp, consta
teerde Steven Picou. Gedupeerden hech
ten over het algemeen weinig geloof aan
geruststellende verklaringen van de over
heid of het grote bedrijfsleven. „Een na
tuurramp brengt een getroffen gemeen
schap dichter bijeen. Een technologische
ramp drijft de gemeenschap uit elkaar.
Een natuurramp brengt vaak het beste in
de mens naar boven. Je zag onlangs na de
aardbevingen in Turkije en Taiwan hoe
mensen met hun blote, soms bebloede
handen vele uren achtereen groeven in het
puin op zoek naar overlevenden. Een
technologische ramp creëert daarentegen
corrosie in de sociale infrastructuur."
Een voorbeeld: in een woonwijk nabij een
chemische fabriek raakt een onevenredig
groot aantal kinderen ziek. De woede die
dit oproept, lokt in dezelfde wijk een te
genreactie uit. De directie van de chemi
sche fabriek - die beweert dat er 'geen risi
co's' zijn voor de volksgezondheid - is de
grootste werkgever in de regio. Een niet
onaanzienlijk deel van de wijkbewoners
is voor zijn inkomen afhankelijk van de
fabriek. De wijk valt uiteen in twee kam
pen. De een vecht voor de gezondheid van
zijn kinderen, de ander voor het behoud
van zijn inkomen. Weer anderen vrezen
dat de negatieve berichtgeving over hun
'gifwijk' de waarde van hun koophuis
doet verminderen. De onverzoenlijkheid
is groot.
In Alaska ging het na de ramp met de Ex
xon Valdez niet anders. De vissers die hun
schepen ter beschikking stelden van de
schoonmaak-operatie, werden uitge
scholden voor 'Exxon-hoeren'. „Mensen
waren geschokt over het feit dat hun eigen
broer, neef of buurman zijn schip uitleen
de aan Exxon en geld aannam van het
concern dat zo'n immense schade had
veroorzaakt in Alaska", zegt Picou.
De verdeeldheid groeide toen de visstand
tussen 1992 en 1996 dramatisch terug
liep. De vissers die in 1989 hun schepen
hadden uitgeleend aan Exxon kochten
met hun nieuw verdiende geld modernere
apparatuur, soms zelfs een nieuw schip of
een tweede schip. Zij deden het daarom
beter in de magere jaren dan hun collega's
die met verouderde spullen werkten. Dit
voedde de onderlinge haat en nijd nog
meer.
Schulden
„Wat je toen zag, was dat de gedupeerde
vissers zich gingen ingraven", vertelt Pi
cou. „Ze proberen kost wat kost aan mo
dernere spullen te komen om de concur
rentie aan te kunnen, maar die inhaalslag
blijkt onmogelijk. Ze raken dieper en die
per in de schulden. En dan zie je dat ze in
eens hun Jeep Grand Cherokee verkopen,
hun geweren verkopen, en ga zo maar
door."
Een arbeider van de visafslag van Kodiak laadt zojuist aangevoei-de zalmen in kratten.
foto John Wanders
Economische problemen leiden tot socia
le problemen. De psychiatrische hulpver
lening in Zuid-Alaska constateerde in de
jaren na de olieramp een scherpe stijging
(met 90 tot 99 procent) van het aantal pa
tiënten dat worstelt met depressies, ang
sten en post-traumatische stress. Hoe
zwaarder een regio getroffen werd door de
olieramp, hoe omvangrijker de gezond
heidsproblemen. Alcoholmisbruik en het
gebruik van drugs namen explosief toe in
de getroffen dorpen en stadjes. De politie
kreeg in die gebieden bijna twaalf keer zo
vaak te maken met mishandeling binnen
het gezin dan elders in Alaska. Ook nam
het aantal scheidingen er sneller toe.
Armoede
De klap kwam het hardst aan in de dorpen
waar de oorspronkelijke bewoners van
Alaska (de 'indianen') wonen en waar de
armoede toch al relatief groot is. Talrijke
familiebanden en vriendschappelijke re
laties werden doorgesneden naar aanlei
ding van onoverbrugbare meningsver
schillen over de olieramp. Wie Exxon had
geholpen, werd vaak buitengesloten. Zij
namen niet langer deel aan festiviteiten of
andere gemeenschappelijke activiteiten
(kerkbezoek) in hun dorp of stadje.
Het uiteenvallen van de sociale infra
structuur werd ook voelbaar in het lokaal
bestuur. Steven Picou kreeg bij zijn on
derzoek in een gezondheidscentrum in
Cordova in acht jaartijd te maken met zes
verschillende directeimen. „De primaire
reactie van iemand die een traumatise
rende gebeurtenis heeft meegemaakt, is
dat hij weg wil om nooit meer terug te ke
ren. Zo ook in Cordova of Kodiak. De ini
tiatiefrijke mensen vertrekken. Gevoegd
bij de toch al afgenomen participatie aan
gemeenschapstaken, werkt hun vertrek
negatief door op het schoolbestuur, het
gemeentebestuur, de kamer van koop
handel, et cetera."
Tien j aar na de ramp worden er onvermin
derd juridische procedures gevoerd over
de consequenties van de olievervuiling.
Een jury veroordeelde Exxon tot de beta
ling van 5 miljard dollar aan schadever
goeding, maar de vissers van Kodiak en
Cordova hebben van dit bedrag nog geen
cent ontvangen. Exxon betwist de uit
spraak. Het concern vindt dat het genoeg
betaald heeft. Het handelt zoals mag wor
den verwacht van een bedrijf dat weet hoe
het Amerikaanse rechtsstelsel opereert.
„Ik noem de procesvoering vaak de twee
de ramp, een afgeleide van de eigenlijke
ramp", zegt Picou. In de nasleep van na
tuurrampen is er zelden sprake van ge
rechtelijke procedures. Op een technolo
gische ramp volgt in de VS per definitie
een golf van schadeclaims.
„Die slepende procedures houden de her
inneringen van de gedupeerden levend en
maken dat hun wonden nooit helen. De
procesvoering - die in de VS moordend
kan zijn - schept nieuwe onzekerheden.
Ze draagt bij tot verdere verhoging van de
stress."
Exxon heeft gekozen voor de beproefde
tactiek van vertraging. Picou: „Als je als
onderneming lang genoeg vertraagt, dan
raakt het kamp van je tegenstander van
zelf uitgedund. Hoe meer lieden van de
aanklagende partij overlijden, hoe groter
de kans datje als bedrij f uiteindelijk min
der hoeft te betalen. De ramp met de Ex
xon Valdez is een tragedie zonder eind."
John Wanders
