Ik
wil geen zombie worden
Twijfels over
werking anti-
criminaliteitspil
in deze bijlage
p reportage 25
zaterdag 18 september 1999
De 'anti-criminaliteitspil' komt er aan.
Wetenschappers zijn er van overtuigd
dat crimineel gedrag deels biologische
oorzaken heeft. Met een medicijn denken
ze criminaliteit de kop in te kunnen
drukken. Maar gevangenen en ex-
gedetineerden geloven niet in een
wondermiddel. Ze vrezen de
Frankenstein-mens: ontdaan van zijn
natuurlijke driften, met alle risico's van
dien.
Prof. Theo Doreleijers gelooft in de komst
van een pil tegen criminaliteit.
In de box maakte ik al dingen stuk en
sinds mijn vierde ben ik in therapie.
Toch heb ik de afgelopen jaren van alles
uitgevreten. Vooral brandstichting, maar
ook diefstal en zware mishandeling. Nog
steeds ben ik onder behandeling, maar ze
hebb en het er niet uit kunnen krij genCri
minaliteit moet dus wel voor een groot
deel zijn aangeboren", zegt de 17-jarige
Jay.
Hij is een van de tachtig jongens op de ge
sloten afdeling van behandelinrichting
'Harreveld' in het gelijknamige Gelderse
plaatsje. Daar worden 'zware jongens',
van Sneek tot Maastricht, achter slot en
grendel voorbereid op een terugkeer in de
samenleving.
In de afgesloten koffiekamer discussiëren
Jay en zijn lotgenoten Tom (18) en Ryan
(18) over hun 'aanleg voor criminaliteit'.
Tom, die zit wegens poging tot doodslag,
is minder overtuigd van een lichamelijke
oorzaak voor crimineel gedrag. ,,Van na
ture ben ik geen slechte jongen", zegt de
lolbroek van de drie, „maar toch heb ik
slechte dingen gedaan. Het heeft ook te
maken met je opvoeding, je omgeving.
Met de meeste jongens die hier zitten, is
wat dat betreft wel iets aan de hand," zegt
Tom. Hij oppert het gemis van een vader
als een mogelijke verklaring voor zijn
strafblad, dat verder winkeldiefstal, be
rovingen en overvallen vermeldt.
Samen met Ryan, die diefstallen en open
lijke geweldpleging op zijn kerfstok
heeft, hebben Jay en Tom gemeen dat ze
niet zo gauw ergens bang voor zijn. Ze
zoeken de spanning graag op, zeker als ze
zich vervelen. Ryan: „Het begon op de
middelbare school, waar ik in aanraking
kwam met jongens die criminele dingen
deden. Ik wilde de spanning daarvan wel
meemaken en ging met ze mee, eigenlijk
ook uit pure verveling. Het leek me wel
'strak': eerst spijbelen en softdrugs, later
ook berovingen en inbraken. Op zich een
hele vervelende manier om aan geld te ko
men en tegelijkertijd een kick te krijgen.
Maar op dat moment dacht ik daar ge
woon niet bij na."
Proefjes
Waren de drie uit Harreveld nu een jaar of
acht jonger, en op de drempel van hun cri
minele carrière, dan waren ze perfecte
proefkonijnen geweest voor het onder
zoek van professor Theo Doreleijers. De
kinder- en jeugdpsychiater aan de Vrije
Universiteit (VU) in Amsterdam wil be
wijzen dat crimineel gedrag biologische
oorzaken heeft. Daarvoor gaat hij bin
nenkort tweehonderd kinderen tussen de
twaalf en achttien jaar onderzoeken die
voor het eerst met de politie in aanraking
zijn gekomen.
„De kersverse crimineeltjes ondergaan
een dag lang proefjes achter de computer.
Terwijl wij ze onder hoogspanning plaat
sen, nemen we bloed en speeksel af, die
ons vertellen hoe kinderen op stress rea
geren", vertelt Doreleijers. Hij is niet op
zoek naar het 'crimi-gen'. „De geboren
crimineel bestaat niet. Wel zijn er biologi
sche factoren die na verloop van tijd kun
nen leiden tot crimineel gedrag. Er kan bij
de geboorte wat misgaan, zoals een her
senbeschadiging na een zuurstoftekort.
Daardoor kun je een lagere hersenactivi-
teit hebben en om dat te compenseren,
kun je op zoek gaan naar meer prikkels en
spanning."
Aangeboren
De behoefte om een meer dan normale
spanning op te zoeken kan ook indirect
aangeboren zijn, zegt professor Adrian
Raine van de universiteit in Los Angeles.
„Het is bekend dat mensen met een lage
hartslag, die erfelijk is, sneller crimineel
gedrag vertonen. Zij raken minder snel
opgewonden. Zij zoeken extra spanning
om meer opwinding te beleven of hebben
een gebrek aan angst. Het gevolg: zij zoe
ken de vechtpartij op of ze schrikken niet
terug voor vier jaar cel wegens een bank
overval", zegt Raine, internationaal een
autoriteit op dit gebied.
Als het onderzoek van Doreleijers slaagt,
dan is een 'anti-criminaliteitspil' de vol
gende stap. Het medicijn werkt alleen in
combinatie met therapie, benadrukt de
hoogleraar. „Het is de bedoeling dat zo'n
pil de drang naar spanning onderdrukt,
bijvoorbeeld door de hartslag te verhogen
of de hersenactiviteit te stimuleren. Maar
criminaliteit heeft niet alleen fysieke oor
zaken. Ook opvoeding en omgeving spe
len mee. Die kunnen er voor zorgen dat
mensen afglijden. Behalve elke dagje pil
letjes slikken, is het juist van belang dat er
ook gezinsbegeleiding komt."
De drie gedetineerden uit Harreveld heb
ben hun bedenkingen over de anti-crimi
naliteitspil. De gedachte levenslang
afhankelijk te zijn van medicijnen, be
nauwt de jongens. Tom: „Straks zit je in
het bejaardenhuis, je krijgt die pil een dag
niet en weg zijn alle handtasjes. Crimineel
gedrag op die manier onderdrukken, be
lemmert je om op eigen benen te gaan
staan. Wij moeten wel een kans krijgen
om ons leven weer op te pakken". Jay: „Ik
heb al eens medicijnen gekregen om rus
tig te worden. Maar ik werd er alleen maar
agressiever van. Sindsdien voel ik niet
meer zoveel voor al die chemische midde
len. Bovendien, ik wil niet verslaafd ra
ken aan zo'n het hartritme versterkend
pilletje. Het is een drug. Wij zijn mensen
die spanning zoeken en daardoor zijn we
crimineel geworden. Daar krijgen we een
kick van. Als we die onderdrukken, wat
worden wij dan voor soort mensen?"
Tom weet het wel. „Je bent meteen her
sendood: je gaat geen leuke dingen meer
doen. Stel je voor dat je op vakantie bent
en vrienden vragen of je mee gaat parasai-
len of iets anders spannends. En dan zeg
ik met zo'n pil op zeker: 'Nee, ik hoef niet
meer zo nodig'. Wat een saai leven krijg je
dan, zeg."
Het is niet de eerste keer dat onderzoek
naar fysieke verklaringen voor crimineel
gedrag op kritiek stuit. Wie kent niet de
affaire rond hoogleraar criminologie
Wouter Buikhuisen, misschien wel de
grootste rel in de Nederlandse weten
schapswereld van deze eeuw. De Leidse
hoogleraar wilde in de jaren zeventig al
onderzoek doen naar de biologische aan
leg voor crimineel gedrag. Meteen werd
hij verketterd door politici, media en we
tenschappers. Buikhuisens visie was in de
hoogtijdagen van de maakbare samenle
ving erger dan vloeken in de kerk. Leed
werd veroorzaakt door de verrotte maat
schappij, niet door het wezen van de
mens.
Criminaliteit was aangeleerd, niet aange
boren, was het oordeel. Het zoeken naar
fysieke afwijkingen deed menigeen ook
denken aan de experimenten op mensen
van het nazi-regime. Vandaar de vrees
voor 'schedellichterijen andere gruwelij -
ke experimenten, zaken die Buikhuisen
overigens nooit beoogd heeft.
Door de hele Buikhuisen-affaire is Neder
land wat betreft biocriminologisch on
derzoek fors achterop geraakt. Maar ruim
twee decennia later lijkt de tijd er wel rijp
voor. Het idee dat alle problemen met pra
ten kunnen worden opgelost, is achter
haald. Lichamelijk onderzoek op allerlei
gebied, zoals verslaving en agressie, is
niet langer taboe. De nog niet zo lang ge
leden gepresenteerde anti-agressiepil is
een van de eerste gevolgen van de nieuwe
denkrichting. En als het aan Doreleijers
ligt, de voorloper van de anti-criminali
teitspil.
Met het onderzoek van de Amsterdamse
hoogleraar, een aanhanger van de leer van
Buikhuisen, telt Nederland in een klap
weer mee in de biocriminologie. Een
schrale troost voor Buikhuisen, die dit
toch als een vorm van eerherstel mag be
schouwen. Een paar jaar na de start van
de heksenjacht op hem, gooide hij de
handdoek in de ring. Gebroken en gedes
illusioneerd begon hij zijn antiekwinkel
Camelia in hartje Wassenaar, waar hij een
teruggetrokken bestaan leidde. Inmid
dels is hij volgens geruchten naar Spanje
verkast. Van criminologie - en zeker van
de pers - wil hij niets meer weten, zo meldt
Charlotte Vis, die tegenwoordig de an
tiekwinkel bestiert. „Hij heeft er zijn buik
vol van, begrijpt u."
Met eerherstel voor Buikhuisen is de kous
nog niet af, denkt Pieter van Eij ck. Als ex-
gevangene geeft hij tegenwoordig, na
mens de stichting Delinkwentie Sa
menleving, voorlichting over het leven in
en na gevangenschap. Hij gelooft wel in
de mogelijkheid van een biologische kiem
voor crimineel gedrag. Maar hij vraagt
zich af hoe ver j e met medicatie mag gaan.
„Daarom moet er ook onderzoek worden
gedaan, voordat we verkeerde dingen
gaan doen. Neem nou pitbulls. Daarvoor
geldt een fokverbod en ze mogen alleen
gemuilkorfd de straat op. En waarom?
Omdat ze aanleg hebben agressief te wor
den. In biologisch opzicht zijn mensen
niks meer dan een hond. Maar wat ons on
derscheidt is ethisch denken. Ga je een
crimineel muilkorven, dan haal je de
meerwaarde die hem tot mens maakt
weg."
Drang
De anti-criminaliteitspil als doos van
Pandora? „Als je het één in de mens on
derdrukt, veroorzaakt dat elders mis
schien weer een totaal onverwachte te
genreactie. De menselijke drang om te
onderzoeken houd je niet tegen. De mens
laat zich niet controleren. De filosofen
Freud en Jung toonden het al aan: de on
derdrukking van de zwarte kant van het
individu pakt nooit goed uit." Het gesleu-
tel aan criminelen doet denken aan Fran
kenstein. Goed bedoeld als poeslief met
gezel, maar onverwachts gevaarlijk en
onberekenbaar.
Ook politiemensen plaatsen kanttekenin
gen bij een behandeling met 'het wonder
middel'. Paul van Oijen, al dertien jaar
specialist jeugdzaken van het politie
korps Haaglanden: „Bij jonge delinquen
ten heb je toestemming nodig van de ou
ders. Zeker bij de moeilijkste gevallen,
hele jonge kinderen die zwaar over de
schreef zijn gegaan, is dat problematisch.
Zij komen vaak uit gezinnen waarvan de
ouders zelf een crimineel verleden hebben
en die zien weinig in hulp."
Als blijkt dat de anti-criminaliteitspil
werkt, is Van Oijen er voorstander van om
juist deze moeilijke gevallen tot behande
ling te dwingen. Jo Sergeant, hoogleraar
klinische neuropsychologie en betrokken
bij het VU-onderzoek. is tegen deze 'muil-
korfmethode'. „Met dwangmatige medi
catie bereik je niets. Mensen moeten
gemotiveerd zijn om van hun criminele
gedrag af te komen. Daar is meer voor no
dig dan een pilletje innemen."
Sergeants pleidooi is Jay uit het hart ge
grepen. Als het goed is komt hij over een
paar maanden vrij. Hij wil dan - zonder
medicijnen - met zijn vriendin een nieuw
leven kunnen opbouwen. Huisje, boom
pje, beestje.
„Stel, mijn vrouw krijgt een kind dat niet
goed is vanwege mij. Moeten we het dan
maar weg doen? Of volstoppen met pillen
terwijl het nog niet eens kleuren kan on
derscheiden, laat staan goed van kwaad?
Dat nooit." Ook Tom en Ryan zien hun
toekomst niet voor zich met een vol medi
cijnkastje. De angst voor verslaving, bij
werkingen en een leven als 'zombie' zijn
voor hen onneembare hordes. Maar wat
als ze nu onmiddellijk naar huis mogen op
voorwaarde dat ze iedere dag trouw hun
pilletjes slikken? Weg is alle weerstand.
Tom: „Dan wil ik het wel uitproberen. Wat
denk jij? Ik zit hier al tien maanden en
moet er nog zestien." Ryan knikt instem
mend: „Ik«nak naar vrijheid!"
Carine Neefjes en Ferdi Schrooten
Even zonder auto bevordert de bewustwording
Fotorubriek: man en paard
Jan Kruis en zijn stripfamilie
Wie wil een varkenshart?
De directiechauffeur studeert tussendoor
Sjoukje Dijkstra beet door
Aandeel van de eeuw: Microsoft
De grote verbroedering inTaizé
