Missing link in sterevolutie
PZC wetenschap en techniek zaterdag 4 september 1999 45
Superieur geluid voor
verwende luisteraar
Ouder worden
door minder eten
Vondst van
astronomen
Audio-cd opvolger gewone cd
puzzel
postzegels
De Duitse astronoom Reinhold
Hafner viel in september 1988
zo ongeveer van zijn stoel, toen hij
het lichtspoor van een sterretje
opeens zag verdwijnen en na 7,5
minuut weer zag verschijen. Op de
top van de Chileense berg La Silla,
waar de Europese Zuidelijke
Sterrenwacht is gevestigd, zat hij
rustig naar een veld met sterren op
zijn computerscherm te kijken en
floep, daar gebeurde iets wat nog
nooit was vertoond.
Hafner moest bijna elf jaar
wachten voor de oplossing
van het mysterie. Medio juni van
ditjaar hadhij de8,2 meterspiegel
van de reuzentelescoop ANTU,
een van de vier die in 2001 gevie
ren de Very Large Telescope (VLT)
zullen vormen, op hetzelfde stukje
hemel gericht.
„Het raadsel is opgelost," zo
maakte Hafner onlangs bekend na
bestudering van de gemaakte re
gistraties. En inderdaad: er ver
dwijnt daar met grote regelmaat
een ster. Steeds dezelfde ster om
precies te zijn. En hij komt ook
steeds weer 'terug'. Het gaat om
een systeem waar twee sterren in
korte tijd om elkaar heen draaien.
Een dubbelstersysteem dus. Twee
sterren die om een gemeenschap
pelijk zwaartepunt draaien. Of
liever: sterretjes.
De een is een helder stralende wit
te dwerg. Zijn compagnon is een
zogeheten rode dwerg. De witte
dwerg is slechts twee maal zo
groot als de aarde en de rode veel
groter, 1.500 maal zo groot als de
aarde; ruim anderhalf maal zo
groot als de grootste planeet in ons
zonnestelsel, Jupiter. Mede gezien
zijn lage oppervlaktetemperatuur
is dat toch altijd nog 'verdacht'
klein voor een ster.
Verduistering
Het vlak waarin ze om elkaar heen
draaien is zodanig georiënteerd
dat, bezien vanaf de aarde, de
(grote) rode dwerg de heldere
(kleine) steeds geheel afschermt.
Dat was dereden waarom NN Ser-
pentis (NN staat voor een bepaald
type sterren met helderheidsvari
aties en Serpentis wil zeggen dat
het systeem zich in het sterren
beeld Slang bevindt) in 1988
zomaar ineens van Hafners com
puterscherm verdween. Toen ob
serveerde hij met een telescoop die
veel kleiner was dan de reus die hij
afgelopen juni gebruikte: ANTU is
in staat NN-Serpentis ook tijdens
de volledige verduistering van de
witte dwerg, waarbij zeseneen
half miljoen maal minder licht
wordt uitgezonden dan een maar
net met het blote oog zichtbare
ster, waar te nemen. Het licht van
het systeem komt dan alleen van
de rode dwerg af die 'slechts' een
oppervlaktetemperatuur heeft
van 2.800 graden. Het oppervlak
van de witte dwerg is bijna twintig
maal heter: 55.000 graden.
Bijzonder is verder ook de extreem
korte omlooptijd: in ruim drie uur
draaien beide zonnetjes om elkaar
heen.
„Uit hun massa kun je simpelweg
afleiden dat hun onderlinge af
stand slechts 660.000 kilometer
kan zijn," zegt Hafner. „NN-Ser,
zoals hij afgekort heet, zou dus ge
makkelijk binnen onze zon, die
meer dan tweemaal zo groot is,
kunnen draaien." Puur astrono
misch gesproken is sprake van een
'kleinte-record'; zo'n nauwe, in
het optische gebied te volgen dub
belster is nog nergens aangetrof
fen.
„Verder mogen we het gerust be
schouwen als een missing link in
de sterevolutie," vindt Reinhold
Hafner. „Ze staan zo dicht bij el
kaar dat die witte dwerg materie
zal gaan wegpakken bij de rode.
Daar kun je, ook astronomisch ge-
Superieur geluid met een bijna natuur
getrouwe weergave plus de mogelijk
heid een videoclip van de betreffende ar
tiest of orkest weer te geven. Dat zijn de
grootste argumenten van Philips en Sony
om het publiek over te halen de opvolger
van de gewone cd-speler in de armen te
sluiten. In Duitsland is de super audio-
speler al op de markt, Nederland volgt
binnenkort. Om het voor de consument
weer eens moeilijk te maken, presenteerde
het Japanse Matsushita onder zijn han
delsnamen Panasonic en Technics dvd-
audiospelers. Doen ongeveer hetzelfde,
zijn alleen aanmerkelijk goedkoper.
Voorlopig is de superaudio-discspeler al
leen gedacht voor de super audio liefheb
ber, die zij n hand er niet voor omdraait een
paar duizend gulden extra uit te geven
voor optimaal luistergenot. Sony's speler
scd-1 kost een slordige 12 mille. Philips
brengt in het komende voorjaar een eigen
apparaat uit, eerst alleen onderzijn merk
naam voor topmodellen Marantz.
De eerste super audio-cd's liggen inmid
dels al in de winkel, al is de liefhebber met
die enkele titels snel uitgeluisterd. Sony
en Philips beloven echter dat de branche
snel met een flink aantal super cd's op de
markt zal komen.
Hemel in geprezen
Over het succes van de inmiddels bijna
twintig jaar oude cd valt niet te twisten.
Het schijfje is momenteel de belangrijkste
geluiddrager ter wereld. Hoewel bij de
lancering de hemel in geprezen, willen So
ny en Philips nu best toegeven dat de
weergave niet optimaal was. Om de enor
me hoeveelheid digitale informatie op het
schijfje te kunnen persen, moest in het on
hoorbare gedeelte van het signaal zowel
aan boven- als onderzijde informatie wor
den weggekapt. Daarmee verdween toch
warmte, klankkleur en dynamiek. De su
per audio-cd kan veel van die informatie
wel bergen.
Het schijfje bestaat uit twee lagen. De eer
ste laag bevat de gebruikelijke cd-infor-
matie. Naar goed Philips-gebruik is de
Philips en Sony introduceren de super audio-speler.
schijf namelijk ook in de gewone cd-speler
af te draaien. De tweede laag bergt het ge
heim van de super audio-cd. Daar is dank
zij nieuwe schrijftechnieken zowat het
dubbele aan audio-informatie in gestopt,
samen met video-beelden en indien ge
wenst zelfs Internetlinks naar de site van
de artiesten.
De kwaliteiten van het nieuwe systeem
komen het beste tot hun recht in een multi-
kanaals opstelling. Met luidsprekers voor
en achter krijgt het geoefende oor de sug
gestie thuis in een concertzaal te verblij
ven. Dankzij de mogelijkheid zoveel meer
informatie weg te schrijven kan namelijk
ook de ruimtelijkheid worden weergege
ven. Voor minder getrainde luisteraars is
het verschil met een gewone cd die op een
perfecte muziekinstallatie wordt weerge
geven, met overduidelijk hoorbaar.
Het systeem werkt met zogeheten Direct
Digital Stream-techniek (DSD), heeft een
sampling rate die 64 keer hoger is dan die
van een cd, biedt een frequentiebereik tot
100 kHerz en een dynamiek van 120 dB
over het gehele audiobereik.
De elektronicafabrikanten hebben zelf de
afgelopen twee jaren de digital versatile
disc (dvd), vrij vertaald de flexibel inzet
bare digitale schijf, bewierookt als de
opvolger van de cd in al zijn verschijnings
vormen. Na de introductie van de dvd-
video, de dvd-rom. de dvd-ram, de dvd-
rom recordable, zegt Matsushita in de
dvd-audio het logische vervolg te presen
teren in deze reeks.
Informatie
Met een opslagcapaciteit van 4,7 gigabyte
(single layer) tot 8,5 gigabyte (double lay
er) kan op deze schijf behalve muziek ook
een wereld aan informatie bevatten. De
machine leest daarnaast ook nog eens de
dvd-videoschijfjes zonder problemen uit.
Het apparaat voor echte liefhebbers, de
Technics dvd-A10 kost een slordige drie
mille. Voor een dikke vijfhonderd gulden
minder is de Panasonic dvd-A7 binnen
kort te koop.
De concurrerende elektronicafabrikanten
bezweren dat er geen sprake is van een
nieuwe systemenstrijd. Daarvoor zouden
de technieken te veel verschillen. Op
grond van de introductieprijzen valt er
echter wel een aardige scheiding te ma
ken. De toestellen van Sony en Philips vin
den ongetwijfeld aftrek bij de meer eisen
de liefhebber die voor absolute kwaliteit
gaat, terwijl de doorsnee-gebruiker het
liefst nog even zal wachten op de intro
ductie van de dvd-speler, die naast audio
afspelen, ook nog eens videobeelden kan
opnemen. En die komt al over een jaar op
de markt, beloofde Philips op de Funkaus-
stellung in Berlijn.
Arnoud Cornelissen
Minder eten kan het leven verlengen.
Dat is bewezen door resusapen tien
jaar lang op een beperkt dieet te zetten.
„Van ratten, muizen en spinnen is het
verband tussen voedselconsumptie en
levensduur al langer bekend. Nu is dat
voor het eerst ook aangetoond bij
primaten", zegt projectleider Richard
Weindruch van de universiteit van
Wisconsin in Madison (VS).
Sinds 1989 vergelijkt de hoogle
raar resusapen of makaken die
dertig procent minder te eten krij
gen, met groepen die zoveel kun
nen eten als ze willen. De studie
bouwt voort op eerder onderzoek
met knaagdieren. De apen, die in
gevangenschap veertig jaar oud
kunnen worden, beginnen nu pas
aan hun middelbare leeftijd.
„Daarom moeten we voorzichtig
zijn met definitieve uitspraken
over de link tussen voedselinname
en uiteindelijke leeftijd. Dat kun
nen we pas over twintig jaar zeg
gen", aldus Weindruch.
Niettemin geven de bevindingen
gunstige aanwijzingen in die rich
ting. Het effect van het dieet op
veroudering wordt gemeten aan
de hand van een aantal zogenoem
de biomarkers. Dat zijn lichame
lijke eigenschappen die verande
Het pijltje op de foto wijst naar het lichtspoor van een sterretje dat plotseling vrijwel geheel verdwijnt om dan, na ruim zeveneneenhalve minuut,
weer ineens tevoorschijn te komen. De enorme VLT-telescoop Antu stond stil en liet de sterren gedurende enige tijd door het veld 'lopen', vandaar de
sporen.
sproken, bij wijze van spreken op
wachten." „Hiermee lopen we de
kans het tot nu toe onopgeloste
proces van materieoverdracht
tussen een relatief grote, lichte en
een zware, kleine zon op de voet te
kunnen volgen. We nemen nu de
pre-cataclysmische fase waar
waarin nog geen sprake is van ma
terieoverdracht. Dat kan echter
elk moment veranderen. Echt,
noem dit maar gerust een missing
link."
Ben Apeldoorn
ren naarmate dieren, inclusief de
mens, ouder worden Zo verzwakt
de hartslag en slibben aderen
dicht, de hersenfuncties worden
minder, evenals de hormoon- en
glucoseregulatie. „Na tien jaar
studie is duidelijk dat afname van
dergelijke functies belangrijk kan
worden vertraagd door middel
van dieet", zegt Weindruch.
Suikerziekte
Verder ontdekte de professor dat
dieren die onbeperkt konden eten,
eerder en vaker last kregen van
suikerziekte. Apen met een be
perkt menu vertonen minder
symptomen van artrose, een pijn
lijke gewrichtsaandoening die
vaak bij dieren en mensen op leef
tijd ontstaat. De fysische activi
teit, zoals beweging, lijdt niet on
der een lagere voedselinname. En
er zijn duidelijke aanwijzingen
dat minder calorieën de kans op
hart- en vaatziekten verkleint.
Weindruch ziet mogelijke toepas
singen van zijn onderzoek voor
de volksgezondheid. Eén hiervan
is de ontwikkeling van medi
cijnen, die veroudering vertragen
door de biologische effecten van
calorische beperking te imiteren.
GPD
Cryptogram
Horizontaal:
4. Werkonderbreking in een gevangenis? (10); 7. Voetballer die deels als muzi
kant optreedt (10); 9. Afnemers van kleine stofzuigers (13); 12. Muziek voor wan
delaars (4); 13. Persoon die plezier had van zOn reputatie? (10); 15. Instellingen in
een Noord-Hollandse plaats (8); 16. Kleverige medaille (4); 19. Internering? (12);
20. Wereldberoemde bewaker (10); 21. Groente en Franse wijn voor deze vrouw
(6).
Verticaal:
1Verheffende uitgave van de dagbladpers? (10); 2. Hij gaat er snel vandoor met
zOn biefstuk (4); 3. Zo aardig is de schaakfederatie, maat! (6); 5. Groetende Euro
peaan? (11); 6. Bemesting om je te bescheuren (7); 8. Niets dan water voor de
bakker (4); 10. Die gek gaat over het hoofd van de kloosterling (10); 11. Een
schreeuw van armoede? (9); 14. Groet de conservatieven verkeerd! (9); 17. Vaar
tuig voor afvallers? (8); 18. Echtgenoot die iets laat zien (7).
Oplossing
Stuur het ingevulde cryptogram - bij voorkeur per briefkaart - aan:
Puzzelredactie PZC
Postbus 18
4380 AA VLISSINGEN
Uw inzending moet uiterlijk
woensdagochtend in ons bezit
zijn. Vermeldt uw naam, adres
en woonplaats.De PZC stelt de
volgende prijzen beschikbaar:
eerste prijs een VW-bon van f
50,Tweede, derde en vierde
prijs een VVV-bon van f 25,
De oplossing en de namen van
de prijswinnaars vindt u in de
PZC-bijlage 'Vrije Tijd' van vol
gende week.
De sleutelwoorden van het
kruiswoordraadsel van vorige
weekzijn: BADMINTON en
TENNISBAL.
De prijswinnaar van de VVVbon
van f 50,- gaat naar M. Sinke,
Willem Alexanderstraat 7 te
Gost-Souburg.
De VVV-bonnen van f 25,-
gaan naar F. E. van den Bergen,
Teerlingstraat 27-c te Clïnge;
M. J. Hardlooper-Taillie, 's Gra-
venpolderseweg 9-321 te Goes
en N. J. de Hooge, Teelinck-
straat 20 te Zierikzee.
De prijzen zullen binnenkort
worden toegezonden.
Het ene land slooft zich de laat
ste jaren nog meer uit dan het
andere om iets bijzonders te bren
gen. Er worden ronde-, ovale- en
kras-zegels uitgegeven, zegels met
een lot-nummer op de 'tab', stic
ker-zegels waarop je naar keuze
nog weer een sticker kunt plakken
(in Nederland) en bij dit alles brei
den veel landen het aantal bij-pro
ducten steeds meer uit.
Naar mijn gevoel werken al die ac
ties averechts. Veel verzamelaars
hebben dan ook inmiddels, mede
door de komst van de euro en het
millennium, al hun keuze voor de
toekomst gemaakt en hebben zich
op de thematische, of
motief-filatelie gestort, met daar
naast nog een landenverzameling
Deze keer werken (oud-Vaduz) van
de schilder en graficus Eugen Ver-
ling (1891-1968).
zonder bij-produkten. Bij voor
beeld puur Nederland, zonder
mapjes, velletjes (als dat niet nodig
is), Pro-Fils, fdc's, boekjes met of
zonder sierveldjes, of de nieuwe
hangboekjes met velletjes van tien
zegels, ecu-brieven en telebrieven.
Sinds 1 september kent de filatelis
tische wereld weer iets nieuws. Au
stralië lanceerde op die dag de Per
sonalised Stamps, of P-Stamps (na
een proef op de wereldpostzegel-
tentoonstelling Australia 99 in
maart). Op de 'tabs' van zes groet-
/wens-zegels, die ook op 1 septem
ber zijn verschenen (5 x 45c en 1
dollar) en op de 45c-Polly Woods-
ide-zegel kan men zijn eigen foto
laten afdrukken. Ook kunnen
twee, of meer mensen worden afge
beeld, maar dan 'close together'.
Foto's met gekken gezichten wor
den niet geaccepteerd. De zegels
met foto op 'tab' worden geleverd
in velletjes van twintig stuks.
Voor buitenlandse belangstelling
voor de P-Stamps is een web site
geopend: www.auspost.com.au-
/stamps.
Voor de vijfde keer geeft Duitsland
(16 september) een zegel uit in de
reeks 'Deutscher Fussballmeister
En voor de tweede keer - na 1997 -
is de zegel gewijd aan FC Bayem
München, die met vijftien punten
voorsprong (een Bundesliga-re-
cord) de nationale titel 1998/99 be
haalde. De zegel heeft een waarde
van 110 pfennig. Eerder werden
postaal geerd: Borussia Dortmund
(1995), idem (1996), Bayern Mün
chen (1997) en FC Kaiserslautern
(1998).
Voor de vijftigste keer zal op 17
oktober tijdens de Frankfurter
Buchmesse de Friedespreis des
Deutschen Buchhandels worden
uitgereikt. De prijs wordt jaarlijks
toegekend aan personen die door
werk op het gebied van literatuur,
wetenschap en kunst een bijzonde
re bijdrage aan de vredesgedachte
hebben geleverd. Motief: boek met
letters, waarde: 110 pfennig.
De prijs werd in het verleden onder
anderen toegekend aan: Albert
Schweitzer (1951), Martin Buber
(1953), Hermann Hesse (1955),
Thornton Wilder (1957), Theodor
Heuss (1959), Ernst Bloch (1967),
de Club van Rome (1973), Astrid
Lindgren (1978), Yehudi Menuhin
(1979) en Vaclav Havel (1989).
Met de derde zegel die Duitsland 16
september uitgeeft (300 pf.) wordt
de vijftigste stex-fdag van compo
nist Richard Strauss (1864-1949)
herdacht. Op de zegel een dirige
rende Strauss en een detail van een
affiche van de opera 'Salome'.
NB. De Duitse 110 pf.-Goethe
zegel, die 12 augustus verscheen is
een gemeenschappelijke uitgifte
met Zuid-Korea dat een identieke
170 won-zegel uitgaf en een
velletje van 340 won. Op de velrand
beelden uit Faust. Motieven ont
leend aan Faust I staan ook op de
twee Goethe-herdenkingszegels
die Liechtenstein 9.9.99 uitgeeft.
Tevens staan de volgende citaten
vermeld: 'Grau, teurer Freund, ist
alle Theorie und grn des Lebens
goldner Baum' (1,40 ff-.) en 'Die
Wette biet' ich!...Topp! UndSchlag
auf Schlag!' (1,70 fr.).
De reeks 'Maler aus Liechtenstein'
wordt uitgebreid met drie zegels.
Wereldwijd- Marshall-Eilanden,
zesde millennium-serie, 1950-
1959,15 x 60 c., o.a. Korea-oorlog,
kroning Elizabeth II, val van Dien
Bien Phu, opstand Hongarije en
Verdrag van Rome; Ethiopië, her
denking Moeder Teresa, 4 zegels;
Litouwen, 70 c., 50 jaar NAVO; Po
len, 70 gr., toetreding NAVO; Alba
nië, beroemde Amerikanen, o.a.
George Washington, Abraham
Lincoln, Martin Luther King; Bul
garije, 180 lw, 50 jaar NAVO; Isral,
velletje met 6 zegels, Emile Durk-
heim, Paul Ehrlich, Rosa Luxem
burg, Norbert Wiener, Sigmund
Freud en Martin Buber.
Hero Wit
