Warm, smekend
en emotioneel
Van Berkel toont toekomst architectuur
PAN verrast
met Van Gogh
Ikonen uit het
hart van Rusland
TVTf^ kunst
ËfLiXt cultuur
Met de presentatie van 'Bois
de Boulogne' uit 1886 van
Vincent van Gogh zorgt kunst
handel Noortman uit Maas
tricht op de komende PAN Am
sterdam voor de grootste
verrassing. Van Gogh schilder
de het doek toen hij nog maar
net in de Franse hoofdstad was
gearriveerd. Onder invloed van
de impressionisten sloot hij in
Parijs zijn bruingetinte 'Neder
landse' leerperiode af en be
kwaamde zich in een andere
stijl.
Het schilderij meet 37,5 bij 45,5
centimeter en was de afgelopen
twintig jaar eigendom van een
Japanse privé-verzamelaar. Het
zomerse doek toont groepjes
wandelaars en kinderen. Het
blauw in de lucht en het rood in
de kleding zijn typerend voor
het kleuriger palet dat Van
Gogh ging uitproberen. Onder
de vleugels van zijn broer Theo
bekwaamde Vincent zich in Pa
rijs bovendien in de vlottere
penseelvoering waar dit doek
een mooi vroeg voorbeeld van is.
De dertiende editie van de PAN
Amsterdam duurt van 26 sep
tember tot en met 3 oktober en
telt 100 deelnemers uit Neder
land en tien uit Vlaanderen. Om
de reputatie als belangrijkste
kunst- en antiekbeurs van de
Lage Landen te bewaken voert
de directie een streng toela
tingsbeleid. Wie een aankoop
doet is er dan ook van verzekerd
dat hij geen kat in de zak koopt.
Om het imago van dure beurs
met louter 'prijzen op aanvraag'
te ontkrachten benadrukt de di
rectie altijd graag dat er ook ge
noeg voorwerpen present zijn
waarvoor de koper niet schat
rijk hoeft te zijn.
Het aanbod, dat varieert van
oud tot hedendaags en van Azi
atische kunst tot Romeinse
beeldjes, is de sterkste troef van
de PAN altijd de grote variatie.
Onder de verzameling oude
meesters in de RAI Parkhal zal
Salomon Lilian dit keer de aan
dacht trekken met een 'Interieur
van de Oude Kerk in Amster
dam' van de zeventiende-eeu-
wer Emanuel de Witte. Samen
met Gerard Houckgeest en
Hendrick van Vliet vervol
maakte De Witte in het Delft
van de Gouden Eeuw het genre
van het perspectivische kerkin
terieur. Op zijn schilderij van de
Oude Kerk toont hij zijn mees
terschap door de blik van de kij
ker vernuftig via brede banen
zonlicht naar de ramen achterin
te leiden.
Kunsthandel J. Polak brengt
een ensemble van Indiase mini
aturen uit de achttiende en ne
gentiende eeuw met onder meer
verfijnde scènes uit het hofle
ven. De miniaturen dragen veej
zeggende titels als 'Liefdespaa
in de wintermaand' en 'Nacht?
lijke afspraak'. Op 'Nachtelijk
afpraak' helpt een hofdarft
haar meesteres op de olifant dl
haar geliefde naast de palei?
muur heeft 'geparkeerd'. B
kunstenaar verhoogde de amu
sementswaarde van het taferej
door de olifant van een bred
glimlach te voorzien.
A Aardewerk Antiquair blik
op de PAN vooruit op de ten
toonstelling van Amsterdams
goud en zilver in hetRijksmuse
um in december. Met onder mee
miniatuurzilver van de Vai
Geffens, Van Somerwils en Vai
Strants en een Lode wijk XR'
lampetstel van Alger Mensm
toont zilverspecialist Aarde
werk hun meesterschap. Op ee
manshoge kaart van de hoofd
stad zal hij laten zien waar d
achttiende-eeuwse Amster
damse zilversmeden woonde
en atelier hielden.
Aronson Antiquairs verwiei
recent de privé-collectie zwaï
Delfts van de antiquair-verza
meiaar A Vecht. Om de zwan
kleur te fabriceren moest d
oventemperatuur zeer nauw
keurig worden geregeld. Da
was zo moeilijk dat dit aarde
werk extreem zeldzaam en kost
baar is. Op de PAN zijn zeva
stukken te bewonderen, waar
onder een veertien centimete
hoog theebusje dat omstreek
1705 met Chinese landschapje
werd gedecoreerd.
Nieuwkomer op de komend
PAN is galerie Marzee uit Nij
megen, specialist in hedendaag
se sieraden. Marzee neemt on
der meer drie gouden collief
van Dorothee Striffer mes
Nieuwkomer Janknegt Fine Ai
uit Laren trekt meteen de aan
dacht met een studie van ee
balletdanseres van Degas. B
vraagprijs voor deze gouache
potloodtekening is 550,000 gu!
den.
De speciale PAN-tentoonstel
lingen van dit jaar zijn gewij
aan de bedrijfscollectie va
Peter Stuyvesant en 'kunstzin
nige' Swatch-horloges uit d
privé-collectie van Swatch-di
recteur N.G. Hayek. Te zien zij
onder meer het ontwerp va
graffiti-kunstenaar Keith He
ring uit 1986 en de in 1996 in Ai
lanta zeer gewilde 'Olympi
Portraits Swatch'-exemplare
van fotografe Annie Leibovitz
Frangoise Ledeboe
De PAN Amsterdam (RAI Parkin
Amsterdamduurt van 26 septen
ber tot en met 3 oktober. De op
ningstijden zijn op iverkdagen vi
11 00 tot 20.00 uur en op zaterdag e
zondag van 11.00 tot 18.00 uur.
Vincent van Gogh: Bois de Boulogne Paris, 1886.
Wat voor onooglijk wezen kijkt ons daar
nu toch aan? De ogen, wat zijn ze groot
trouwens, staan wel erg ver uit elkaar. En
dan moet je die neus zien: platgeslagen,
langgerekt. Daaronder zit nog een mond,
maar erg veel ruimte voor een kin is er niet.
Kort stekeltjeshaar en grote flaporen ma
ken het beeld compleet: niet iemand om in
het donker tegen te komen. We kunnen ge
rust zijn: het wezen bestaat helemaal niet.
Het is een op de computer vervaardigd
hoofd, de Manimal, een kunstwerk van Da
vid Lee. Inderdaad: beetje mens, beetje dier,
man en animal tegelijk. Lee verwerkte in
zijn portret de eigenschappen van mens,
leeuw en slang.
Het hoofd staat prominent op de lijvige,
prominent paars gekleurde cassette, ge
naamd Move, waarin architect Ben van Ber
kel en kunshistorica Caroline Bos in woord
en beeld getuigen van hun visie op hun
werk, de hedendaagse architectuur en wel
ke kant het daarmee op moet. De Manimal is
exemplarisch voor de architectuur van de
toekomst. Zoals het wezen tot stand is ge
bracht met behulp van de computer, zo ver
vult ook de computer in de hedendaagse ar
chitectuur, en zeker in die van Van Berkel en
Bos, het belangrijkste instrument om tot
tastbare resultaten te komen. De computer
jt';
Architect Ben van Berkel liet de computer de
hoofdrol spelen in zijn ontwerp voorde Erasmus-
brug in Rotterdam. foto Niels van der Hoeven
als scheppinginstrument, en tegelijk met
een veel grotere actieradius dan pen en te
kentafel.
Move is daarmee mede een lofzang gewor
den op de computer. De combinatie van
toetsenbord, beeldscherm en harde schijf is
een onontbeerlijk werktuig, waarmee de ar
chitect de huidige, uiterst gecompliceerde
werkelij kheid tegemoet kan tredenSterker
nog, de computer is hem dienstbaar om ge
gevens uit die werkelijkheid, die door het
menselijke bevattingsvermogen nauwelijks
meer te begrijpen zijn, razendsnel te orde
nen en, zonder enige emotie, in bruikbare
diagrammen, grafieken, ja zelfs driedimen
sionale verhoudingen zichtbaar te maken.
Ben van Berkel liet de computer al de hoofd
rol spelen in zijn ontwerp voor de Erasmus-
brug in Rotterdam, die majesteitelijke brug
die hem aanvankelijk grote roem verschaf
te, maar ook blaamtoen opeens de tuien be
gonnen te trillen tijdens zware storm en re
gen. Het is geen wonder dat Move na de
inleidende woorden onmiddellijk met de
Erasmusbrug met de deur in huis valt: in die
brug komen veel aspecten samen die ook op
Ben van Berkel zelf en zijn bureau van toe
passing zijn.
De computer was van essentieel belang en
maakte de constructie tot een huzarenstuk,
waaraan menig betrokkene wellicht nog
steeds slapeloze nachten heeft overgehou
den. Maar toen zij eenmaal met haar pyloon
boven de stad uittorende, werd wijd en zijd
de loftrompet gestoken over het bouwwerk,
dat liefkozend de Zwaan werd genoemd en
dat de Rotterdammers met zoveel trots ver
vulde. Maar toen kwam de plotselinge dé
confiture en veranderden heftige regenbui
en de brug ineens tot de risee van de stad en
deugde er weinig meer van.
„Het van schandaal vervulde leven van de
Erasmusbrug veranderde haar in een typi
sche, laat-twintigste eeuwse mediaster",
schrijven Bos en Van Berkel. En dat brengt
hen op de vraag of het niet goed is dat archi
tectuur zo nu en dan eens uit haar ivoren to
ren komt tuimelen om zich, terneergeslagen
op de vloer, weer te herpakken om met ver
nieuwde inzichten en des te beter voorbe
reid, weer aan te slag te gaan. Het antwoord
op die vraag luidt natuurlijk: ja.
Dat is ook hoe Van Berkel en Bos de archi
tect het liefst zien. Als een mode-ontwerper,
die dicht bij de mensen staat, zich zo nu en
dan eens een uitglijer mag permitteren,
maar na die ontluisterende ei~varing weer
gesterkt zijn weg vervolgt. Een filmmaker,
die veel verschillende processen tegelijk in
de gaten wil en moet houden om tot een be
vredigend eindresultaat te komen. Een spin
in het web. Want ook dat is de hedendaagse
architect: iemand die het, met zijn eigen dis
cipline al lang niet meer alleen af kan. De
opgaven zijn daar vandaag de dag te com
plex voor. De architect moet of overal ver
stand van hebben, van infrastructuur en
stedenbouw, van wat al niet. Of hij moet
deskundigen op andere disciplines erbij ha
len. Dat vergt netwerken, overal contacten
hebben, op het juiste moment een beroep op
de juiste mensen kunnen doen. Zo ontstaat
teamwork en is het architectonische proces
een kwestie van innige samenwerking op tal
van verschillende niveaus tegelijk.
Van Berkel en Bos hebben zich aan al deze
uitgangspunten gehouden. Na een moeilij
ke periode, die gekenmerkt werd door te
genslagen als die Erasmusbrug, maar ook
door het mislukken van het project de Kolk
in Amsterdam, herrijst het bureau weer als
een feniks uit de as, al is dat waarschijnlijk
iets te zwaar uitgedrukt.
De opdrachten zijn er niet minder om. On
der een nieuwe naam treden Van Berkel en
Bos ze voortaan tegemoet. Ze noemen zich
nu UN Studio, een naam die door de letters
UN iets vaag internationaals doet vermoe
den en waarin veel van hun huidige overtui
ging ligt besloten: het staat voor United Net
for architecture, urbanism and infrastruc
ture.
En als baken van die nieuwe start ligt er n
deze 800 bladzijden dikke cassette in d
boekwinkels. Geheel in de stijl van de te
genwoordige toonaangevende architecter
bureaus konden Van Berkel en Bos eigenlij
niet achterblijven. Na 'S, M, L, XL' van Rei
Koolhaas en zijn 'Office for Metropolita
Architecture' en de beginselverklarin
'Farmax' van het nog steeds jeugdig ela
uitstralende MVRD V, is er nu Move van UI
Studio. Het is een bijzonder boek gewordei
opgesplitst in drie delen, 'Imagination
'Techniques' en 'Effects'. Engelse essaj
worden afgewisseld door een baaierd aa
beeldmateriaal. Referentiebeelden, veei
kleurige foto's, computertekeningen, teke
ningen, raadselachtige detailopnamen e
niet altijd even goed te doorgronden opsom
mingen van woorden, maken de tocht doe
de wereld van Van Berkel en Bos tot ee
spannend avontuur, op zoek naar de allei
nieuwste dimensies van de architectuur. Z
denken zij over hun vak, en zo willen zij hu
vak benaderen.
Ben Maanda
UN Studio: Move - Idea Books; ISBN: 90 7651
010, f98,50.
en zilver, de edelstenen en de
parels als 'beslag' of omlijsting
nog zo wonderlijk mooi
bewaard bleven. Nooit eerder
waren iconen, compleet met
deze barokke decoraties in
Nederland te zien.
De zestig iconen, kleine tabletki
of dubbelzijdige iconen op
linnen, miniaturen en
geïllustreerde handschriften
komen uit het museum van
klooster Sergiev Possad, het
vroegere Zagorsk en het Rublev
Museum in Moskou, de twee
musea waar de mooiste en
grootste topiconen van Rusland
zijn ondergebracht en waaraan
het belangrijkste deel van de
geschiedenis van Russische
iconen is af te lezen. Het
klooster Sergiev Possad was
eeuwenlang het belangrijkste
en invloedrijkste klooster van
Rusland en hield nauwe
contacten met tsaren en andere
rijke lieden die het klooster de
meest kostbaar versierde iconen
schonken. Het Rublev museum
is ondergebracht in het
Andronikov-klooster en het is
genoemd naar Andrej Rublev.
de Rembrandt onder de
De plankjes die er bij elke icoon
vooral aan de linkerzijde min of
meer uitsteken dienen een
ander doel, namelijk het
bijeenhouden van de speciaal
bewerkte, voor het doel
uitgeholde houten drager van
het beeld. In vergelijking met
Griekenland kent Rusland de
grootste iconen, ook omdat de
kerken in Rusland voor een
beter akoestisch resultaat hoger
werden gebouwd en er dus
grotere iconenwanden nodig
waren. Iconen zo groot als in
Utrecht waren nooit eerder in
ons land te zien.
Iconen werden en worden nog
steeds beschouwd als een
middel tot meditatie, een
manier om contact te krijgen
met de heilige of de hogere
wereld. De verering of
aanbidding richt zich niet op
het materiaal of het ding op
zich, maar op dat wat afgebeeld
is en om die reden maakt het de
Rus dus niet uit wie de icoon
geschilderd heeft en of het al
dan niet een kopie is. In vele
Russische huishoudens worden
dan ook kopieën of
afbeeldingen van iconen
Ongelovige Thomas, tweede kwart 15e eeuw (linksboven), vrouwen bij het lege graf, tweede kwart 15e eeuw
(rechtsboven) en Kosmas en Damian met Jacobus, tweede kwart 16e eeuw.
aanbeden. In Rusland gaat men
er langzamerhand ook toe over
om de kostbare en
kunsthistorisch belangrijke
originelen uit de kerken naar
musea te verplaatsen en voor de
vele kerken nieuwe iconen te
vervaardigen. Ze dienen
immers toch hetzelfde doel. Dit
besef voor het behoud van de
eigen cultuur kwam overigens
pas deze eeuw en dus een beetje
laat op gang. Dooi
de roerige
geschiedenis van
Rusland is veel
geplunderd,
kostbaar 'beslag'
omgesmolten en is
er omwille van de
commercie en de
smokkel veel mis
gegaan met het
restaureren. De
iconen waar het in
deze
tentoonstelling om
gaat is dat bespaard
gebleven. Ze
werden tijdig uit de
kerk gered,
overigens in
dezelfde tijd
waarin de
tegenpartij de vele
vernielingen
aanrichtte.
De grootste bloei
van de icoon is in
Rusland in de 15e
en 16e eeuw,
wanneer Moskou en
gebieden eromheen
het artistieke en
religieuze centrum
van Rusland
vormen. De
religieuze kunst
krijgt haar impulsen uit het
Byzantijnse rijk. Talentvolle
kunstenaars trekken naar
Moskou, waaronder de eerder
genoemde Rembrandt, Andrej
Rublev, wiens stijl
toonaangevend zou worden. In
de regel zijn de namen van de
kunstenaars die de iconen
schilderden niet bekend, ook
omdat slechts datgene wat ze
maakten telde.
In de tentoonstelling zijn geen
iconen van Rublev te zien, want
wat ervan zijn iconenkunst nog
over is sturen de Russen liever
niet op reis. ..Kijk dat is zoiets
als vragen of je onze
Nachtwacht even voor een
tentoonstelling mag lenen. Dat
gebeurt dus niet", aldus Henri
Defoer. Ook een complete serie
iconen die samên een iconostase
maakten kwam niet mee.
Wel bij elkaar hoort de groep
met de naam 'Deesisrij van een
Iconostase' uit Rostov, 15e eeuw.
Ze zijn als een belangrijk
hoofdstuk in de tentoonstelling
met z'n vieren op de achterwand
geplaatst en geven ondanks hun
beschadigingen door brand (de
vele kaarsjes in de kerk
veroorzaakten nogal eens
schade) een beetje een idee hoe
mooi ritmisch de voorstellingen
van de verschillende panelen op
elkaar aan konden sluiten. „Wat
ik in Russische iconen
bewonder is het gevoel voor
ritme, rust, het meditatieve, de
zorg waarmee ze gemaakt zijn,
het gevoel voor een zekere
abstractie in de figuren, het
gevoel beweging te suggereren
zonder actie in de voorstelling te
brengen", vertelt Defoer.
Overigens heeft Defoer
uitsluitend voor iconen uit de
15e en 16e eeuw gekozen. „In de
17e eeuw gaan alle
bovengenoemde kwaliteiten
verloren. Ik had de
tentoonstelling niet door laten
gaan als ik uit die eeuwen had
moeten kiezen."
Behalve de prachtige iconen,
die de rijke vorsten en tsaren om
Maria te vereren lieten maken
en aan kloosters schonken zijn
er ook tabletki ofwel tweezijdig
op linnen geschilderde iconen,
de zogenaamde polotentse en
ook deze werkjes zijn evenals de
handschriften nooit eerder
Rusland uit geweest.
Thea Figee
Expositie: Uit het hart van Rusland -
ikonen, miniaturen en handschrif
ten; t/m 14 november in het Catha
rijneconvent, Nieuwegracht 63-
Lange Nieuwstraat 38, Utrecht.
Open di t/m vrij 10-17 uur, za, zon
en feestdagen 11-17 uur. Catalogus
f 49,50. Info: (030-2317296).
e hoeft niet gelovig te zijn om van iconen te
houden. Dat is te constateren na een
bezoek aan wat het Utrechtse museum
Catharijneconvent ook zelf als haar topper van
dit jaar ervaart, de tentoonstelling Uit het hart
van Rusland. Na drie jaar lang voorbereiden en
een voor Rusland typerend bureaucratische
papierwinkel was het zover. Rusland liet voor het
eerst haar allermooiste 15e en 16e-eeuwse iconen
gaan. Maar over drie maanden moeten ze al weer
naar huis. Nu al staat vast dat het bij een
eenmalige actie blijft.
Zo'n kans krijg je nooit meer.
Dit is echt uniek en er zijn
zoveel meer dingen te zien dan
zelfs grote
iconententoonstellingen als
twee jaar geleden in Frankfurt
en Londen konden bieden",
glundert Henri Defoer,
inhoudelijk directeur van
Museum Catharijneconvent,
terwijl hij een beetje
zenuwachtig toeziet hoe alle
moeder Gods' van Kazan tot en
met Vladimir en een
Nederdaling ter Helle op
sokkeltjes met schuimrubberen
trilvrije steuntjes geschoven
worden. Engelengeduld moet je
ervoor hebben om zo'n tere
tentoonstelling in te richten.
In de plechtig rood geverfde
tentoonstellingszalen klinkt
acceptabel gedempt Russische
muziek. „Want dat is zo
wonderbaarlijk mooi wanneer
je een Russische kerk betreedt.
Muziek en iconen vormen in de
eredienst pas samen die typisch
Russische, zo warme,
smekende, zeer emotionele
kunst", vindt Henri Defoer. „Ze
zijn een eenheid."
Maar ook zonder muziek stralen
de heiligen met hun
indrukwekkend gouden
aureolen en bijbehorende
attributen, de fier tronende en
omwille van een nog imposanter
beeld wat lang uitgerekte,
tronende Christus of
Pantocrator, de devoot op haar
zoon neerkijkende moeder
Gods. Wat een pracht, wat een
rijkdom, zeker bij die
exemplaren waar het vele goud
Russische
iconenschilders
Iconen zijn
afbeeldingen van
Christus, van
heiligen of van
heilige
gebeurtenissen en
ze functioneren in
de liturgie of in het
devotieleven van de
oosters orthodoxe
kerk, waar ze een
duidelijke taak hebben. Zoals
de goddelijke boodschap door
het woord aan de gelovigen
wordt verkondigd, zo geven
iconen de goddelijke boodschap
door via het oog. De heiligen die
volgens strenge regels staan
afgebeeld werden tijdens de
eredienst middels de icoon
lijfelijk aanwezig geacht en
vereerd en als het om een
lezenaarsicoon giïig dikwijls
ook nog gekust.
Iconen bestaan als panelen, als
lezenaarsiconen, huis- en
reisiconen. De grote iconen - de
hoofdmoot in deze
tentoonstelling - maken in
principe deel uit van een
iconostase, een iconenwand, die
de scheidingswand vormt
tussen de altaarruimte en het
schip, waar de gelovigen zich
bevinden. De iconen in de
iconostase zijn volgens streng
voorschrift en naar rangen van
heiligheid boven en naast
elkaar in een raamwerk
verankerd. Ze hebben geen
hangsysteem of haakjes, reden
waarom ze in de tentoonstelling
dan ook staan en niet 'hangen'.
vrijdag 3 september 1999
