Jonge Colombianen
ontleden melkpakken
Robot prikt precies
PZC wetenschap en techniek zaterdag 14 augustus 1999 39
Recycling
gelijmd
karton
puzzel
Oplossing vorige week
Minder
vruchtbaar
door gif
postzegels
s
B
M
U
1
R
A
U
T
R
0
M
T
bankgebouw
T
E
E
1
T
N
E
D
1
S
E
R
A
boerderij
chalet
U
G
N
1
N
0
W
E
G
A
T
E
L
dom
D
A
E
D
E
T
S
F
O
H
B
S
F
etagewoning
fabriek
1
W
E
T
E
L
A
H
c
O
1
w
R
flat
hoeve
O
u
U
R
J
A
M
A
E
u
U
T
O
hofstede
G
O
R
O
U
R
0
R
H
O
P
N
0
kapelanie
logement
R
B
U
D
B
B
D
N
B
F
E
E
T
loods
U
E
U
E
N
E
E
E
W
A
R
M
N
mortuarium
operagebouw
B
G
H
H
R
K
G
1
U
B
C
E
A
perceel
politiebureau
W
K
C
IJ
E
L
N
A
T
R
E
G
K
postkantoor
U
N
s
1
0
K
1
S
R
1
E
O
T
residentie
schoolgebouw
0
A
z
O
E
H
O
E
V
E
L
L
S
schouwburg
schuur
H
B
H
L
S
D
0
0
L
K
P
O
0
studio
C
C
E
1
N
A
L
E
P
A
K
O
P
universiteit
winkel
S
T
1
E
T
1
S
R
E
V
1
N
u
ziekenhuis
In deze mengelmoes van letters zijn al de genoemde woorden verstopt. Ze zijn te lezen van links naar
rechts, van rechts naar links, van boven naar beneden of omgekeerd of schuin.
Sommige letters worden dubbel gebruikt. Streep alle woorden door. De resterende letters vormen dan
regel voor regel van boven naar beneden nog een woord.
Stuur dit woord uitsluitend op een briefkaart naar:
Puzzelredactie PZC
Postbus 18
4380 AA VLISSINGEN
Uw briefkaart moet uiterlijk woensdagmorgen in ons bezit zijn.
Vermeldt uw naam, adres en woonplaats.
De PZC stelt de volgende prijzen beschikbaar: eerste prijs een VW-bon van 50,Tweede, derde en
vierde prijs een VW-bon van 25,
De oplossing en de namen van de prijswinnaars vindt u in de PZC-bijlage 'Vrije Tijd' van volgende
week.
-v-b-b-b-
waterloo-
-a-w-a-d-
-trekdier
-m-c-gm-r
lichting-poema-
-n-i-n-r-j-u-a-
De prijswinnaars van het cryptogram van afgelopen t i eUlQ - Overkant
zaterdag zijn:
-m-u-s-no-l -
iroorraad-buffe]
-d-g-r-w-a-f-g-
K.J.Thiel, St. Janstraat 16, Middelburg (VW-bon VOOrxa.ad.-buf f el
50,-); de VW-bonnen van 25,- gaan naar: L.K. van
Vaardegem, 'tHout 14, Westkapelle; E.C. Minnaard,
Smidstraat 1, Westkapelle en B.P. Hollestelle, Co- pel - smeeirkees
lijnstraat 115, Vlissingen. 0-T"-b-2T-
De prijzen worden zo spoedig mogelijk toegezon- melkweg
den. -d-e-e-
bedrust
s-t-
Wat TETKAPAK niet is
gelukt, lukte wel enkele
jonge Colombianen. De
verschillende lagen van de
kartonnen verpakking, door
superlijm bij elkaar
gehouden, wordt
probleemloos gescheiden. De
afzonderlijke lagen kunnen
opnieuw worden gebruikt als
grondstof. Het geheim zit hem
in een enzymoplossing waarin
het karton wordt geweekt.
Directeur Fernando Suarez (tweede van rechts, met bril) en zijn teamleden werkten zes jaar aan een milieu
vriendelijke manier om de lagen van gelijmde verpakkingen van elkaar te scheiden.
in die oplossing zit wil Suarez niet
kwijt. „We hebben geen geld om
wereldwijd een patent aan te vra
gen. Daarom willen we de kennis
graag binnenshuis houden. Het is
de bedoeling dat we elders in de
wereld, om te beginnen in Brazilië,
via licenties gaan produceren."
Het enige wat de directeur kwijt
wil, is dat het gaat om enzymen die
door een wormencultuur door
koffieboeren in megahoeveelhe-
den worden gemaakt. Dezelfde
oplossing wordt continu opnieuw
gebruikt. Alleen het deel dat ver
dampt (vijftien procent per week)
moet worden aangevuld.
Zuiver aluminium
Een werknemer komt boven in het
provisorische kantoor een demon
stratie geven. In zijn linkerhand
houdt hij een doorweekt stuk kar
ton en in zijn rechter een gele plas
tic schraper. Probleemloos pulkt
hij laag voor laag van elkaar.
Slechts twee minuten werk. De
gescheiden lagen worden in ver
schillende bakken gedeponeerd
die later weer als grondstof die
nen. Van het papier wordt schrijf
papier en toiletpapier gemaakt.
Van het dunne plastic (polyethy
leen) worden tuinslangen en hard
plastic buizen vervaardigd. Voor
het gerecycled papier ontvangt
het bedrijf 100 dollar per ton, voor
het plastic krijgen ze 400 dollar.
„De grootste winst zit hem in het
aluminium", zegt de gedreven Su
arez. „Wij leveren zeer zuivere
aluminium af. Zuiverder dan bij
voorbeeld van omgesmolten cola
blikjes, omdat daar vervuilende
belettering op staat. En daar heb
ben wij geen last van omdat het
aluminium binnen in het pak is
verwerkt." Per ton aluminium
vangen de jonge ondernemers
liefst 1200 dollar per ton.
Ze draaien nog net niet met winst,
aldus de directeur. Maar dat zal
volgens hem niet lang meer duren.
De gemaakte investeringen waren
minimaal. De enige onkosten zijn
de lonen van de werknemers en de
huur van het pand.
„Het is in elk geval geen probleem
om aan onze grondstof te komen.
Alle zuivelbedrijven zijn blij als ze
hun afvalberg kwijt kunnen. Zij
betalen ons zelfs een kwartje per
kilo als we het zelf komen opha
len."
Peter de Jaeger
Het zaad van mannen die in hun
werk worden blootgesteld
aan bestrijdingsmiddelen, is ver
minderd vruchtbaar. Dat blijkt uit
een studie van onderzoekers uit
Wageningen, Utrecht en Rotter
dam. De betreffende mannen
vormden deel van een grote groep,
die vanwege vruchtbaarheidspro
blemen met hun partners betrok
ken waren bij in vitro fertilisatie
(IVF, reageerbuisbevruchting)
Van de in totaal 836 bij IVF be
trokken mannen bleken er 16 in
hun werk aan bestrijdingsmidde
len te zijn blootgesteld - negen
matig (vier veehouders, vier tuin
lieden en een pluimveehouder) en
zeven in hoge mate (vier fruitte
lers, twee bloemenkwekers en een
loonwerker). Het zaad van deze
mannen bleek in het laboratorium
aanzienlijk minder eicellen te be
vruchten dan dat van mannen die
niet met bestrijdingsmiddelen
werkten. Dat gold nog sterker
voor mannen die in hoge mate wa
ren blootgesteld dan voor degenen
bij wie de blootstelling als matig
werd beoordeeld. Omdat het om
diverse bestrijdingsmiddelen
gaat, was het niet mogelijk aan te
geven welk middel het schade
lijkst is.
Het bedrijfsleven staat cen
traal op een zegel van 80 cent
die PTT Post op 7 september in
roulatie brengt. Aanleiding is het
100-jarig bestaan van het Verbond
van Nederlandse Ondernemin
gen, VNO. Op de zegel staat echter
'100 jaar VNO-NCW'. Reden:
VNO en het Nederlands Christe
lijk Werkgeversverbond gingen 31
december 1996 een fusie aan en
sindsdien gaan de verbonden on
der de naam Vereniging VNO-
NCW door het leven. De voorgan
ger van het NCW is de Christelijke
Patroonsvereniging BOAZ, die in
1891 werd opgericht; de VNO is
voortgekomen uit de Vèreeniging
van Nederlandsche Werkgevers
(1899).
Het ontwerp van de VNO-NCW-
zegel is een combinatie tussen oud
en nieuw. Ontwerper Titus Swart:
Vroeger waren het loeiz ware ma
chines die de beschikbare produk-
tiemiddelen vormden, nu leven we
in het informatietijdperk met mo
derne combinatietechnieken." Op
de zegel foto's uit de archieven van
de Koninklijke Ten Cate NV in Al
melo en het Stork Werkspoor Mu
seum in Amsterdam.
Van de zegel zijn 5,5 miljoen stuks
van de persen gekomen. De zegel is
tot uiterlijk 1 oktober 2000 te
koop; de geldigheid loopt tot en
met 30 juni 2002.
Vorig jaar begon Duitsland een
nieuwe reeks met als titel 'Design
in Deutschland'. Deel II verscheen
12 augustus nu met design uit de
na-oorlogse tijd. Net als de eerste
keer zitten er vier 110 pf.-zegels in
een velletje. Aandacht voor: het
tv-toestel HF I van Herbert
Hirche (1958), eetbestek mono-a
van Peter Raacke (1959), zoge
naamde parelflessen van Günter
Kupetz (1969) en de Transrapid
magneetbaan van Alexander
Neumeister (1982).
Het velletje Für uns Kinder, dat
sinds 1993 in Duitsland verschijnt
is al een paar keer tot de mooiste
emissie van het jaar uitgeroepen.
Pro Gel is een klein bedrijf, ge
rund door een handvol jonge
ondernemende mensen in een bui
tenwijk van de Colombiaanse
hoofdstad Bogota. De onderne
ming is nog maar een half jaar ac
tief, maar een gouden toekomst
lij kt verzekerd. Oprichter Fernan
do Suarez (30) heeft samen met en
kele studievrienden biochemie in
zes jaar tijd een technologie ont
wikkeld die een groeiend milieu
probleem bij de bron aanpakt.
„Wij bieden als in wonei's van een
ontwikkelingsland een oplossing
voor een typisch westers pro
bleem", zegt Suarez trots in zijn
kantoor dat die naam nauwelijks
verdient. Het is een kleine afgeslo
ten ruimte van twee bij drie die
uitzicht biedt over de productieaf
deling, waar zestien mensen met
de hand de lagen voorzichtig van
elkaar pellen. Per dag wordt drie
ton afval verwerkt.
Jaarlijks produceert het Zweedse
bedrijf TETRAPAK, met hoofd
kantoor op Cura?ao, wereldwijd
500 miljoen ton aan verpakkings
materiaal. Er zijn vijftien bedrij
ven in Europa, cïrie in de Verenig
de Staten en sinds kort twee in
Zuid-Amerika. Het gros van deze
kartonnen dozen Wordt gevuld
met zuivelproducten, goedkope
wijn en vruchtensappen. Zoals be
kend mag een leeg pak niet bij het
oud papier vanwege de samenstel
ling. Op kleuterscholen is het ge
liefd materiaal om een auto of
boot in elkaar te knutselen. Voor
de rest belanden de pakken op de
vuilnisbelt en in verbrandings
ovens.
„De verpakking bestaat uit zes la
gen papier, aluminium en plastic.
TETRAPAK heeft destijds zulke
goede lijm ontwikkeld dat het
vrijwel onmogelijk is om de lagen
weer van elkaar los te krijgen. TE
TRAPAK heeft zelf een peperduur
procédé ontwikkeld, waarbijde
pakken op zeer lage temperatuur
worden bevroren. Daarna wordt
het materiaal vermalen en gecen
trifugeerd. Maar deze manier van
verwerking is duurder dan de pro
ductie en dus geen reële optie. Een
andere manier is verbranding.
Hierbij kan het gesmolten plastic
worden teruggewonnen. Maar de
kwaliteit van het aluminium holt
achteruit door verhitting. Boven
dien is verbranding op zich mi
lieuvervuilend."
De Colombiaanse uitvinders wer
ken met een waterige oplossing
die de lijm neutraliseert zonder de
lagen aan te tasten. Wat er precies
Tevens verscheen de negende
waarde (7 s.; oplage 2,8 miljoen) in
de reeks 'Dag van de postzegel', nu
met de hoofdletters K en I uit de
woorden Briefmarke en Philate-
lie. Deze reeks heeft nu dus nog
één zegel te gaan met daarop twee
keer de hoofdletter E.
Voor de zomerstop kwam Oosten
rijk verder nog met de volgende
zegels:
Honderdste geboortedag van de
autoconstructeur Karl Jenschke
(7 s.; oplage: 2.8 miljoen; motief:
de Steyr-Baby, een auto die model
heeft gestaan voor de latere
Kever);
125 jaar diakonie(7 s., 2,8, symbo
lische voorstelling);
100ste sterfdag van Johann
Strauss, zoon (7 s., 2,9, portret);
150ste sterfdag van Johann
Strauss, vader (8 s., 2,4, portret);
150 jaar gendarmerie (7 s„ 2,8,
gendarmes in historisch uniform);
Europa-zegel (7 s., 2,9, dierenwe
reld in een nationaal park).
JERSEY 34
De volgende kleine zoogdieren
scharrelen of vliegen over de ze
gels: egel (2lp), eekhoorn (25p),
vleermuis (3lp), rosse woelmuis
(37p), een spitsmuissoort (43p) en
mol (63p).
Hero Wit
De zevende editie met een 110 pf-
-zegel, die 12 augustus uitkwam,
toont een aftelversje (rand) en een
vrolijke 'postmuis' (zegel).
Tevens werd 12 augustus met een
bijzonder mooie 110 pf.-portret-
zegel de 250ste geboortedag van
de dichter Johann Wolfgang von
Goethe (1749-1832) herdacht.
Oostenrijk is sterk in reeksen: Zo
bestaat er al een reeks jacht, we
relderfgoed, voetbalkampioenen,
volksgebruiken, arbeid, natuur
gebieden, sagen en legenden,
moderne kunst en dag van de post
zegel Daar is nu weer één aan toe
gevoegd onder de naam 'Altes
Kunsthandwerk'. Op de eerste ze
gel een marmerreliëf van St.
Maarten. Waarde: 8 s.; oplage: 2,3
miljoen.
Jersey komt 21 augustus met niet
minder dan veertien dieren-ze-
gels: deel IV van de permanente
reeks Zeevogels en waarders en
een serie Kleine zoogdieren. Op
deel IV van de permanente reeks:
rosse grutto (2lp), zwarte zee
eend (27p). kleine mantelmeeuw
(28p), kleine zilverreiger (29p),
dodaars (33p), aalscholver (34p),
oeverpieper (45p) en blauwe rei
ger (65p).
gaan tot permanente, operatief
aan te brengen katheters en zelfs
bypasses."
Maar wat maakt het verschil tus
sen een naald die door een ver
pleegkundige in een bloedvat
wordt geprikt en dezelfde naald
die door een vernuftig robotsys
teem wordt ingebracht? Prik is
toch prik?
„Véél verschil", zegt Zivanovic,
bijna heftig. „Die twee prikken
zijn absoluut niet hetzelfde. Dat
was trouwens een van de belang
rijkste redenen om dit systeem te
ontwikkelen. De ene ader is de an
dere niet; bovendien verandert de
elasticiteit van aderen na verloop
van tijd. Dit houdt in dat de kracht
als onderdeel van de wijze van in
breng nooit dezelfde kan zijn."
Ervaring
„Voor de ene ader heb je relatief
veel kracht of een bepaalde in-
brenghoek tussen ader en naald
nodig. En dan heb ik het nog niet
eens over penetratie van de huid
en de aard van het weefsel direct
rond de ader. Daar wordt vaak aan
voorbijgegaan, hoewel heel erva
ren verpleegkundigen daar goed
op kunnen anticiperen. Maar
waar vind je tegenwoordig nog
veel ervaring met al die door
stroom en leegloop door de door de
politiek opgelegde roep om zo
goedkoop mogelijke arbeids
krachten?"
Volgens Zivanovic wordt door al
die ogenschijnlijk kleine verschil
len, vooral op de lange duur, veel
onnodige schade aan veel aange
prikte aderen toegebracht. Met al
le gevolgen van dien. Het door
hem ontwikkelde robotsysteem
houdt daar echter allemaal reke
ning mee. Voordat de naald de
huid doorboort, worden huid en
onderliggend weefsel met gevoeli
ge sensoren op elasticiteit en door
dringbaarheid afgetast. Aan de
hand daarvan wordt de precieze
kracht bepaald waarmee de naald
moet worden ingebracht: geen
grammetje drukkracht teveel of te
weinig.
Space Shuttle
„En wat meer is", zegt Zivanovic,
„door het gebruik van ultrasone
sensoren lokaliseert de robot ook
de positie van de aan te prikken
ader. Door het doorstromende
bloed is die ader, hoe dim ook, al
tijd een beetje in beweging. De po
sitie van de ader kan vanaf huid
contact met een nauwkeurigheid
van 0,3 millimeter worden vastge
steld. Ook de ligging ervan in het
weefsel onder dat stukje huid."
„Ik denk dat we uiteindelijk een
locatieprecisie van 0,1 millimeter
met gemak moeten kunnen halen.
Dat hangt alleen nog van de ont
wikkeling van de vereiste soft
ware af. Wat misschien ook wel
leuk is, is dat een deel van de soft
ware die we nu gebruiken, oor
spronkelijk deel uitmaakte van
het bedieningssysteem van de He-
ra-arm, de grote robotgestuurde
arm van de Space Shuttles, waar
mee onder meer satellieten uit de
vrachtruimen van de shuttles in
een baan om de aarde worden ge
bracht."
Ben Apeldoorn
Prototype van de prikrobot.
De angst voor bloedprikken kan in de
toekomst aanzienlijk verminderen met
de introductie van de 'prikrobot', die
feilloos aanvoelt waar de injectie- of
afnamenaald precies moet worden
geplaatst. De vinding, RoboDoc
gedoopt, is van het gerenommeerde
Londense Imperial College of Science,
Technology and Medicine (ICSTM). Om
precies te zijn van de in 1994 opgerichte
afdeling Laboratory of Mechatronics
and Medicine (LMM), waar medisch
systeemontwerper dr. Alex Zivanovic
85 vaste onderzoekers en een aantal
student-assistenten van tal van
universiteiten in binnen- en buitenland
aanstuurt.
De ontwikkeling van een ge
automatiseerd systeem voor
het aanprikken van aders", zegt
Zivanovic, „had twee doelen. Ten
eerste het wegnemen van onge
makken bij mensen, vooral zij die
gevoelsmatig erg tegen dat geprik
opzien. Het vergemakkelijken ook
van prikken bij oudere mensen, bij
wie het, vooral als zij relatief veel
prikken in hun leven gehad heb
ben, op den duur uitermate moei
lijk kan zijn om aderen te vinden.
Die liggen vaak veel dieper in het
lichaamsweefsel weggemoffeld
dan normaal. En denk ook eens
aan pasgeborenen met hun tere,
dunne adertjes. Hoe je 't ook
wendt of keert: als een naald nodig
is, moet hij toch een keer in zo'n
piepjong adertje."
„Ten tweede kan het vaak aan
prikken van dezelfde aderen lei
den tot trombose. Soms wordt een
ader geheel afgesloten door een
stollingsprop en moet men over-
