De wereld
is niet
zwart wit
Leven is angstige bezigheid
Leven om te lezen
Nathan
Englander
D10 kunst
IfidKt cultuur
4
J. J. Oversteegen
Schrijversechtpaar
Nicci French
11
athan Englander ziet er met zijn lange
krullokken uit als de nieuwste zanger van Van
Halen, maar hij is schrijver. Met zijn debuut
Verlost van vleselijke verlangens schaarde hij zich meteen bij
de top van de joodse literatuur in Amerika. En dat voor een
ma n die, uitgerekend in Jeruzalem, het j odendom achter zich
[1 liet. „Ik was al langer op weg uit het geloof."
d
k
Vorige week overleed op
73-jarige leeftijd J.J. Over
steegen, de voormalige hoogle
raar literatuurwetenschap, de
voormalige directeur van de
Stichting voor Vertalingen, en
een van de mannen achter Mer-
lyn, het letterkundige tijd
schrift dat het werk in plaats
van de auteur centraal stelde.
Kort voor zijn dood publiceerde
hij zijn autobiografie Etalage.
Uit het leven van een lezer. Wat
betekende lezen voor hem?
Daarover zou het in dit boek
vooral moeten gaan, maar dat
doel verloor hij geleidelijk uit
het oog. We hoeven daarover
niet te treuren. Want het zijn
niet zozeer de leeservaringen
die dit ego-document kleur ge
ven. De anekdotes over z'n werk
en z'n bestaan zijn wel zo onder
houdend.
Je kunt zonder voorbehoud zeg
gen dat Oversteegen voor de li
teratuur heeft geleefd. En ook
dat hij van de literatuur heeft
geleefd. Hij vond steeds weer
goedbetaalde betrekkingen die
zaakte even een "literaire win
terslaap", daarna kreeg hij ech
ter de smaak weer te pakken. In
de oorlog moest hij onderduiken
en die tijd kwam hij uitstekend
door met de complete Shake
speare en de volledige Dosto-
jevski. Na de bevrijding slaagde
hij erin weg te komen naar Brus
sel en Parijs. De uitspattingen
die hij destijds beleefde hadden
steevast met boeken te maken,
heel veel boeken, tassen vol boe
ken. We volgen hem tijdens zijn
mislukte militaire dienst en in
zijn studentenjaren. Weer een
tijd vol literaire ervaringen. Hij
recenseert zijn docenten van
toen en vertelt over zijn vrien
den van weleer. J.J. Voskuil was
een van hen, in diens Bij nader
inzien speelt Oversteegen nog
een niet al te gunstige rol.
Na drie jaar leraar te zijn ge
weest, kreeg hij de betrekking
van directeur bij de Stichting
voor Vertalingen. Hij deed po
gingen, voornamelijk vergeefse
pogingen, onze letterkunde in
het buitenland te propageren.
Met zijn vriendin praat hij nooit
Engels en soms droomt hij al in
het HebreeuwsIn welke taal j e
vloekt wanneer je een hamer op
je teen laat vallen, dat is geloof
ik het criterium om te bepalen in
welke taal je leeft", meent
Nathan Englander (29). Zo'n
1 tien jaar woont hij nu in
Jeruzalem. „Maar een
1 Israëlische schrijver word ik
nooit", weet hij. Zijn boek, de
1 verhalenbundel Verlost van
vleselijke verlangens, hoeft wat
hem betreft ook niet in het
Hebreeuws te worden vertaald.
,,Ik houd dat strikt gescheiden.
1 Ik leef in Jeruzalem, maar
r. zakelijk en literair ben en blijf
ik Amerikaan.""
Verlost van vleselijke
verlangens sloeg in Amerika in
als de spreekwoordelijke bom.
Hij werd onthaald als de
j ongeling die de fakkel van het
joodse schrijven te zijner tijd
over kan nemen van Saul
Bellow, Philip Roth en Chaim
Potok. Hij werd prompt
1 vergeleken met Bernard
Malamud en Isaac Bashevis
Singer, en dat op basis van
slechts negen verhalen.
In de bundel biedt Englander
een prachtig, zowel schokkend
als humorvol, inkijkje in de
wereld van het orthodoxe
jodendom. De schrijver is zelf
uit deze wereld afkomstig.
Negentien jaar lang leefde hij,
in een soort orthodoxe cocon, in
Long Island. „Een volkomen
gesloten wereld. Contact met de
buitenwereld hadden we
nauwelijks. Wanneer we na
school thuiskwamen, gingen we
televisie kijken. Verder deden
we niks. Ik kan me niet
herinneren dat ik ooit huiswerk
heb gemaakt." Zijn jonge
energie kon hij kwijt met behulp
van pen en papier.
Nooit eerder had hij gereisd
toen hij, op 19-jarige leeftijd,
een paspoort aanvroeg en een
vliegreis naar Jeruzalem
boekte. Hij zou er een jaar
blijven, maar hij bleef er wonen.
Honderden malen is hem
gevraagd naar het waarom,
want al in de eerste week van
zijn verblijf viel Englander,
uitgerekend in Jeruzalem, van
met de letterkunde te maken
hadden. Niet dat hij zelf een
schrijver was: gebrek aan talent
noopte hem al spoedig zijn eigen
aspiraties in deze richting op te
geven. Maar hij was wel een gro
te lezer. Hij probeerde in Etala
ge steeds weer te zeggen wat
hem in boeken aantrok, wat hij
in de literatuur zocht. Bevredi
gende antwoorden blijven ech
ter uit: "Daar loop ik tegen een
muur op. Ik kan het niet zeg
gen."
De man die vond dat de persoon
zoveel mogelijk uit de literatuur
moest worden geweerd, vulde
zonder scrupules een boek van
bijna driehonderd bladzijden
met verhalen over zichzelf en
anderen. Hij zet zichzelf in het
zonnetje en vereffent rekenin
gen. Zijn passie voor boeken be
gon al vroeg, zegt hij. Moeite
loos somt hij titels op die hem
zijn eerste leesplezier bezorg
den. Het moet een kwestie van
genen zijngeweest, als jezijn re
laas mag geloven. Oversteegens
moeder en vooral zijn vader wa
ren hartstochtelijke lezers. En
tot zijn voorgeslacht hoorde
Willem Hofdijk, lang geleden
"de Vorst der Dichters"
De middelbare school veroor-
helemaal geen schrijver, maar
het lukt hem nog net in zijn
hoofd een briljant verhaal te
bedenken voor ook hij wordt
vermoord. 'Je hebt talent,
jongen,' complimenteert een
gerenommeerde collega hem op
de valreep. Al net zo'n
combinatie van gruwel en
zwarte humor is te vinden in De
tuimelaars, waarin een aantal
Poolse joden, op weg naar een
vernietigingskamp, zich mengt
onder circusartiesten en moet
optreden voor hoge nazi's, onder
wie Hitier zelf. 'Met zwarte
humor overleven we tragedies.'
In alle verhalen van Englander
komt de vaak wereldvreemde
gedachtewereld van de
hoofdpersonen in onzachte
aanvaring met de realiteit van
alledag. „Ja, maar zo zit, denk
ik, de wereld gewoon in elkaar.
Het idee dat een individu botst
met de wereld is diep
ingebakken in mijn denken. Ik
schrijf fictie. Mijn personages
zijn toevallig joods. In de
subtekst, daar waar de ideeën
zitten, is er altijd die botsing.
Vroeger was mijn wereld zwart
wit. Maar nu is alles grijs
geworden. Ik heb geen geloof
systeem meer; ik moet voor
mezelf een nieuw systeem
bouwen. Niets is meer duidelijk.
Goed en fout liggen met elkaar
overhoop. Gij zult niet doden,
dat is als gebod nog steeds een
prima afspraak. Maar Gij zult
niet echtbreken? Overspel kan
zeer verhelderend zijn. Het kan
levens reddendenk ik. Mooi dat
je dat in fictie zo heerlijk kunt
aftasten."
Zijn boek is overladen met
juichende kritieken.
Herhaaldelijk is zijn werk
vergeleken met dat van Gogol
en vooral Bernard Malamud.
„Ik ben nu aan het inhalen en
met Malamuds werk bezig.
Vergeleken worden met hem is
natuurlijk prachtig. Maar wat
wil je dat ik zeg? Dat ik beter
ben? Ik las Malamud's The
Magie Barrel. Nou, zo ver ben ik
nog lang niet. Dat is zó goed, the
real deal! Daar komt natuurlijk
bij dat dit mijn eerste boek nog
maar is. Ik word alom geprezen
dat ik als 29-jarige in mijn
verhalen zulke wijsheid
tentoonspreid, maar ik hoop
over tien jaar nog veel en veel
beter te zijn. Ik wil groeien. Een
vakman worden, en dan
terugkijken op deze bundel als
kindergekrabbel. Vreemd hoor,
want ik heb er ontzettend mijn
best op gedaan."
Ik heb van al deze verhalen een
groot aantal versies. Van De
tuimelaars zelfs één van 150
bladzijden. Ik schrijf lang en
foto CeesZorn
dan slijp ik mijn bijl. Welke
versie de definitieve is, dat voel
je op den duur vanzelf aan. Daar
ontwikkel je een instinct voor.
Ik kan obsessief schaven en
slijpen. Ik geloof dat het Joseph
Conrad was die zei dat hij een
hele ochtend had gedaan over
het plaatsen van een komma en
vervolgens de hele middag over
weghalen van die komma. Ik
heb altijd gedacht dat dat een
grap was. Nou, niet dus. Het is
keiharde realiteit."
Hij heeft zelf dan ook niet zitten
lachen tijdens het schrijven.
Zelfs bij een hilarisch verhaal
als De dibbek van Park Avenue,
waarin een man van de ene op de
andere seconde meent dat hij
joods is en dat probeert uit te
leggen aan zijn vrouw, die
echter net een
wortelkanaalbehandeling
achter de rug heeft, kon
Englander niet van zijn eigen
humor genieten. 'Ik? Lachen
onder het schrijven? Kan ik me
niets bij voorstellen. Dat zou
ook wel erg aanmatigend zijn,
vind je niet? Ik werk. Ik
componeer mijn stuk.'
Theo Hakkert
Nathan Englander: Verlost van vle
selijke verlangens. Verhalen. Verta
ling: Nicolette Hoekmeijer. 198 blz.,
fl. 39,90. Uitgeverij Vassallucci.
orthodox-joodse zeden en
gebruiken. Zijn portretteringen
van deze wereld zijn soms
ongenadig hard, maar hij heeft
zijn verhalen absoluut niet als
afrekening bedoeld. „Ik schrijf
geen kritiek op het orthodoxe
jodendom. Er is ook geen
personage dat Alle Joodse
Mensen heet. Het zijn verhalen.
Fictie. Ik heb zelfs geprobeerd
De verhalen van Nathan
Englander zijn soms ronduit
schokkend. Neem het verhaal
waar de bundel mee opent: De
zevenentwintigste man. Daarin
heeft Stalin de 26 belangrijkste
schrijvers uit zijn tijd
bijeengedreven met het
oogmerk ze te laten martelen en
doden. De zevenentwintigste
man in het gezelschap is
"Handelsreiziger in literatuur"
noemt hij zichzelf. Hij kwam in
contact met Nederlandse schrij -
vers als Willem Frederik Her
mans en Nescio. Hij ontmoette
ook Jean-Paul Sartre en be
sprak met T.S. Eliot de moge
lijkheden om Nijhoff in het En
gels te brengen. Betrekkelijk
weinig heeft hij te vertellen over
de ervaringen met Merlyn. En
nog zwijgzamer wordt hij wan
neer het over zijn jaren aan de
universiteit gaat. "Grossomodo
heeft de academische omgeving
mij niet erg vermaakt of gesti
muleerd" stelt hij vast.
De laatste bladzijden van dit
boek zijn trouwens helemaal in
mineur. Hij beklaagt zich erover
dat z'n publicaties "met sombe
re gezichten ontvangen wor
den" en realiseert zich terecht
dat hij "het contact met de le
vende literatuur" volkomen
verloren was. In 1988 kon hij af
scheid nemen als hoogleraar.
Maar een ware lezer gaat nooit
met pensioen, dit boek is daar
van Oversteegens laatste be
wijs.
H.W.
J.J. Oversteegen: Etalage. Uit het le
ven van een lezer - 288 pag./A39,90
- Meulenhoff, Amsterdam
zijn joodse geloof. „Ik woon niet
in Jeruzalem om politieke,
religieuze of ideologische
redenen. Ik vind het gewoon een
fijne stad. Weliswaar
gecompliceerd, maar zeer
inspirerend. Ik leef van dag tot
dag. Ik noem mezelf een
optimistische pessimist." Hij
leidt er een simpel leven.
„Feitelijk net zo simpel als in
mijn jeugd." Hij noemt het een
café-leven. Liefst zit hij in een
klein Jeruzalems café koffie te
drinken, en dat enige uren per
dag.
Dat hij in Jeruzalem het joodse
geloof heeft afgezworen, is wat
Englander betreft gewoon
toeval. We moeten er ook niet
iets symbolisch achter zoeken.
„Jeruzalem is natuurlijk een
door en door religieuze stad,
maar ook niet meer dan een
stad. En ik ben ik: een mens.
Niet meer geloven is mijn
individuele reactie op wat ik
mijn leven heb meegemaakt en
niet op de toevalligheid van de
omgeving waarin ik die
beslissing heb genomen. Ik was
al langer op weg uit het geloof.
Ik had al tijden tegen de grenzen
staan boksen."
Ontegenzeggelijk heeft
Englander voor zijn literaire
arbeid enorm profijt getrokken
van zijn kennis van de
Nathan Englander
alles wat naar kritiek rook uit
mijn verhalen weg te laten. Ik
geloof erg in individuele
vrijheid. Ik heb respect voor
andere mensen en gun ze hun
eigenaardigheden. Ik oordeel
niet.Toch was hij er niet gerust
op. „Ik had gedacht dat dit boek
als verraad zou worden
bestempeld. Maar dat is
gelukkig niet gebeurd.
Blijkbaar respecteert men ook
mijn vrijheid.
Hetschijversechtpaar Nicci Gerrard en Sean French (Nicci French). foto Marco Okhuizen
Allebei stonden we op de weg naar elkaar
te staren. Volgens mij heb ik een claxon
horen loeien. Ik kon me niet verroeren. Het
leek een eeuw, maar waarschijnlijk heeft
het maar een seconde geduurd. In mijn
maag zat een leeg hongerig gevoel en ik kon
niet ademhalen. Weer klonk er een claxon.
Iemand riep iets. Zijn ogen waren angstaan
jagend blauw.
Een toevallige ontmoeting betekent het ein
de van het kalmpjes voortkabbelende leven
van Alice Loudon, succesvol manager in een
farmaceutisch bedrijf. Als ze bergbeklim
mer Adam Tallis op straat tegen het lijf
loopt, wordt ze ogenblikkelijk hartver
scheurend verliefd. In een mum van tij d ver
laat ze haar keurige maar saaie vriendje,
breekt ze met familie en kennissen en
trouwt ze met de mysterieuze Tallis. Ver
blind door een allesverterende passie laat ze
toe dat Tallis zachtjes aan steeds meer
macht over haar uitoefent. Zelfs een wurg-
poging door manlief vat ze op als bewijs van
liefde. Pas als ze gaat spitten in het duistere
verleden van haar man, wordt ze langzaam
wakker geschud uit haar gevaarlijke lief-
desroes.
Een obsessie die levensbedreigend wordt,
dat is het thema van Bezeten van mij, het
laatste en misschien wel het beste boek van
het Britse schrijversechtpaar Nicci Gerrard
en Sean French. Onder de naam Nicci
French heeft het duo inmiddels naam ge
maakt als auteur van thrillers met opvallen
de literaire kwaliteiten. Het indrukwek
kende debuut Het Geheugens-pel verscheen
in 1997, Het Veilige Huis volgde een jaar la
ter. Nummer drie, Bezeten van mij ligt van
af deze week in de winkels. Inmiddels zijn
de filmrechten aangekocht door Holly
wood.
Het gezamenlijk schrijven van Gerrard en
French begon ooit als een geheim experi
ment, vertellen ze, terwijl ze elkaar voortu-
rend onderbreken of aanvullen. Zij werkt
als journalist voor de Britse krant The Ob
server, hij is freelancer en schrijft onder
meer voor The New Statesman.
French:,We waren heel benieuwd of het ons
zou lukken om samen een boek te schrijven.
We hebben het niemand vertelt, omdat we
niet wisten of het wat zou worden. Pas aan
het einde realiseerden we ons dat we het
boek echt gingen afmaken. We hebben beide
een heel eigen stijl, en we wilden proberen
ons een nieuwe schrijfstijl aan te meten. We
hoopten dat mensen dachten dat het boek
door een persoon geschreven is. Vandaar
ook dat we niet allebei onze namen gebrui
ken. Nicci French leeft voor ons als een der
de persoon, als iemand anders. Onze boeken
zijn niet een beetje van Nicci en een beetje
van mij, ze zijn geschreven door Nicci
French."
Gerrard: „Mensen denken altijd dat je als
schrijver wegzinkt in een isolement terwijl
je achter je schrijfmachine zit, en ze zijn dus
altijd weer verbaasd vanwege het feit dat
we samen boeken schrijven. Maar in feite
werken we alleen. Het is niet zo dat we sa
men achter het toetsenbord zitten."
French: „We hebben het wel een keer gepro
beerd. Na twee regels, die zeer moeizaam tot
stand waren gekomen, kregen we ruzies.
Toen zijn we maar gestopt.
Gerrard: „Normaal praten we heel veel over
het verhaal dat we in ons hoofd hebben,
thuis aan de keukentafel. We maken plan
nen, drinken, maken aantekeningen, de
structuur wordt uitgestippeld. Als we dan
gaan schrijven, zitten we ieder aan ons ei
gen bureau in ons eigen kantoor. De een
schrijft een hoofdstuk, geeft het aan de an
der en die bewerkt het. Het is een uitdaging
om samen te werken, omdat je steeds weer
wordt verrast door wat de ander heeft ge
schreven. Daarbij wordt je gedwongen eer
lijk naar je werk te schrijven. Als er dingen
niet kloppen in het verhaal kun je niet den
ken 'dat verander ik later wel', want dan
doet de ander het wel voor je."
Niets is wat het lijkt in de boeken van Nicci
French. In Het géheugenspel begint Jane
Martello met behulp van haar -omstreden -
therapeut een moeizame zoektocht naar de
waarheid achter een duister familiegeheim:
de 25 jaar oude, onopgeloste mooi'd op haar
beste vriendin. Uiteindelijk ontdekt ze dat
haar zogenaamd gelukkige jeugd een leu
gen is. In Het Veilige Huis neemt de succes
volle en onafhankelijke Sam Laschen, spe
cialiste op het gebied van posttraumatische
stress, een jonge overlevende van een serie
gruwelmoorden in huis. Het getraumati
seerde meisje ontpopt zich echter tot een in
trigante die de touwtjes geheel in handen
neemt in huize Laschen. De vriendschap
ontaardt in een nachtmerrie met dodelijke
gevolgen.
Verraad, misbruik, bedrog, leugens, ge
vaarlijke liefdes en levensbedreigende ob
sessies: Nicci French schetst een hoogst
zwartgallig beeld van intermenselijke rela
ties.
French: „We hebben nu eenmaal een donke
re kijk op het leven. We hebben destijds dan
ook bewust voor het thrillergenre gekozen.
Thrillers zijn geweldig geschikt om de ge
heime angsten van mensen te registreren.
Leven is een angstige bezigheid. We wilden
vooral echte mensen opvoeren, geen bord
kartonnen personages zoals in de klassieke
'whodunnits'. Mensen die opeens ontdek
ken dat ze zich in een thriller bevinden, die
ontdekken dat er geen normaal dagelijks le
ven meer voor ze bestaat."
Zij: „Onze boeken gaan over vrouwen die
hun leven altijd onder controle hebben ge
had, maar plotseling, van het ene op het an
dere moment glipt het uit hun handen. De
meeste mensen leven een beschermd leven.
Toch kent iedereen die onderhuidse angst
dat er iets vreselijks gebeurt waardoor de
pijlers onder dat leventje worden weggesla
gen. Wij hebben vier kinderen, en alles gaat
gelukkig prima met ze, maar stel dat er iets
met heb gebeurt, dan is je leven verwoest. In
een vingerknip kan het voorbij zijn. Tegen
woordig zijn wij ons daar voortdurend van
bewust, dat wij mensen balanceren op het
slappe koord, dat het ons maar ternauwer
nood lukt om het duister buiten te houden.
In Bezeten van mij geeft Alice de controle
over haar leven op. Ze wordt verliefd, en in
zekere zin geef je op zo'n moment je identi
teit op. Al je intellectuele grenzen vallen
weg. In dat opzicht ligt verliefdheid dicht
bij de waanzin."
Gerard en French hebben, zo geven ze opge
wekt toe, een grote voorkeur voor, zoals ze
het zelf noemen, 'de horror van het dagelijks
leven'. De zwarte kanten van het leven, de
dingen die mensen elkaar kunnen aandoen,
de woekerende geheimen binnen huwelij
ken, binnen families, binnen dorpsgemeen
schappen.
Zelf komen ze uit grote families waar zulke
geheimen ruimschoots aanwezig waren.
Zij: „Een huwelijk of relatie steunt volgens
mij evenveel op wat je achterhoudt voor de
ander als op wat je elkaar vertelt. Ik geloof
namelijk niet in mensen die altijd eerlijk en
open zijn, dat is onmogelijk. Ook op gebied
van de seksualiteit bestaat geen eerlijkheid.
Het gaat er altijd om dat een persoon de
macht heeft over de ander. Altijd."
Hij: „Seks is redelijk geïntegreerd in onze
samenleving, maar het heeft toch altijd die
donkere kern, die oncontroleerbare, onbe
heersbare factor. In Bezeten van mij hebben
we dat gegeven verder kunnen uitwerken.
Kijk, als thrillerschrijver hoef je echt geen
spookhuizen op te voeren om een boekspan-
nend te maken. Het gewone leven is al vol
paranoia, vol onderdrukte jaloezie. Elke
vriendschap draagt bedrog in zich, elk hu
welijk draagt haat in zich. Ik denk dat je al
leen gelukkig kimt zijn als je die duistere
kant van het leven erkent. Ik ken genoeg
mensen die er met zekerheid van uit gaan
dat alles in het leven goed komt als je maar
aardig bent tegen andere mensen. Onzin.
Alles komt goed als je mazzel hebt. En zo
niet, dan heb je pech."
Monique Brandt
De boeken van Nicci French zijn verschenen bij
Anthos. Bezeten van mij kostfl. 34,90.
vrijdag 16 juli 1999
