Vissen met de duivel
Hé dolfijn, je moet 'bal' zeggen
Waanzee van
Robert Haasnoot
Ewout van
der Knaap
Dfjr% kunst
M?£j\* cultuur
12
et een zekere
regelmaat
staan er
berichten in de krant over
bloedige uitbarstingen van
godsdienstwaanzin. Mensen
plegen collectief zelfmoord,
men beraamt aanslagen op
de duivelse buitenwereld.
Zulke dingen gebeuren niet
alleen in Texas of Tokio,
maar ook op een vissersboot
uit Katwijk. In zijn roman
Waanzee vertelt Robert
Haasnoot het verhaal van de
KW 171.
Ietterkundige
kroniek
Durs GrünbeinAan onze dier
bare doden (oorspronkelijke
titel: Den Teuren Toten, Poëzie-
centrum, 47 blz., ƒ29,90, ver
taald door Jan H. Mysjkin). De
Duitse schrijver Durs Grünbein
(1962) publiceerde vijf dicht
bundels, een verzameling essays
en vertalingen. In 1995 ontving
hij de Georg-Büchner-preis, de
meest prestigieuze prijs in de
Duitse letteren. Aan onze dier
bare doden, 33 epitafen, is de
volledige vertaling van zijn der
de dichtbundel uit 1994.
Toon Teilegen: Er ligt een appel
op een schaal (Querido, 72 blz.,
15,-). Een keuze uit de gedich
ten (voor volwassenen en kinde
ren).
Jana Beranova: Tussen de rivie
ren (De Geus, 64 blz., ƒ29,90).
De in Tsjechië geboren Jana Be
ranova schrijft poëzie en proza
en maakte naam als vertaalster
van Milan Kundera. Tussen de
rivieren is haar vierde dicht
bundel.
Marco Nijmeijer: Lief er zal
geen liefde zijn (De Geus, 64
blz., 29,90). Debuut. In zijn ge
dichten - Marco Nijmeijer 1964
publiceerde onder meer in het
tijdschrift Passionate - is vaak
sprake van het aanwakkeren en
het teloorgaan van de liefde.
herdrukt
Leon UrisVerlossing (oor
spronkelijke titel: Redemption,
De Prom/Torenpocket, 751 blz.,
24,90). Twintig jaar (1895-
1916) uit het leven van drie fa
milies tegen de achtergrond van
de Ierse vrijheidsstrijd en de in
ternationale politiek. Vervolg
op Uris' roman Trinity.
Marek Halter. De herinnering
aan Abraham (De Prom/Toren
pocket, 710 blz., 25,-). In een
onderzoek dat zes jaar duurde
volgde de in Polen geboren Ma-
rek Halter (1936) het spoor van
zijn familie terug tot aan 70 jaar
na Christus, toen Abraham de
schrijver met zijn gezin moest
vluchten uit het in brand staan
de Jeruzalem. Familiesaga over
tweeduizend jaar Europese ge
schiedenis in een derde, goedko
pe herdruk.
Nieuwe titels in de Ooievaar
reeks: Kerstin EkmanOnder de
sneeuw (224 blz., 15,-), mis
daadverhaal over het leven in
een kleine gesloten dorpsge
meenschap in Lapland en de
grillige natuur; Bruce Chatwin:
In Patagonië (232 blz., 9,90),
ontmoetingen met exentrieke
bewoners en reizigers van de
zuidelijke punt van het Zuid-
Amerikaanse continent; Bleker
Elmendorp: Zwart'glas (288
blz., 15,-), psychologische ro
man, literaire soap en misdaad
verhaal uit 1997; Deborah Tan-
new. Je begrijpt me gewoon niet
(352 blz., 9,90) over schijnbaar
onverklaarbare misverstanden
tussen mannen en vrouwen;
Alessand.ro BarberoHet mooie
leven en de oorlogen van ande
ren (520 blz., 19,50), de avon
turen van mr. Pyle, gentleman
en spion in Europa; René Appel:
Tweestrijd (304 blz., 15,-),
David Yallop: Goddeloze alli
anties (Van Gennep, 384 blz.,
39,90). Thrillerdebuut van de
onderzoeksjournalist David
Yallop, bekend geworden door
zijn boek De voetbalmaffia. De
hoogste bazen van de drugskar
tels besluiten een eigen kandi
daat in te zetten in de Ameri
kaanse presidentsverkiezingen
om zo de dreigende legalisering
van drugs af te wenden. De kan-
diaat die ze kiezen is een zeld
zaam eerlijke televisiepredi
kant.
Linda J. Larosa Barry Tanen-
baum: De toevalsfactor (Archi
pel/De Arbeiderspers, 309 blz.,
25,-). Tweede druk van Laro-
sa's 'klassieker' uit 1971, door
de schrijfster bewerkt tot een
succesvolle televisiefilm over
een complot van mensen die bij
elkaar komen om een spel te
spelen met moord en doodslag
als inzet. Geheimzinnige spelre
gels heersen over leven en dood.
De politie van New York scha
kelt de beroemde criminoloog
Noah Aikman in om de sensa
tionele en paniek zaaiende mis
daden op te lossen.
Katwijk heet Zeewijk, de KW
171 is omgedoopt tot ZW
171, Arie Vlieland wordt Arend
Falkenier genoemd, maar
verder volgt Robert Haasnoot in
grote lijnen het verhaal van de
'Gekkenlogger'. De in 1961
geboren schrijver debuteerde
twee jaar geleden met het
nauwelijks opgemerkte De
kracht van het woud. Met zijn
tweede roman Waanzee zal het
vermoedelijk anders gaan:
alleen al de stof van dit boek
maakt je nieuwsgierig. In
Katwijk wordt er blijkbaar nog
steeds geheimzinnig over
gedaan, verslagen en rapporten
blijven achter slot en grendel,
maar een vriend van de auteur
wist 'op inventieve wijze' de
documenten over de rampzalige
reis van de KW 171 in september
1915 te bemachtigen.
Haasnoot wendt voor dat we
een verslag uit 1949 in handen
houden, geschreven door de
gemeentesecretaris van
'Zeewijk'. Die zal „trachten de
geschiedenis van de
Gekkenlogger zorgvuldig en op
integere wijze te
reconstrueren." Wel heeft hij de
betrokkenen moeten beloven
z'n bevindingen geheim te
houden, in elk geval voor vijftig
jaar. Vandaar dat we in 199 9 zijn
relaas kunnen lezen. Hij kent
'Arend Falkenier', de
hoofdpersoon in het drama,
persoonlijk en heeft ih 1916 in
de tuin van een
krankzinnigengesticht
„letterlijk aan den lijve
ondervonden wat hij vermag,
hoe hij op onverklaarbare wijze
de natuurlijke orde der dingen
verstoren kan."
Aanvankelijk dacht men aan
alcoholmisbruik toen ontdekt
werd wat zich op de
Nederlandse haringlogger had
afgespeeld. Een Noors
koopvaardijschip pikte de
verdwaasde bemanning op, de
volstrekt onttakelde
vissersboot werd naar het
Engelse Grimby gesleept, drie
opvarenden bleken op
gruwelijke wijze om het leven te
zijn gebracht. Even maakten de
artikelen in de pers over
onderzeeboten en mijnen plaats
voorberichten met koppen als
'The Noordzee Horror',
'Dutchmen who went mad',
'Strange Story of Religious
Mania'. Inderdaad was de
tragedie te wijten aan een
uitbarsting van
godsdienstwaanzin. Een van de
opvarenden had zich in het
hoofd gehaald dat hij Christus
was en dat de logger bevrijd
moest worden van duivelse
krachten. De meeste anderen
hadden hem klakkeloos
geloofd, de twijfelaars werden
vermoord.
Zulke collectieve hysterie is en
blijft, ook na het lezen van
Waanzee, een onbegrijpelijk
verschijnsel. Haasnoot weet het
onaannemelijke in zijn boek,
dat het midden houdt tussen een
foto Peter Nicolai
documentaire en een roman,
toch aannemelijk te maken. Dat
doet hij vooral door in te gaan op
de sfeer in 'Zeewijk', een dorp
vol godvruchtige mensen die
heilig geloofden dat het einde
der tijden naderde. De oorlog
die in 1914 begon was voor hen
het bewijs dat Satan zich liet
gelden. In de eigen woonplaats
zag 'het volk van God' de
opkomst van het toerisme met
lede ogen aan. Van de kansels
werd hel en verdoemenis
gepredikt. De wereld van
uitverkorenen en verworpenen,
zieners en genezers in het
bevindelijke dorp wordt
overtuigend beschreven. Het is
of het Maassluis zoals we dat
kennen uit het proza van
Maarten 't Hart tot de derde
macht verheven wordt. Alles
wat bij hem kleurrijk en grappig
is, wordt hier echter inktzwart
en beklemmend.
'Arend Falkenier' is in feite niet
meer dan een logisch
voortbrengsel van zijn
omgeving. Na een enigszins
losbandig leven heeft hij zich
radicaal bekeerd. Deze Paulus
van Zeewijk is altijd een
vreemde kerel geweest, die over
bovennatuurlijke krachten leek
te beschikken. Ook nu hij met
God wandelt, raken velen van
zijn daden en verhalen onder de
indruk. Tijdens de eenzame
weken op de 'Noordster', de ZW
171, verkondigt hij de andere
bemanningsleden 'de
heerlijkheid Gods'. Zelfs de
schipper weet hij te
beïnvloeden. Arend staat, zo
denkt menigeen, in direct
contact met de Allerhoogste.
„De ernst der tijden was van zijn
gezicht af te lezen", meldt de
gemeentesecretaris. Meer en
meer doordringt hij zijn
collega's van „hun rampzalige
doodsstaat en de noodzaak van
bekering."
Ze varen met him dertienen
rond als Jezus en zijn discipelen.
Er wordt steeds minder gevist
en steeds meer over het geloof
gepraat. Op een nacht heeft
Arend een visioen: hij zou met
en in Christus zijn gestorven, hij
profeteert dat de wereld is
vergaan en zij de laatste
overlevenden zijn. Men meent
bazuingeschal te horen en de
contouren van het hemelse
Jeruzalem te zien. Om die stad
te kunnen bereiken, dienen
drastische maatregelen te
worden genomen. Drie mannen
moeten hun ongeloof met de
dood bekopen, vooral de
zelfbenoemde Messias hakt er
genadeloos op los. Om de duivel
te verslaan, moet ook het schip
worden gezuiverd. Alles wat los
en vast zit gaat daarom
overboord. Pas veel later
beseffen de schepelingen wat ze
gedaan hebben, het is of ze
ontwaken uit een roes.
Het optreden van Arend was
dermate dwingend geweest dat
de nuchtere verteller moet
bekennen dat ook hij „geen
verweer zou hebben gehad
tegen de besmettelijke gekte
aan boord en dat is een
verontrustende waarheid.Er is
iets in ons mensen waardoor we
vatbaar zijn voor wanen, voor
massale hysterie, voor
dolgedraaid nationalisme, voor
religieuze verdwazing, voor
moorden in de naam van God.
Waco - de plaats waar David
Koresh en zijn volgelingen
ondergingen - is overal. In
Ierland, Iran, Israël. Maar dus
ook in Katwijk en ergens diep
verborgen in ons.
Hans Warren
Robert Haasnoot: Waanzee -192
pag./gebonden/ f 34,90 - Uitgeverij
De Geus, Breda - ISBN 9052266689.
proza.
Maarten tHartDe gevaren van
joggen (De Arbeiderspers, 279
blz., 35,-). Gebundelde co
lumns, die eerder in kranten
verschenen.
Anton Haakman: Het filiaal
(Meulenhoff, 189 blz., ƒ34,90).
Roman met geschiedenissen die
zich herhalen en in elkaar ver
vlochten raken; met mensen,
huizen en winkels die elkaar be
spiegelen.
Hassnae Bouazza, red.: Achter
de sluier (Prometheus, 164 blz.,
24,90). Verhalen over Arabi
sche vrouwen in of afkomstig
uit Noord-Afrika en het Mid
den-Oosten, geschreven door
bekende en minder bekende Ne
derlandse en internationale
schrijvers.
Philo Bregstein: Gesprekken
met Jacques Presser (De Prom,
154 blz., 24,90). Dit jaar is het
honderd jaar geleden dat de his
toricus en schrijver Jacques
Presser is geboren. Enkele
maanden voor zijn dood in april
1970 werd Presser uitgebreid
geïnterviewd door cineast en
schrijver Philo Bregstein. Met
een nawoord van professor Ni-
colette Mout.
Arend Evenhuis: Hamlet woont
hier niet (De Prom, 72 blz.,
19,90). Reisverhalen, eerder
gepubliceerd in het dagblad
Trouw.
Hannéke Paauwe: Bijten in het
toeval (De Arbeiderspers, 232
blz., 29,90). Outcasts, zwer
vers, gekken, verdwaalden,
moedelozen en bedrogenen be
volken de verhalen in de de
buutbundel van de in Brussel
wonende schrijfster Hanneke
Paauwe.
De reis van Harm Kamerlingh
Onnes (Verloren, 288 blz., 49,-,
geïllustreerd, bezorgd door
Dirk A Buiskool). Brieven uit de
Oost 1922-1923 van een 29-jari-
ge jongeman, op reis van Neder
land naar Nederlands-Indië,
China en Japan. In de jaren vijf
tig maakte Harm Kamerlingh
Onnes naam als schilder en ke
ramist.
Tessa de Loo: Een gevaar op de
weg (De Arbeiderspers, 120 blz.,
22,50). Verzameling vrolijk-
kritische verkeersbespiegelin-
gen en autoverhalen. Het me
rendeel van de teksten ver
scheen eerder in het autoblad
Carros.
poëzie
thriller uit 1998 overeen meisje
dat ongewild in een strijd op le.
ven en dood verwikkeld raak;
omdat ze te veel weet; Martin
Bril Dirk van Weelden: fa.
beidsvitaminen (472 blz., 15.
het wereldbeeld van twee
schrijvers alfabetisch geor-
dend; Lydia Rood: Louter lust
(216 blz., 9,90), vijftien eroti.
sche verhalen.
In de Sirene Pocketreeks ver
schenen: Barbara Esstman.
Laat mij de herinnering (32i)
blz., 14,95), liefdesgeschiede
nis die zich afspeelt op een paar
denfokkerij in Missouri; Peter
Mayle: Een hondenleven (175
blz., 9,95), de amoureuze esca
pades, atletische verrichtingen,
ontmoetingen en genietingen
van een hond; Ruth Rendell: De
bezeten minnaar (160 blz
14,95), psychologische mis-
daadroman uit 1976 en Ted Si-
mon: Jupiters reizen (608 blz.,
19,95), de reisavonturen van
een man die in z'n eentje vier
jaar lang op zijn motor de we
reld doorkruiste.
In de Poema Pocketreeks: Paul
Theroux: De laatste dagen van
Hongkong (240 blz., 15,-), ro
man over de ondergang van eer.
oude koloniale Engelse familie
in Hongkong; Alain de Botton:
Proeven van liefde (232 blz.,
ƒ15,-), het verhaal van een op
bloeiende relatie; Nick Hornby
High fidelity (256 blz., 15,-),
roman over een eigenaar van
een platenzak die worstelt met
de belangrijke dingen in het le
ven en Martin Amis: De pijl van
de tijd (168 blz., 12,50), het le
vensverhaal van man, gevangen
in het lichaam van een nazi
arts, chronologisch achterste
voren verteld.
Marjan Berk: De dikke Berk
(Atlas, 494 blz., 29,90). De vier
populairste romans van Marjan
Berk: De dag dat de mayonaise
mislukte, De feminist, De
kracht van liefde en Mo
tormamma gebundeld.
thriller
Gayle Lynds: De blinde pianiste
(oorspronkelijke titel: Mosaic,
Archipel/De Arbeiderspers, 521
blz., 49,90). Na Maskerade een
nieuwe thriller van de Ameri
kaanse journaliste Gayle Lynds.
De blinde concertpianiste Ju
lian Austrian krijgt tijdens een
galaconcert ineens haar ge
zichtsvermogen terug. Haar eu
forie wordt nog diezelfde avond
in de kiem gesmoord wanneer ze
getuige is van de moord op haar
moeder. Zij is wanhopig maar
vastbesloten de moordenaar te
vinden.
Al eeuwen lang is er een speciale ver
standhouding tussen dichters en dolfij
nen. Van de Griekse dichter Arion (actief
aan het einde van de zevende eeuw voor on
ze jaartelling) is niet één versregel meer be
kend, maar elke literatuurliefhebber kent
het verhaal dat hij door een dolfijn gered
zou zijn. Voor die wonderbaarlijke actie zijn
dé dichters de dolfijnen altijd dankbaar ge
weest. In de poëzie spelen de dieren dan ook
een prachtige rol. Volgens Leo Vroman zijn
dolfijnen zelfs vérder dan wij mensen. „Dol
fijnen woonden lang geleden/ in Kiev, Kleef
en andere steden", schreef hij. Maar toen
vonden de dieren het kruit en later de
atoombom uit. Daar schaamden ze zich zo
voor dat ze besloten terug naar de oceaan te
gaan, „en zij verloren in het schuim/ weer
bril en opponeerbare duim." De moraal van
Ewout van der Knaap signaleert een 'dolfijnise-
ring' van de maatschappij, foto Katrien Mulder
Vromans verhaal ligt voor de hand: „Dolfij
nen! Schatjes! Maak ruim baan,/wij komen
achter jullie aan."
Het gedicht maakt duidelijk hoe er tegen
woordig over dolfijnen gedacht wordt. In
het westen dan, in Japan liggen de dieren
keurig gefileerd in de supermarkt. Dolfij
nen zouden minstens zo intelligent zijn als
wij, maar ze vertegenwoordigen het onbe-
dorvene. Volgens Ewout van der Knaap
(geb. 1965), docent moderne Duitse litera
tuur aan de universiteit van Utrecht en au
teur van het alleraardigste boek De poëzie
van de dolfijn, is er zelfs sprake van een 'dol-
fijnisering' van de maatschappij. De dolfijn
is populairder dan ooit, is te zien aan de dol-
finaria en aan het assortiment in de speel
goedwinkels.
Voor New Age-denkers is de dolfijn een
symbool. De dieren zouden volgens hen
„een grote auratische waarde (hebben). Zij
geven spirituele boodschappen aan degeoe-
fende verstaander, die van deze interactie
kan leren."
Van der Knaap schrijft ironisch, maar ook
enthousiast over de plaats van de dolfijn in
het leven en in de kunst. Maar uiteraard
gaat hij vooral in op gedichten waarin dol
fijnen opduiken. Naar volledigheid streefde
hij niet - bij voorbeeld het aangehaalde ge
dicht van Vroman blijft onvermeld - maar
hij deed allerlei ontdekkingen in de Duitse,
de Engelstalige en onze eigen literatuur. Van
Robert Lowell las hij een dichtbundel The
Dolphin, van Stephen Spender een gedich-
tenboek Dolphins. Hij begint zijn overzicht
in de oudheid, om via Shakespeare, Goethe,
Byron en vele anderen bij onze tijd te belan
den. Juist in de laatste decennia zouden de
meeste dolfijngedichten zijn geschreven, in
ons land onder anderen door Judith Herz-
berg, Jacques Hamelink en Hans Faverey.
Over de cyclus 'Man dolphin/ Mens doi-
fijn' van de laatste worden in deze uitgave
interessante opmerkingen gemaakt. Het
gaat om een humoristische reeks. De dichter
spot met een trainer die hardnekkig blijft
proberen een met een bal spelende dolfijn
dat ding ook bal te laten noemen: „Je moet
'bal' zeggen,/ dolfijn. He, dolfijn:/ 'bal'. Zeg
nu eens:/ bal."
Werd er maar vaker zo verhelderend en aan
stekelijk over poëzie geschreven als in deze
verrassende bundel. Ewout van der Knaap
heeft de band tussen dolfijnen en de erfge
namen van Arion voorgoed bezegeld.
H.W.
Ewout van der Knaap: De poëzie van de dolfijn -
144 pag./ geïllustreerd/ f 29,50 - Umbra, Maars-
sen - ISBN 9074668127.
vrijdag 25 juni 1999
