Rembrandt door Rembrandt
kunst Proza van Daniil Charms leest als Derde aflevering van Ton Lutz wordt 80 jaar: portret van de Panorama 2000 geeft de stad Utrecht
cultuur 12 FelixThiissen 13 15 16
Biennale Venetië vooral
spektakel
Expositie
Londen en
Den Haag
flessenpost uit Stalinistisch Rusland verhalenwedstrijd met vuurwerk van nestor van het Nederlandse toneel een kunstzinnig gezicht
et 29 schilderijen, 31 etsen en zeven tekeningen,
verdeeld over zes zaaitj es betreft het niet een
bijzonder grote expositie. De kwaliteit ervan is
echter boven alle twijfel verheven en de deskundigen zij n het
er dan ook zonder uitzondering over eens dat het een van de
belangrijkste tentoonstellingen van het jaar is. Dat kan ook
haast niet anders, want het betreft een Rembrandt-
tentoonstelling en Rembrandt blijft nu eenmaal een van de
grootste schilders ooit.
Ditmaal geen Staalmeesters,
geen Anatomische Les, en
geen Nachtwacht, maar louter
zelfportretten, aangevuld met
verschillende portretten die
door leerlingen van Rembrandt
zijn gemaakt. De
tentoonstelling is georganiseerd
door de National Gallery in
Londen en het Mauritshuis in
Den Haag en heeft als naam
Rembrandt by
himself/Rembrandt zelf
gekregen. Afgelopen woensdag
gingen in Londen de deuren
open. In september verkast de
expositie naar Den Haag.
In beide plaatsen worden
honderdduizenden bezoekers
verwacht, en gezien de massale
en wereldwijde belangstelling
van de pers lijkt dat niet
overdreven. Een criticus van
dagblad 'The Guardian' schreef
eerder deze week geen ruimte
met schilderijen te kunnen
bedenken, waar ook ter wereld,
die zoveel emoties oproepen als
de zaaltjes in de National
Gallery waar nu Rembrandts
zelfportretten hangen. De
tentoonstelling, zo schrijven
vrijwel alle Britse kranten, is
zonder twijfel Londens
belangrijkste culturele
zomerattractie.
Bij de National Gallery zelf
blijft men met beide benen op de
grond staan. „Het zal vast wel
druk worden, maar omdat we
weigeren alle kaarten in de
voorverkoop te gooien, hebben
we geen idee hoe druk", aldus
een woordvoerster. De meer dan
800.000 bezoekers die eerder dit
jaar werden geteld bij een grote
overzichtstentoonstelling van
Monet in de Royal Academy of
Arts worden zeer zeker niet
gehaald. „Die tentoonstelling
was veel uitgebreider en kon
dus veel meer bezoekers
herbergen. Bovendien is onze
aanpak minder commercieel."
In het Haagse Mauritshuis
hoopt men later dit jaar met
Rembrandt op een soortgelijk
succes als enkele jaren geleden
met de Vermeer
tentoonstelling, die 438.000
bezoekers trok. Net als toen
komt in de Hofvijver een
drijvend paviljoen met onder
andere een restaurant.
Het bijzondere van de
tentoonstelling is dat nu voor
het eerst gepoogd is alle
zelfportretten van Rembrandt
bijeen te brengen, verspreid
overprivé-collecties en musea
in de hele wereld. Hoewel de
tientallen kleine etsen en
tekeningen ook prachtig zijn,
wordt de aandacht natuurlijk
vooral getrokken door de 29
schilderijen, dat is driekwart
van alle zelfportretten die
Rembrandt heeft geschilderd.
Dat niet alle schilderijen te zien
zijn heeft vooral te maken met
de kwetsbaarheid van
verschillende werken,
waardoor vervoer
onverantwoord was.
Bovendien weigerde het Louvre
in Parijs de vier portretten die
het bezit tegelijkertijd uit te
lenen. In Londen is nu eentje te
zien, in Den Haag straks een
andere. Een prachtigzelfportret
uit 1659, in bezit van de Duke of
Sutherland, is bovendien alleen
in Londen te bezichtigen. De
Duke heeft in de Tweede
Wereldoorlog een poosje in
Duitse gevangenschap gezeten.
Hij heeft daar zo'n diep
wantrouwen tegen Duitsers in
het bijzonder en Europeanen in
het algemeen aan
overgehouden, dat hij weigert
zijn schilderij ter beschikking te
stellen van een expositie op dat
vermaledijde Europese
vasteland.
Aardig aspect van de
tentoonstelling is dat tijdens de
voorbereiding ervan veel
aandacht besteed is aan
onderzoek naar de
authenticiteit van een aantal
schilderijen.
Zo is eind vorig jaar met infra-
roodstralen aangetoond dat het
'Zelfportret met halsberg' uit
1629, dat in het bezit is van het
Mauritshuis, niet door
Rembrandt geschilderd is, zoals
altijd was aangenomen, maar
door een van zijn leerlingen,
vermoedelijk Gerard Dou. De
infra-roodstralen lieten zien
dat onder het schilderij de
hoofdlijnen waren getekend,
iets wat Rembrandt nooit deed.
Tegelijkertijd is vastgesteld dat
eenzelfde portret in
Neurenberg, waarvan altijd was
aangenomen dat het een kopie
was van die in het Mauritshuis,
een originele Rembrandt is.
Zelden is er zo'n grote schok
door de rijen der Rembrandt-
geleerden gegaanBeide werken
hangen nu op de tentoonstelling
naast elkaar. Wat opvalt is dat
menig deskundige nu opeens
ook zegt te zien dat het
Neurenbergse exemplaar toch
wel heel duidelijk het origineel
is, en de Haagse de kopie.
„Kijk", zei eerder deze week een
medewerker van de National
Gallery tijdens een rondleiding
over het nu opgewaardeerde
Neurenbergse exemplaar, „aan
de losse mani er waarop het haar
geschilderd is, kun je duidelijk
zien dat dit de echte Rembrandt
is." Ach zo gaat dat, zei
naderhand conservator Peter
van der Ploeg van het
Mauritshuis: „Nu het
perspectief opeens 180 graden is
gedraaid zie je dingen die je
daarvoor niet zag."
Ook te zien is een zelfportret
met baret uit 1659 dat in bezit is
van de Staatsgalerie in
Stuttgart en waarvan jarenlang
is aangenomen dat het niet van
Rembrandt was. Inmiddels is na
materiaalonderzoek
vastgesteld dat het doek uit het
atelier van Rembrandt komt en
neigen de deskundigen ernaar
het als een originele Rembrandt
te beschouwen, dat in de
negentiende eeuw gedeeltelijk
is bijgewerkt.
Zeer prettig nieuws was er
enkele maanden geleden voor
Rembrandt van Rijn, zelfportret, 1660-1665. Rembrandt van Rijn, zelfportret op jeugdige leeftijd, 1629.
Rembrandt van Rijn, zelfportret, 1640.
het museum Granet in het
Franse Aix-en-Provence. Het
museum beschikt over een
schilderijtje dat tot halverwege
deze eeuw weliswaar met
Rembrandt in verband was
gebracht, maar waarover de
deskundigen daarna vrijwel
eensgezind concludeerden dat
het een waardeloze,
negentiende-eeuwse imitatie
van de meester was. Het
vermeende niemendalletje (30
bij 24 centimeter) werd dan ook
niet tentoongesteld in Aix-en-
Provence, maar stond er in de
opslagruimte te verstoffen.
Begin dit jaar echter beslisten
de deskundigen van het
Rembrandt Research Project
dat het wel degelijk een echt
Rembrandt van Rijn, zelfportret, 1669.
Rembrandt is, zij het een
onvoltooide. Zodat het lelijke
eendje van Aix-en-Provence nu
in Londen opeens mag pronken
als een zwaan.
Harm Harkema
Expositie: Rembrandt by Him
self/Rembrandt Zelf, t/m 5 septem
ber in de National Gallery, Trafalgar
Square, Londen. Dagelijks van 10
tot 18 uur en 's ivoensdags van 10 tot
22 uur. Informatie over kaartjes:
0044 171 747 2885.
Van 25 september t/m 9 januari in
het Mauritshuis Den Haag. Dage
lijks van 9 tot 18 uur, donderdag en
vrijdag 9 tot 22 uur. Informatie: tele
foon 0900 203 0333, internet ivww-
.mauritshuis.nl. Kaartjes vrijwel al
leen in voorverkoop, te bestellen bij:
0900 300 1250, internet www.thea-
ter.nl of teletekst SBS6 pag.699).
vrijdag 11 juni 1999
Onder de hoge wuivende bomen van het
Castello Giardini in Venetië kon de
kunstwereld deze week voor het eerst het
aanbod van de 48e Biennale bekijken.
Onder het getors van vele kilo's wegende ca
talogi en folders dromden honderden
nieuwsgierigen urenlang door de 59 landen-
paviljoens in het park. De tentoonstelling
van Daan van Golden in het Nederlandse
paviljoen was in deze zoemende, stik warme
bijenkorf een oase van rust.
Het Rietveld-paviljoen is een ruimte met
hoge witte wanden die de verstilde schilde
rijen van Van Golden mooi tot hun recht
doen komen. Het contemplatieve effect van
zijn goudomrande Boeddha, blauwe Matis-
se-parkiet in gouden lijst, drieluik met rag
fijne rode blaadjes en takjes, studies naar
In het Amerikaanse paviljoen laat Ann Hamilton cyclaamroze poeder langs muren druppelen die ze
heeft voorzien van braillestippen.
Jackson Pollock en ruitschilderijen is des te
sterker omdat het aantal beperkt is gehou
den tot een stuk of twintig.
Van Golden werd in opdracht van de Mond
riaan Stichting geselecteerd door Karei
Schampers, conservator van Museum Boy
mans VanBeuningen. Schampers motiveer
de zijn keus door te stellen dat het werk van
de teruggetrokken Schiedamse kunstenaar
eindelijk ook internationale aandacht ver
dient. Het visuele bombardement op deze
tweejaarlijkse mammoettentoonstelling is
vaak zó spectaculair, dat Van Goldens werk
echter vooral de aandacht zal trekken van
de alerte liefhebber van geconcentreerd
vakmanschap.
Het meeste nabije voorbeeld van spektakel
is te vinden in het Belgische buurpaviljoen,
dat Ann Veronica Janssens in mist heeft ge
huld. In het Amerikaanse paviljoen laat
Ann Hamilton cyclaamroze poeder langs
muren druppelen die ze heeft voorzien van
braillestippen en de Japanner Tatsuo Miya-
j ima verrast met een duistere ruimte waarin
enorme aantallen blauwe cijfers aan- en
uitflitsen. Het lijkt zo net of de bezoeker in
een computercentrum of ruimteschip staat.
De Duitse Rosemarie Trockel heeft onder
meer een enorm knipperend oog geprojec
teerd en in het Franse paviljoen zijn toren
hoge bomen met zilveren griezelfiguren
neergezet die door het plafond steken.
Biennale-directeur Harald Szeemann had
tevoren veel Chinezen beloofd. Dat maakt
hij waar, bijvoorbeeld in het Italiaanse pa
viljoen, dat dit keer ook werk van buiten
landse kunstenaars toont. Daar bevindt
zich de rij absurde beelden waarin Wang
Du de draak steekt met landgenoten die
zich tegenwoordig al net zo decadent ge
dragen als westerse kapitalisten. Szee
mann selecteerde bovendien een aantal
Chinezen voor de tentoonstelling 'dAPER-
Tutto' ('Open voor iedereen') die hij in
richtte in het naburige Arsenaal, het com
plex eeuwenoude gebouwen waar vroeger
de Venetiaanse vloot werd gebouwd.
Op deze dynamische tentoonstelling, als
paradepaardje voor jonge kunst bij eerder
edities vaak scherp bekritiseerd, toont
Szeemann ook veel video, film en ingeni
euze installaties.
Frangoise Ledeboer
De Biennale van Venetië gaat zondag open voor
het publiek en duurt nog tot en met 7 november.
