Uit de chaos
van de dood
Binnen vriendschap past geen jaloezie
Ariel Dorfman na
de staatsgreep
van Pinochet
Stephan
Sanders
T\*7p kunst
afit% cultuur
16
e schrijver Ariel Dorfman staat vooral bekend als de belangrijkste stem van de
Chileense Exil-gemeenschap. Na de coup van Pinochet in 1973 trok hij in woord
ten strijde tegen de dictatuur die zijn land teisterde. Hij bouwde een groot oeuvre
op en maakte een paar jaar geleden zijn grote doorbraak met het toneelstuk 'Death and the
Maiden', dat door Mike Nichols op Broadway op de planken werd gebracht en daarna door
Roman Polanski werd verfilmd. Deze maand verscheen het eerste deel van zijn autobiografie
Heading South, Looking North in een Nederlandse vertaling, onder de titel Koers Zuid,
richting Noord. Het is een gedetailleerd ooggetuigenverslag van generaal Pinochtes
staatsgreep tegen Salvador Allende. Daarnaast maakt Dorfman (geboren in 1942) in zijn
boek invoelbaar hoe het is om te leven tussen twee verschillende culturen: die van Zuid- en
Noord-Amerika
Can I get you some slagroom?,
vraagt Dorfman wanneer
het meisje met de koffie is
vertrokken. Slagroom? Uit de
mond van een Chileen? De
eerste vraag ligt voor het
grijpen. „Yes, Nederland is een
soort tweede huis voor mij
geworden. Ik heb hier per slot
van rekening vier j aar gewoond,
van 1976 tot 1980. En mijn zoon
is hier geboren. Ik denk dat ik de
betekenis van tolerantie in
Nederland heb leren kennen. En
de rijkheid van een
democratie."
Die democratie had hij ook
graag in zijn eigen land gezien.
Dorfman werkte in 1973 in het
Moneda-paleis in de Chileense
hoofdstad Santiago, als
adviseur culturele en
mediazaken van Fernando
Flores, de rechterhand van
president Allende. Op de
ochtend van 11 september van
dat jaar had Dorfman in het
paleis moeten zijn, als hij
tenminste kort daarvoor niet
van dienst had geruild met een
collega. Dorfman hoorde het
nieuws over de staatsgreep en
het einde van het driejarig
bewind van Allende thuis - de
collega moest zijn ruil met de
dood bekopen. Bovendien werd
Dorfman door niemand gebeld,
terwijl zijn naam duidelijk op de
lijst had gestaan waarop
degenen stonden die in geval
van nood moesten worden
opgetrommeld. Een paar jaar
later kwam hij tot de
ontdekking dat minister Flores
zijn naam persoonlijk van de
lijst had geschrapt.
Koers Zuid, richting Noord is
vooral een boek over de speling
van het lot en hoe het toeval
iemands leven kan bepalen. Het
had op verschuilende
momenten maar een haartje
gescheeld, of Dorfman had niet
meer geleefd. Was hij zich altijd
al bewust van die
toevalligheden, of kwamen die
vooral naar boven toen
Dorfman aan zijn boek werkte
en zijn leven overzag? „De
interpretatie van iemands leven
bestaat uit de selectie uit zijn
verleden", stelt Dorfman
nuchter vast. „Het probleem
met het schrijven van memoires
is dat je het verleden in een
goede volgorde moet zien te
plaatsen. En dus moet je de
juiste vorm proberen te vinden.
Het schrijven voor mij betekent
het vinden van de vorm. Alleen
op die manier kunnen toevallige
gebeurtenissen betekenis
krijgen."
De dienstwissel met de collega
en de daad van minister Flores
zijn niet de enige
gebeurtenissen geweest
waardoor Dorfman in leven is
gebleven. In zijn boek laat hij
ook zien dat het lot kan worden
bepaald door acties die niet
worden ondernomen. Na de
coup van Pinochet liet hij zich
door zijn vrouw naar het paleis
van Santiago rijden, om zich bij
zijn collega's te voegen. „Maar
ik besloot uiteindelijk om niet
over die barricade van de politie
te stappen. Als ik dat had
gedaan, hadden ze me
vermoord. Ik wilde dus blijven
leven. Maanden later vertelde
Beatrice Allende, de dochter
van de president, me dat ze me
die bewuste dag wél in het
regeringsgebouw had gezien. Ik
heb die twee gebeurtenissen in
mijn boek naast elkaar
geplaatst. Wat ik op die manier
probeer te zeggen is: Beatrice
Allende zei dat ik eigenlijk in
dat gebouw had moeten zijn. Ze
had het alternatieve leven
gezien. En me eigenlijk zien
sterven. Terwijl ik nu juist had
besloten om in leven te blijven.
Dat moment is het centrale punt
in het boek. Het moment dat ik
niet sterf, maar verder leef.
Maar tijdens het schrijven
ontdekte ik ook dat ik vanaf dat
moment alles verloor wat mij
dierbaar was. Mijn land, mijn
identiteit, mijn ideologie, mijn
revolutionaire inslag. Ik moest
vanaf dat moment zien te
overleven in een land dat niet
van mij is. En ik heb geprobeerd
duidelijk te maken hoe ik me
daarna de Amerikaanse cultuur
eigen heb gemaakt. Met het
afscheid van Chili, begon voor
mij de komst van de Verenigde
Staten. En ik heb vooral die
contradictie in mijn boek willen
verwerken en de lezer heen en
weer willen slingeren tussen
twee verschillende culturen.
Daarom wissel ik verschillende
episodes voortdurend met
elkaar af. De lezer moet een
Ariel Dorfman: „Na de dood van Al
lende ontdekte ik dat ik vanaf dat
moment alles verloor wat mij dier
baar was. Mijn land, mijn identiteit,
mijn ideologie, mijn revolutionaire
inslag." foto Marcel Israel
war. Pas toen ik in 1976 naar
Nederland vertrok, begon ik
weer te schrijven. En twee jaar
daarna kreeg ik het gevoel dat
mijn leven was gespaard, zodat
ik ooit het verhaal van Chili kon
vertellen. Dat gevoel is
natuurlijk niet gebaseerd op
waarheid, dat weet ik ook wel.
Maar uit de chaos van de dood
heb ik mijn leven vanaf dat
moment die betekenis
gegeven."
Heeft die betekenis er misschien
ook mee te maken gehad dat
Dorfman niet door wilde
draaien? En dat hij zichzelf op
die manier heeft willen
beschermen? „Absoluut.
Tijdens die jaren stilte had ik als
het ware zelfmoord gepleegd, in
mentaal opzicht. Maar ik wilde
geen dingen schrijven die niet
waar waren. Toen die periode
voorbij was, had ik een totaal
andere schrijfstijl gevonden. Ik
denk dat Dante gelijk heeft
gehad: je moet eerst afdalen
naar de hel, voordat je op kunt
stijgen. Die periode van stilte
heeft mij dus gevormd en is
ergens goed voor geweest."
In zijn boek geeft Dorfman aan
dat het vijftien jaar heeft
geduurd voordat hij wilde
accepteren dat Allende in 1973
zelfmoord had gepleegd. „Hij
was als een soort vader voor mij
een man die geloofde in de
dingen die hij deed en anderen
wist te overtuigen. Ik heb in
Heading South, Looking North
voor het eerst over zijn
zelfmoord geschreven. In het
Engels. In het Spaans had ik het
nog steeds niet gekund. De coup
van Pinochet was een enorme
nederlaag voor Allende en de
zijnen, niet alleen in politiek
maar ook in cultureel opzicht.
De vormen van literatuur die tot
dat moment bestonden, waren
dus niet bruikbaar geweest.
Epische literatuur waarin
Pinochet als de duivel wordt
voorgesteld en Allende als God?
Weg ermee, denk ik nu.
Literatuur is er nu juist voor om
vragen op te roepen. En je moet
als schrijver niet alleen
beschuldigend wijzen naar de
vijand, maar ook naar jezelf.
Hoe had het in Chili zo ver
kunnen komen? De partij van
Allende predikte dat het land
naar de hemel zou worden
geleid, terwijl het naar de hel
ging. En in die periode van stilte
besefte ik dat ik voor die tijd de
verkeerde taal had gebruikt.
Het is te gemakkelijk om die
ander de schuld te geven. In dat
opzicht bereidde ik me in de
jaren na 1973 al meteen voorop
Heading South, Looking North.
Ik ging op een andere manier
naar de werkelijkheid kijken.
Het was zeer moeilijk voor mij
om dit boek te schrijven. Maar
ik vond dat ik dit boek móest
schrijven. Ik wilde alleen het
juiste moment afwachten. En er
moesten eerst gebeurtenissen
achter de rug zijn voordat ik dit
verhaal kon vertellen. Ik wist
wel hoe mijn leven eruit ziet,
maar ik wist nog niet precies
welk verhaal ik naar voren zou
willen brengen. Je kunt alleen
een reis ondernemen als je een
idee hebt waar je naar toe wilt
gaan."
Pinochet wordt op dit moment
nog steeds vastgehouden in
Engeland. Dorfman heeft zich
er voor ingezet dat hij wordt
uitgeleverd aan Spanje. „Ik heb
in totaal zeven artikelen over
Pinochet geschreven, voor
zowel Spaanse als Engelse
kranten. In al die stukken juich
ik zijn arrestatie toe. Niet alleen
vanwege de gerechtigheid voor
de slachtoffers die hij heeft
gemaakt, maar ook vanwege de
overwinning van de
menselijkheid. Dictators
moeten verantwoordelijk
worden gesteld voor hun daden,
niet alleen voor de rechters in
hun eigen land, maar ook voor
die in andere landen. En wat de
juiste straf voor Pinochet zou
zijn? Dat hij tot zijn dood in een
kamer zit om te luisteren naar
de verhalen van zijn
slachtoffers."
Jacob Moerman
Ariel DorfmanKoers Zuid, richting
Noord - Uitgeverij De Bezige Bij,
Amsterdam, 39,90.
Het paleis van president Allende in
Santiago.
beetje duizelig worden, you
know."
Ontroerend is de passage
waarin Dorfman beschrijft hoe
hij samen met een vriend kort na
de machtsovername een soldaat
in de straten van Santiago zag
slapen en twee seconden
twijfelde. Wat konden ze doen?
Wat móesten ze doen?
Terugslaan op de manier
waarop Pinochet zojuist aan de
macht was gekomen? „Toen
besefte ik dat het heel
gemakkelijk is om een
moordenaar te worden. Ik
herinner me het beeld van die
soldaat nog zeer goed, ik zie hem
nóg voor me liggen. Zijn arm
hing slap langs zijn lichaam.
Mijn vriend en ik vermoedden
dat hij achtergebleven was en
door andere soldaten was
vergeten. We hadden hem
gemakkelijk kunnen
vermoorden of we hadden zijn
geweer af kunnen pakken. Maar
we deden niets en liepen verder,
de slapende soldaat
achterlatend."
Na de coup en zijn vlucht naar
de Verenigde Staten, kon
Dorfman geen letter meer op
papier krijgen. Er kwam een
pijnlijke stilte in zijn leven die
een paar jaar duurde. „Dat was
het ergste wat me kon
overkomen. Ik had de
mogelijkheid gekregen om te
schrijven wat ik wilde, maar
niets lukte. Ik denk nu dat ik
vooral bang was om
propaganda te maken, te
schrijven hoe slecht die anderen
waren en hoe goed wij waren
geweest. En zo'n houding leidt
niet tot creativiteit. Die periode
is de ergste in mijn leven
geweest. Ik had last van
schuldgevoelens, leed armoede
en was psychisch totaal in de
Het werk van schrijver Stephan Sanders
bestaat voor een belangrijk deel uit een
kruisbestuiving tussen fictie en journalis
tiek. De afgelopen jaren heeft Sanders als
schrijver echter niet veel meer van zich la
ten horen. Hij was regelmatig te zien in het
VPRO-programma 'Zeeman met boeken' en
anderhalf jaar geleden startte hij samen met
schrijver Anil Ramdas het tweewekelijkse
programma 'Het blauwe licht', waarin tele
visiefragmenten worden becommentari
eerd. Ook is hij bekend als columnist voor de
Volkskrant. Kunnen we nog een boek van
hem verwachten? „Ik slik nu al zo'n ander
half jaar antidepressiva."
Stephan Sanders debuteerde in 1989 met
Gemengde ervaring, gemengde gevoelens,
een essay naar aanleiding van de affaire
rond de schrijver Salman Rushdie. Daarna
was het soms moeilijk uit te maken of hij
zich toelegde op het schri j ven van journalis
tieke stukken of fictie. De verhalen in zijn
bundel Ai Jamaicauit 19 92 lij ken op repor
tages, terwijl zijn columns uit de bundel
Connie Francis, of de onschuld van Amerika
uit 1993 veel gemeen hebben met korte ver
halen. Daarnaast schreef hij een verhaal en
een novelle die duidelijk binnen de fictieve
wereld passen. In zijn in 1994 verschenen
novelle De grote woede van M. staat een ho
moseksuele relatie met sado-masochisti
sche trekjes centraal, evenals in zijn thea
termonoloog Mijn grote, sterke vriend.
Sanders schreef de monoloog toen hij als
'writer in residence' een half jaar in Min
neapolis woonde. „Die plaats heeft zo onge
veer het meest ongelukkige klimaat van de
Verenigde Staten", weet hij zich nog goed te
herinneren. „Je hebt daar de strengste win
ters van heel Amerika. Toen ik daar arri
veerde, lag er een pak sneeuw van anderhal
ve meter. En dat pak lag er nog steeds toen ik
vertrok. Mensen in Minneapolis hebben
soms last van cabin fever, het gevoel dat je
volledig opgesloten zit en niet kunt ont
snappen. Ik had temperaturen van min 35
meegemaakt, dus ik was geheel in de stem
ming om een stuk te schrijven waarin clau
strofobie centraal staat. Die claustrofobie
komt in de monoloog niet alleen tot uit
drukking in het landschap, maar ook in de
verhouding tussen die twee mannen. Het
was mijn idee om het geestelijke sado-ma-
sochisme, dat je natuurlijk in iedere verhou
ding aantreft, te materialiseren. De kwetsu
ren tussen twee mensen wilde ik heel
duidelij k gezegd hebben, hoe de ene mens de
andere kan koloniseren."
-En kreeg je dat idee door de kou
„Als je zoals ik over verhoudingen nadenkt,
kom je al snel bij dat onderwerp terecht. De
machtsstrijd is een van de essenties binnen
een relatie. En die vind ik nu eenmaal inte
ressant. Binnen een verhouding probeer je
natuurlijk die machtsverhouding zoveel
mogelijk te neutraliseren. En dat is mis
schien het moeilijkste wat er is."
- Heb je de indruk dat de machtsverhoudin
gen tussen twee mannen een grotere rol spe
len dan die tussen een man en een vrouw?
„Dat zou ik niet weten. Als man heb je nu
eenmaal geleerd om de veroveraar te zijn.
Mannen en vrouwen kunnen natuurlijk al
tijd terugvallen op een soort klassiek rollen
patroon. Binnen een homoseksuele relatie
kom je dat patroon niet tegen. Ik ben in
principe een homoseksueel die niet al te vast
aan zijn principes vast blijft houden. Ik heb
dus wel eens een relatie met een vrouw ge
had, en dat vond ik een stuk gemakkelijker.
Bovendien merkte ik dat het met een vrouw
veel vanzelfsprekender is om in het open
baar te laten zien dat je van elkaar houdt en
een stel bent. De gebaren tussen twee man
nen zijn nooit onbeladen, hoe vrij en tole
rant Amsterdam dan ook mag zijn."
- Ook in 'De grote woede van M.' speelt de
homoseksualiteit een vooraanstaande rol.
Bovendien bespeur ik een soort afkeer van
een bepaalde omgang tussen homoseksuele
mannen. Klopt dat?
„Ik heb me in die novelle vooral gebogen
over de vraag hoe twee mannen met elkaar
kunnen verkeren en tegelijkertijd de
vriendschap kunnen bewaren. Die vriend
schap tussen twee mannen verhoudt zich
heel lastig in combinatie met een seksuele
relatie. Binnen vriendschap past geen jaloe
zie, maar die sluipt natuurlijk in een relatie
op het moment dat je met elkaar naar bed
bent geweest. Ik vind dat binnen de homo
cultuur de nadruk veel te veel op het seksue
le is komen te liggen. Daardoor zijn de
vriendschappen tussen twee mannen naar
de achtergrond gedrukt. En dat vind ik jam
mer, want vriendschap is voor mij veel be
langrijker. Heel veel mannen hebben zich
tot wijven laten maken. Ik kan daar niet aan
meedoen, ben nooit geschikt geweest als
nicht. Toen ik voor de eerste keer in een
nichtencafé kwam, vroeg iemand aan mij of
ik wel zeker wist dat ik homofiel was. Ik ge
droeg me blijkbaar niet meisjesachtig ge
noeg."
- 'De grote woede van M.is je laatste proza
werk. Hoe komt dat?
„In 1996 had ik me voorgenomen om een
groot boek te schrijven. Maar in die tijd ging
het niet goed met me. Ik leed aan een zware
depressie. En dat is niet de ideale situatie
om een groot werk te schrijven, dat kan ik je
wel vertellen. Ik was al lang blij dat ik nog
de dingen kon blijven doen die ik deed, na
melijk columns schrijven en werken voor de
televisie. Alleen de laatste tijd ben ik weer
veel aan het schrijven, vooral toneel. Dat zie
ik als een opmaat voor dat grote boek dat
nog steeds in mijn hoofd zit."
- Leed je werk voor de televisie dan niet on
der die depressie? Stephan Sanders maakt
immers altijd de indruk goed in zijn vel te
zitten.
„Misschien zou het inderdaad wel eens goed
zijn om flink depressief voor een camera te
gaan zitten. Alleen mensen die mij goed
kennen, konden in die tijd wel merken dat er
iets met mij aan de hand was. Als je depres
sief bent, krijg je een wat maskerachtig ui
terlijk. En het kostje ongelooflijk veel ener
gie om iets te zeggen of ergens vreugde aan
te ontlenen. Maar daarnaast ben ik goed in
het camoufleren. Als je een tijdje voor de te
levisie heb gewerkt, krijg je die vaardigheid
bijna automatisch."
„Ik slik nu al zo'n anderhalf jaar antide
pressiva. En daar voel ik me goed bijIk heb
de afgelopen acht jaar een paar keer per
week psychoanalytische gesprekken gehad,
ook omdat ik die interessant vind. Die zie ik
als een soort cursus, waardoor ik het wegen
net van de psyche enigszins in kaart kan
brengen. Het is een luxe wanneer je een aan
tal uren per week mag praten over jezelf te
genover een heel goede verstaander die
slimme suggesties geeft. Maar ik heb ge
merkt dat een depressie nauwelijks door ge
sprekken kan worden veranderd. Vroeger
bestond het idee dat een depressief iemand
vooral veel zou moeten praten over zijn pro
blemen. Maar dat gepraat lost wat dat be
treft niets op. En vroeger waren medicijnen
ook uit den boze. Ik ben nu blij dat een de
pressie op die manier kan worden bestre
den."
„Als je depressief bent, is het alsof je je in
een groot grijs gebied bevindt. Het is echt
een kwestie van overleven. Opstaan en den
ken: Jezus, hoe zorg ik ervoor dat ik de vol
gende minuut haal. En dat gevoel gaat de
hele dag door. Van alle pleziertjes in het le
ven kun je niet meer genieten. Als ik depres
sief ben, kan zelfs Bach me niet beter laten
voelen. Je kunt dan namelijk helemaal niets
voelen. De laatste depressie heeft een half
jaar geduurd."
Jacob Moerman
vrijdag 21 mei 1999
L
