Humor en angst in
assemblages gevat
Elke dag brengt
een nieuw avontuur
voor de camera
Domtoren zenuwcentrum
voor Panorama Utrecht
Keramuze '99 in De Bilt is volwassen geworden
TV7P kunst
iLV cultuur
Hans
Eijkelboom
maakt
dagboek
vol met
beelden
16
Hoewei Haarlem twee
belangrijke
materieschilders in haar
midden heeft gehad - eigenlijk
drie als je de nog immer
onbekende Karei Slingervoet
meerekent - is er in de
Spaarnestad nooit veel
interesse voor hen geweest. Pas
de laatste jaren duiken de
vroege werken van Jaap
Wagemaker - in het bezit van
het Frans Halsmuseum - op in
tentoonstellingen. Voor de
materiewerken - een vorm van
schilderen waarbij kunstenaars
olieverf een extra plastische
huid geven door de verf te
mengen met marmerpoeder,
zand en asfalt en waarin
dikwijls ook materialen als
hout, jute, touw en gevonden
voorwerpen worden verwerkt -
uit zijn Amsterdamse periode is
nimmer belangstelling getoond.
Het Frans Halsmuseum bezit
dan ook geen enkel werk uit
deze periode. En tegenwoordig
zijn ze onbetaalbaar.
Het oeuvre van Wim de Haan is
praktisch hetzelfde lot
beschoren. Je zou toch
verwachten dat men voor de
collectie moderne kunst van het
museum enige werken van deze
kunstenaar zou hebben
trachten te verwerven. Slechts
een schamel zestal schilderijen
en een enkele assemblage heeft
het Frans Halsmuseum in
bruikleen gekregen van de
Stichting Wim de Haan. En dan
nog wel op initiatief van deze
stichting zelf.
Toegegeven, Wim de Haan is
maar een korte periode
werkzaam geweest. Pas op
veertigjarige leeftijd koos hij
voor de kunst, op 53-jarige
leeftijd stierf hij. En hij was een
'kunstenaars-kunstenaar', een
kunstenaar die lange tijd alleen
bekend was in
kunstenaarskringen. Komt
deze expositie in de Verweyhal
dan te laat? Nee, beter laat dan
nooit. Maar in 1993 kromp mijn
Haarlems hart ineen, het
verschrompelde bijkans bij het
zien van de expositie Meesters
der Materie.
Materieschilderkunst in een
internationaal perspectief in
Het Noordbrabants Museum.
Een tentoonstelling waarbij het
werk van Wim de Haan, Jaap
Wagemaker en Bram Bogart
centraal stond. Die expositie
had het Frans Hals moeten
organiseren, had op zijn minst
moeten doorreizen naar
Haarlem, dat immers door twee
belangrijke materieschilders de
Hollandse bakermat van deze
tak van de informele
schilderkunst kan worden
genoemd.
In twaalf jaar tekende,
schilderde en assembleerde De
Haan een belangrijk oeuvre bij
elkaar, al zijn er duidelijk
werken die eruit springen.
Tegenwoordig zijn het vooral
zijn assemblages die het meest
tijdloos overkomen. Soms
komen ze humoristisch over,
soms zijn het pure fetisjen waar
hij al zijn angsten in lijkt te
L'innomable, een assemblage van Wim de Haan uit 1962 (collectie Rijksmuseum Twenthe, in bruikleen van de stichting Wim de Haan). De assemblages
ontstonden later dan zijn materie-schilderijen.
indelij k gerechtigheid. Het Frans
Halsmuseum komt ten langen leste
met een overzichtstentoonstelling
van Wim de Haan (1913 -1967), een van de
belangrijkste 'materieschilders' die
Nederland voortgebracht heeft. Samen met
de Delftenaar Bram Bogart en Haarlemmer
Jaap Wagemaker wordt De Haan gerekend
tot de top drie van dit genre binnen de
vaderlandse moderne kunst. Evenals
Wagemaker was hij lange tijd werkzaam in
Haarlem, al heeft deze zijn
materieschilderkunst pas na zijn Haarlemse
periode ontwikkeld. Van groot belang is de
oeuvrecatalogus die gelijktijdig met de
tentoonstelling wordt gepresenteerd. Een
eer die het Haarlemse museum eigenlijk niet
toekomt....
hebben gebundeld.
Na moeilijke jaren, onder
andere door een
krijgsgevangenschap in
Nederlands-Indië en een
zwakke gezondheid, koos De
Haan omstreeks 1953 voor de
schilderkunst. Begin jaren
vijftig had hij Jaap Wagemaker
al leren kennen. Hoewel hij
Wagemakers experimenten met
het mengen van verf met zand
en gips zeer interessant vond,
duurde het nog tot 1955
alvorens hij na een ingeving
overging tot het mengen van
verf met as uit zijn potkachel,
waarmee hij zijn huis aan de
Haarlemse Ampèrelaan warm
hield. De Haan bleef tot aan zijn
dood in Haarlem wonen, maar
nam later evenals Wagemaker
een atelier in Amsterdam. De
zeer filosofisch ingestelde De
Keramuze '99 is volwassen
geworden. Zo'n zeventig
geselecteerde kunstenaars uit
Nederland, Duitsland. Frank
rijk, Spanje en Oostenrijk zul
len deze zomer een maand lang
hun keramisch werk in De Bilt
en Bilthoven exposeren. Minis
ter Els Borst opent de tentoon
stelling op zaterdag 29 mei in
gemeentehuis Jagtlust. De forse
groei heeft een praktisch pro
bleempje. De organiserende
stichting Kunst Cultuur De
Bilt/Bilthoven komt suppoos
ten tekort. Voor de werving
wordt dinsdag 13 april in ge
bouw De Magneet aan de Juli-
analaan een open informatie
avond gehouden.
De keramiek-tentoonstelling
Keramuze is in 1993 in het Biltse
geïntroduceerd. Op initiatief
van beeldend kunstenares Ruby
Hartgring die hiermee een alter
natief wilde brengen voor 'Beel
den in De Bilt'. Een landelijk be
kend geworden expositie van
beelden op mooie plekjes in de
gemeente die door vandalisme
niet meer herhaald kon worden.
Hartgring bedacht toen een ge
combineerde manifestatie van
buiten- en binnenpresentaties
met moderne keramiek in de
hoofdrol, vooral om keramiek
als volwaardige kunst in de
schijnwerpers te zetten en te
ontdoen van het stempel van het
volkse pottenbakkerswerk.
Keramuze '93 werd een succes.
Gevolgd door een tweede in
1996 waarbij de expositie in het
teken stond 'Van schaal tot
schip'. De constructie van deze
derde Keramuze is iets veran
derd. Niet langer werden de ex
posanten van de vorige keer au
tomatisch gevraagd. Nu ging de
stichting zelf anderhalf jaar
lang op zoek naar keramisten in
binnen- en buitenland, waarbij
ook de eindexamenexposities
van de Nederlandse kunstaca
demies werden bekeken. Van de
uitverkoren kandidaten kwa
men er 120 door de selectie. Zo'n
zeventig kunstenaars namen
tenslotte de uitnodiging aan.
Voor de 'Ouverture' de ope
ningsdag op 29 mei, zijn nog
eens vijf exposanten uitgeno
digd. Vergeleken met de vorige
Keramuze is er werk te zien van
Haan was een gevoelsmens en
sterk onderhevig aan
wisselende stemmingen. Dit
straalt van zijn Mediterraans
getinte kunstwerken af.
Emotionele erupties zijn het.
Zet ze af tegen de evenwichtig
gecomponeerde, esthetische
werken van Wagemaker en je
ziet pure soul tegenover
sophisticated free jazz.
Hoe het ook zij, het Frans
Halsmuseum maakt met deze
tentoonstelling op de valreep
van deze eeuw en van de
loopbaan van directeur Snoep
nog iets goed ten opzichte van
haar verplichting jegens de
Haarlemse kunstgeschiedenis.
Aart van der Kuijl
Overzichtsexpositie Wim de Haan.
Verweyhal, Grote Markt 16, Haar
lem. Openma t/m za 11-17 u; zon
en feestdagen 12-17 u. Monografie-
/oeuvre-catalogus 75 gulden.
Mannen met rugzakjes,
vrouwen met uitverkoop-
tassen, ouders met buggy's, be
zoekers van een vernissage,
bikers, skaters met bloot boven
lijf, dragers van waxcoats. Ca
tegorieën die niets met elkaar
gemeen hebben, behalve dan
dit: ze passeerden de afgelopen
jaren de lens van Hans Eijkel-
boom. De gefotografeerden zijn
personages geworden in zijn
'dagboek'.
Van Eijkelbooms werk is mo
menteel een overzicht te zien in
het Museum voor Moderne
Kunst Arnhem, dat een kwart
eeuw kunstenaarschap beslaat,
onder de prikkelende maar nog
al misleidende titel 'De ideale
man'.
Eijkelboom houdt zijn dagboek
inmiddels al ruim zes jaar bij en
wil dat tot in 2007 volhouden.
Elke dag is voor hem een avon
tuur waarin hij zo blanco moge
lijk de wereld tegemoet treedt.
En op zo'n dag kan hij zich
tussen het winkelend publiek
begeven, zich opstellen bij de
roltrappen in het World Trade
Centre of de tienerfans van de
Spice Girls opwachten bij aan
vang van het concert.
De foto's dragen een vluchtig
karakter. Van afgewogen com
positie of portretten is geen
sprake. In die zin is Eijkelboom
ook geen fotograaf, maar een
beeldend kunstenaar die zich
van een camera bedient. Tech
nische en esthetische details lij
ken hem nauwelijks te interes
seren, het gaat erom dat wat hij
wil laten zien erop staat.
De gefotografeerden missen de
tails die de beschouwer aanzet
ten tot bespiegelingen over hun
persoonlijkheid of leven, wel
zijn er altijd uiterlijkheden die
de aandacht absorberen. Wat
door Eijkelbooms projectmati
ge aanpak opvalt is de eenvor
migheid van de afgebeelde per
sonen. Als reeksen nauwelijks
van elkaar te onderscheiden
vlinders die door een entomo
loog zijn vastgeprikt. Wat be
zielt al die mensen om zich in
een soort van uniform te hullen,
of dat nu uit naveltruitjes,
buttondownshirts, jagersgroe
ne jassen of bloemetjesjurken
bestaat?
Het vraagstuk van persoonlijke
identiteit en groepsgedrag,
sociale omgeving en de bedrieg
lijkheid van de visuele waarne
ming zijn van stond af aan
belangrijke thema's in Eijkel-
booms werk. Met dit verschil,
dat het recente werk afstande
lijker lijkt dan het oudere, dat
meer becommentariërend van
aard is. Zoals het uit 1978 date
rende project 'De ideale man',
waaraan de tentoonstelling
haar naam ontleent, en waarin
de kunstenaar zich letterlijk af
zet tegen het gegeven dat kleren
de man maken.
Net zoals het overige werk uit
die tijd draagt het een perfor-
mance-achtig karakter. Eijkel
boom benaderde honderd vrou-'
wen met de vraag hoe hun ideale i
man er qua uiterlijk en kleding
uitziet. Uit de beschrijvingen i
selecteerde hij er tien, waarna i
hij zich kleedde en liet grimeren)
volgens hun aanwijzingen, om
vervolgens te poseren voor de
camera: als dandy, als Nijinski-)
achtig type, als stoere verschij-
ning in lederen jack. Identiteit is
kennelij k geen vaststaand gege
ven, men wisselt er net zo ge
makkelijk van als van jas.
Op allerlei manieren trachtte;
Eijkelboom in zijn vroege werkj
ook de werkelijkheid te mani-j
puleren. In het project 'In de
krant' zorgde hij er tien dagen:
lang voor minstens op één foto:
in de krant te komen. We zieii
hem als toeschouwer bij het af-i
breken van elektriciteitsmas-|
ten, bij een studentenprotest,)
een mars van dienstweigeraars,)
de opening van een tennispark,!
als omstander bij ongeval met!
dodelijke afloop.
Zo aanwezig als de kunstenaar
zelf is in het oudere werk, zo ab
sent is hij meestal in het recente.i
Vooral in het dagboek plaatst
hij zichzelf nadrukkelijk aan dej
andere kant van de camera. Hijj
bedient de sluiter, is minder re
gisseur dan registrator. Zijn fo
to's missen drama en glamour,
het is juist hun volstrekte nor
maliteit die maakt dat ze op één;
andere manier schuren en jeu-1
ken. Alsof ons aan kicks en de
schijnbare perfectie van recla-!
mebeelden gewende oog zo'n)
grote portie alledaagsheid niet
meer velen kan.
Yvonne Jansert i
i
'De ideale man', overzichtstentoon-
stelling Hans Eijkelboom. T/m 30
mei in het Museum voor Moderne 1
Kunst, Utrechtseweg 87, Arnhem. 1
Open. dinsdag t/m 10-17 uur, za en
zo 11-17 uur. I
twintig kunstenaars meer. Ke
ramuze wordt dit keer ingericht
in Jagtlust, in het RIVM-ge-
bouw en op het landgoed Houd-
ringe. Op deze laatste locatie
zijn vooral werken te zien die
het landschap verfraaien.
Keramuze is in de kunstenaars
wereld inmiddels een begrip ge
worden, zeggen Aleid Zuidema
en Dick van 't Sand van Kunst
Cultuur. Naar schatting heeft de
gratis manifestatie vorig jaar
10.000 bezoekers getrokken.
Helma van den Berg
World Trade Centre New York, 1998, onderdeel van de expositie De ideale man in Arnhem.
foto Hans Eijkelboom
Wim T. Schippers verving zijn - afgekeurde - idee om voor Panorama 2000 om een negatief van de
domtoren te graven naast de Domtoren dooreen Panorama kid-doos met schepje. foto Cor Mooij
De laatste zeurpiet, die geloofde dat
Panorama 2000, de grote millennium
tentoonstelling van het Centraal Museum,
vanwege een extreem hoog gehalte gekke
plannen praktisch, technisch, in tijd en gi
gantisch hoge kosten niet te realiseren was
houdt intussen zijn mond. De tentoonstel
ling internationale hedendaagse kunst die
van 5 juni tot en met 3 oktober honderd da
gen lang vanaf de Domtoren een heel bij
zonder panorama op een stad vol kunst
belooft, is op wat pietluttige details na hele
maal rond, verzekert museumdirecteur Sja-
relEx.
Plannen van drieëntwintig van de zevenen
veertig kunstenaars kregen groen licht. Het
staat nu al vast dat hun kunst spraakma
kend gaat worden. Bijvoorbeeld de Ameri
kaan Otto Berchem, die bewoners van een
huis vlakbij de Dom zover kreeg het dak van
hun woonhuis te laten vervangen door een
glazen dak. Vanaf de Domtoren kun je
straks met een door Panorama aangeboden
verrekijker op hun doen en laten inzoomen.
De verrekijker komt ook van pas voor
kunstwerken die wat verder van de Domto
ren zijn gesitueerd, waaronder een door
kunstenaar Julian Opie ingepakt Kasteel
Oudaen of de voortdurend bewegende dak-
dieren van Theo Jansen, de 160 kuub zware
mus van Tom Claassen en die ene duif die
getooid met een camera z'n vlucht door
Utrecht maakt. Wat hij ziet is in de Domto
ren te zien en hij doet het in opdracht van
kunstenaar Carsten Holler. De bezoeker
aan Panorama wordt zeer zeker aange
spoord actief van de tentoonstelling te ge
nieten, te beginnen bij het trappen lopen
naar de vier verschillende niveaus van de
Domtoren. Voor het eerst zijn ze alle vier
opengesteld. Wie de lift neemt (kost niks ex
tra) gaat direct naar honderd meter. De lift
is overigens al in aanbouw, voor wie de eer
ste sporen van Panorama wil proeven. Een
maal boven lijkt de stad te besturen: door
een druk op de knop vanaf de Domtoren
treedt een koekoeksklok (van Roman Sig
ner) op het dak van boekhandel Broese Ke-
mink in werking.
Meer geluidskunst: de mobiele echoput van
het duo Remko Scha en Arthur Elsenaar.
een ingenieus, maar complex systeem dat
horizontale geluidsgolven weerkaatst. Een
nep-zon van de Deens-IJslandse kunste
naar Olafur Eliasson op een betonnen silo
van Douwe Egberts, een Ufo, die kunste
naar Mare Ruygrok op het dak van het
hoofdkantoor van de NS laat landen, een
ballon van Aernout Mik in de vorm van twee
op ware grootte aan elkaar gekleefde man
nen, zwevend boven de stad.
Utrecht is sprookje/kunst/kermis met het
drive-in-reuzenrad dat John Kormeling in
het plantsoen voor de Stadsschouwburg
gaat plaatsen. Het rad wordt op dit moment
in het noorden van het land gemaakt en het
ondergaat de felste kermiskeuring om
straks elke kunstminnende autobezitter zo
ver te krijgen dat hij met auto en al honderd
meter boven de stad wil hangen. En wellicht
vang je op die hoogte het bankbiljet, dat uit
de flappentap van Moritz Ebinger nooit bij
de ware eigenaar terecht had kunnen ko
men. De kunstenaar plaatst een flappentap
aan de voet van de Dom met de uitbetaal-
gleuf bovenop de Dom.
De enige Utrechtse deelneemster in dit
overwegend internationaal gerenommeerd
gezelschap kunstenaars is Karin van Dam.
Zij plaatst op het dak van de Buurkerk haar
eerste buitenbeeld, een beeldend mooie in
stallatie van gekleurd gaas, buizen en em
mers. De installatie zal, evenals bijna alle
andere kunstwerken, het mooist te zien zijn
vanaf de Domtoren. Overige kunstenaars
met niet minder spectaculaire kunstwerken
in Panorama zijn Dennis Adams, Cai Guo-
Qiang, Thomas Huber, Arm Veronica Jans-
sens, Aernout Mik, Julian Opie, Jan van de
Pavert, Paul Ramirez, Jonas Piolilotti Rist,
Sarkis,Han Schuil, Felice Varini, Roy Ville-
voye en Luuk Wilmering.
Wim T. Schippers' negatief van de Domto-'
ren, gegraven naast de Domtoren, kwam er
niet door. Alternatief is nu zijn Panorama-
kid doos met klein schepje om iedereen aan
te moedigen het eigen huis zo'n aanzien te
geven dat het de moeite waard wordt het bij
de tentoonstelling te betrekken. Vul zelf in!
Panorama wordt 5 juni groots en ludiek in
geluid met een openingsact van de Chinese
kuntenaar Cai Guo-qiang. Onder de titel
'The last supper - for the Future's Past' wor
den gelijktijdig 2000 rookbuisjes op ver
schillende plekken in de stad ontstoken. De
2000 rookpluimpjes zetten Utrecht heel
even in Dickensiaanse sferen. De werken
van Panorama zullen in de maand mei in de
stad worden opgebouwd, maar omdat zij
gerealiseerd worden op daken en hoge ge
bouwen, zal er nauwelijks iets van te mer
ken zijn.
Thea Figee
Panorama in Utrecht, 5 juni t/m 3 oktober.
vrijdag 9 april 1999
