T%*Wf% kunst
Ir £»V cultuur
Hertzberger toont ideeën
en idealen in Rotterdam
Rolschilderingen vol courtisanes
Visuele
notities
van een
architect
12
13
15
16
11
Grillige rubrieken van Alfred
Kossmann vormen één groots
egodocument
De Amerikaanse auteur Richard
Zimler verovert Europa
In musical Chicago wordt
criminaliteit verheven tot vermaak
Haarlem geeft materieschilder
Wim de Haan eindelijkalle ruimte
Warenhuis Vanderveen Assen, 1993-1997. foto Reynolds Architectuursystemen
en van de markantste Nederlandse architecten van de twintigste eeuw is zonder
enige twijfel Herman Hertzberger. Geboren in 1932, maakte hij aan het eind van de
jaren zestig nationaal en internationaal grote indruk met zijn ontwerp voor het
hoofdkantoor van verzekeraar Centraal Beheer in Apeldoorn. Vooral de manier waarop hij
daarin door middel van geschakelde ruimten een doorbraak bewerkstelligde in het
traditionele kantoorleven was spraakmakend.
Zijn status wordt sinds kort (a
ndermaal) bevestigd door
een expositie in het Nederlands
Architectuurinstituut in
Rotterdam, waar in vier
paviljoens een indruk wordt
gegeven van de werkwijze, de
ideeën, de idealen, de
ontwerpen en de uitgevoerde
projecten van de architect onder
de titel Herman Hertzberger -
Articulations.
De expositie wordt door het
Architectuurinstituut begeleid
met twee publicaties: een
informatiekrant en een boek.
Dat laatste, onder de titel
Notations of Herman
Hertzberger, is niet zoiets als een
catalogus, en ook niet
rechtstreeks aan de expositie
verbonden. Het is een
fascinerende bloemlezing uit de
notitieboeken van de architect,
waarin hij door de jaren heen
talloze visuele observaties
vastlegde: schetsen van
plannetjes, probeersels,
plattegrondjes, decoraties,
technische en esthetische
architectuurdetails die hem
ergens zijn opgevallen.
De vier paviljoens op de
expositie in Rotterdam vormen
samen een reizend project. Deze
hele opzet is bedacht door
Hertzberger zelf, die behalve
om zijn filosofieën over hoe
ruimtes niet alleen voor werk en
rust zijn maar ook voor
ontmoeting, ook bekend is om
zijn zin voor detail. Hij
ontwierp eigenhandig zowel de
paviljoens als de inrichting,
bepaalde zelf de keuze van het
te exposeren materiaal en de
presentatie ervan, de inhoud en
de plaats van elk paneel, elke
tekening, elke maquette, elke
foto.
De hele presentatie binnen de
paviljoens is samen met de
benodigde apparatuur (video,
licht) vast ingebouwd. Als de
paviljoendelen op de plaats van
bestemming zijn gearriveerd
worden alle beweegbare delen
uitgeklapt en vastgezet, de
stekker gaat in het stopcontact
en de expositie is klaar.
Zowel in de expositie zelf als in
de informatiekrant en in het
boek worden veel projecten van
Hertzberger 'behandeld' en
getoond. Centraal Beheer
natuurlijk, en het iets latere,
destijds al even opzienbarende
Muziekcentrum Vredenburg in
Utrecht, de scholen, de
kantoren, de woongebouwen,
het recente, zeer opvallende
Chassétheater in Breda.
Opvallend is wel dat de
gebruikerskritiek die vooral
Vredenburg in de loop der jaren
ten deel is gevallen onderbelicht
blijft. Daarover bij het
Rotterdamse project geen
woord; daar bepaalt men zich
tot het ongetwijfeld grote
belang van Hertzberger voor de
architectuur van zijn tijd (en die
na hem). Dat is begrijpelijk en
ook niet erg; iedereen mag zo
zijn foutjes maken en
Hertzberger heeft van
Vredenburg vast veel geleerd.
Dat is in elk geval te hopen voor
de Apeldoornse schouwburg
Orpheus die zich voor het
ontwerpen van de komende
verbouwing en uitbreiding van
zijn diensten verzekerd heeft.
René de Cocq
Exposit ie: Herman Hertzberger: Ar
ticulations - Nederlands Architec
tuurinstituut, Museumpark 25, Rot
terdam, t/m 9 mei. Publicatie:
'Notations of Herman Hertzberger'
door Herman van Bergeijk en Debo
rah Hauptmann. Uitgave NAi, ISBN
90 5662 072-X, prijs f 49,50.
YKK Dormitory/Guesthouse, Kurobe Japan, 1991-1998.
foto Herman Hertzberger
Overzicht van de Hertzberger-expositie in het Nederlands Architectuur In
stituut in Rotterdam. foto Uwe Rau
foto Herman Hertzberger
Het Rijksmuseum bezit een enorme
schatkamer aan kunst. Het is dan ook
niet verwonderlijk dat dagelijks door ande
re musea een beroep wordt gedaan op de rij
ke collectie. Het is gebruikelijk om hiervoor
een tegenprestatie te vragen. Op deze ma
nier is een prachtige expositie zeldzame Ja-
panse rolschilderingen naar de Zuidvleugel
van het Rijksmuseum gekomen.
Gepassioneerde verzamelaars hebben veel
voor htm hobby over. Soms zelfs zoveel dat
al het andere moet wijken. Dit was ook het
geval bij de Japanner Imanishi Kikumatsu.
Hij was zo bezeten van Japanse rolschilde
ringen dat hij ongehuwd bleef. Volgens hem
was een vrouw te kostbaar, liever besteedde
hij zijn geld aan kunst. Later schonk Imani
shi heel zijn kostbare kunstcollectie aan het
Kumamoto Prefectural Museum of Art. Een
keuze hieruit is nu te zien in Amsterdam.
Rolschilderingen hingen bij welgestelde
mensen thuis. Vaak werden er de seizoenen
op weergegeven. Omdat de zijde-schilde
ringen zeer lichtgevoelig en kwetsbaar wa
ren, konden ze maar beperkt woi'den opge
hangen. Een thema als de seizoenen was dan
Utagawa Toyokuni (1769-1825): Courtisane met
telescoop.
ook zeer geschikt; wanneer de seizoenen
wisselden, werd er een nieuwe schildering
opgehangen.
De expositie Het vlietende leven is niet
groot, en vanwege de kwetsbaarheid van de
kunst ook niet de hele periode in zijn geheel
te zien. Er hangen nu zeventien schilderin
gen, en vanaf 4 mei zullen er zeventien an
dere schilderingen te zien zijn. Maar on
danks het geringe aantal kunstwerken is het
een unieke presentatie. Bij het bekijken
gaat er een wereld vol schoonheid open.
Het is voor het eerst dat deze 'ukiyo-e' rol
schilderingen in Nederland te zien zijn. De
ze Japanse benaming betekent letterlijk
'het vlietende leven'. In het zeventiende-
eeuwse Japan hadden de woorden de bete
kenis van 'plezier' gekregen: ukiyo-e werd
synoniem voor luchtige onderwerpen.
Toen de economische voorspoed in Japan
groot was, stelde de regering geld beschik
baar voor theaters en voor prostitutie. De
achterliggende gedachte was dat mensen
die worden vermaakt, geen oppositie voe
ren. Het beroemde Kabuki theater werd
steeds populairder en dit gold ook voor de
luxe huizen van plezier. Er was grote vraag
naar afbeeldingen van bekende acteurs en
courtisanes.
Bovendien hadden de nieuwe rijken, die
fortuin hadden vergaard met de florerende
handel, behoefte aan kunst voor in huis. In
hun stadswoningen wilden ze graag intieme
voorstellingen op kleinere formaten. Derol-
schildering was ideaal. De rolschildering
hing op een belangrijke plaats in de woning,
in een speciaal gecreëerde nisde tokonama
Vaak stond er onder de schildering een kost
baar keramiek of een metalen voorwerp. De
plaats met het hoogste aanzien in het ver
trek was de zitplaats met de rug naar de to
konama.
De expositie beslaat twee eeuwen, van de
zeventiende tot de negentiende eeuw. Uit
dagende vrouwen gestoken in kostbare ki
mono's, briesende acteurs, een verliefd
paartje in de sneeuw kijken je aan. Ze zijn
fijntjes geschilderd, vaak doen ze denken
aan de Chinese schilderkunst. Opvallend
zijn de zijden randen die de schilderingen
omlijsten. Die 'omlijstingen' zijn essentieel
voor het behoud van de schildering. Zonder
versteviging is die niet bestand tegen het
steeds weer in- en uitrollen.
Zeer elegant is 'de courtisane met tele
scoop'. Dit. werk is eind achttiende eeuw ge
schilderd door Toyokuni. In het leven van de
courtisanes speelden haardracht en mode
een belangrijke rol. Je kunt zien dat de afge
beelde vrouw een courtisane is "omdat ze
haar kimono losjes heeft vastgeknoopt.
Haar haar is opgestoken en vastgezet met
opvallende kammen. Zojuist heeft ze door
de telescoop over de baai uitgekeken naar
de schepen die daar liggen. Nu kijkt ze over
haar schouder de kamer in, waarschijnlijk
om te zien of haar gast zich vermaakt. Ze
staat op een balkon dat uitzicht biedt op de
Tsukdajima, de baai van Edo (het latere To
kyo) waar een concentratie van bordelen
was.
Courtisanes kregen in de loop der tij d steeds
meer een extravagant uiterlijk en hadden
opvallende attributen. Wanneer ze zich in
het openbare leven begaven, waren ze een
attractie om te zien. Ook al door hun wijze
van lopen: daarmee maakten ze steeds klei
ne achtjes met hun voeten. De ontwikkeling
is te zien bij de staande courtisane met twee
kammen, die Kunivoshi rond 1850 schilder
de. Ze heeft enorme kammen en haarpennen
in het kapsel en draagt spectaculaire kledij
Haar 'uchikake' is beschilderd met een re
gendraak die uit donkere wolken en woeste
golven tevoorschijn komt. Een brede gele
obi met een wit patroon van schilpadmotie
ven hangt van voren lang naar beneden en is
met goud versierd.
Een ander van de vele hoogtepunten uit de
Imanishi collectie is een schildering van de
bekende kunstenaar Hokusai, waarin in fa
buleuze penseeltechniek een duivelsuitdrij -
ver, een shoki, is weergegeven.
Margriet van Seumeren
Expositie: Het vlietende leven - Zuidvleugel van
het Rijksmuseum, Hobbemastraat 19, Amster
dam (tel.020-6747000). Open: dagelijks van 10 tot
17 uur. Halverwege de tentoonstellingsperiode,
op 3 en 4 mei, ivorden de lichtgevoelige rolschil
deringen gewisseld. Daarna duurt de tentoon
stelling nog tot 13 juni. Er worden rondleidingen
gegeven op 10,21 en 29 april en op 7,17 en 29 mei,
steeds om 14 uur.
vrijdag 9 april 1999
