Simon Carmiggelt in één akte
Jonge actrice, oudere
acteur en Hugo Claus
Rijk portret van
Willem Nijholt
<5
Stukkies in
het theater
Springdance is jarig
Het lichaam,
anders niets
Willem Nijholt kreeg on
langs de Gouden Harp als
beloning voor zijn hele carrière.
Wie twijfelt of die onderschei
ding wel terecht is, zou te rade
kunnen gaan bij de dubbel-cd
Willem Nijholt, portret. Een
mooi overzicht van een veelzij
dig theaterleven.
Er zijn natuurlijk diverse be
kende stukken op terug te vin
den, maar ook opnamen die ei
genlijk volstrekt onbekend zijn,
maar niet minder de moeite
waard. Bij voorbeeld 'Mensch
durf te leven', het lijflied van
Jean-Louis Pisuisse, geschre
ven door de Zaanse Dirk Witte.
Nijholt zong in een theatershow
van Wim Sonneveld, had eeng.
gen theatershow en werkte m«
aan kinderprogramma's. E:
dan natuurlijk de talloze musi-
cals van 'De stunt' tot en me
'Miss Saigon'. Met die laatst;
show raakt hij toch weer aai
zijn wortels, diep in de Javaans
grond van Nederlands-Indiè
In het cd-boekje geeft Nijhoit
zelf een onderhoudende toelicl,
ting op alle keuzes voor dit mee-
door hemzelf samengesteld
'portret'.
Hans Visse
Willem Nijholt, Portret - Diverse
teurs en componisten. BIS 033.
Het oogt knus en gemoedelijk. In de be
slotenheid van een kleine ruimte zijn
een jonge actrice en een oudere acteur een
stuk aan het instuderen, dat gebaseerd is op
een werk en op gedichten van Hugo Claus.
Gezeten achter twee tafeltjes met de losse
vellen van het script voor zich proberen ze
zich het stuk eigen te maken.
Het publiek zit er vlak bij als getuige van dit
werkproces en maakt hun gezoek naar de
juiste invulling van de tekst en hun weder
zijdse reacties daarop in alle openheid mee.
Dit een klein uur durende 'repetitieproces',
met als titel Het lichaam, Anders Niets, is
een stuk in een stuk met het zogeheten Dros-
te-effect. Wat blijkt: de twee spelers zijn el-
kaars geliefden geweest. Hoewel de relatie
haar intimiteit verloren heeft, voelen ze zich
nog tot elkaar aangetrokken. Het citeren
van de poëtische en erotische tekst van Hu-
go Claus wakkert de gevoelens voor elkaar
opnieuw aan. Met name bij de oudere acteur
gloeit de wellust voor haar weer op. Tegelij
niet zo veelbelovende actrice en Hans is een
oudere gevierde acteur." Hans Croiset vult
aan: „Dat schrijft het script voor. Om een
niet veelbelovende actrice te spelen moet je
erg goed zijn. Daarom hebben we Chiara ge
vraagd. En Chiara weet zoveel van het werk
van Hugo Claus af, dat je gerust kunt stel
len: 'Ze is in Claus'."
Na een kleine lachbui vervolgt Chiara Tis-
sen: „Dat is het aardige van dit stuk, dat het
gaat over Hugo Claus, en zijn poëzie, en over
toneelspelen, en over de relatie tussen een
man en een wouw." Over de titel Het Li
chaam, Anders Niets zegt Hans Croiset:
„Het is een citaat uit een van zijn gedichten
over het lijfelijke en het erotisch aspect van
zijn schrijverschap."
Deze productie dient als begeleidingspro
ject van de door Albert Lubbers geregis
seerde voorstelling 'De Verlossing' van
Hugo Claus door Het Toneel Speelt, die in
augustus van dit jaar in première gaat. In
een topbezetting: Annet Nieuwenhuijzen,
Anne-Wil Blankers, Will van Kralingen en
Hans Croiset. Ook Paul Hoes speelt erin
mee.
Deze ongesubsidieerde theaterinstelling
probeert behalve met het geven van voor
stellingen ook met verscheidene randpro-
grammeringen de belangstelling voor
toneel te activeren en toeschouwers te ver
leiden een 'Bondgenootschap' aan te gaan
met Het Toneel Speelt. Dit bondgenoomei
schap is een variant van het lidmaatsch: joc:
'Vrienden van...'. Het biedt diverse voord
len, zoals kortingen bij voorstellingen «In c
gemeenschappelijke activiteiten. anc
187
Volgend jaar heeft Het Toneel Speelt 'E< dat
zwarte Pool' van Karst Woudstra op het ij wei
pertoire. Met Carine Crutzen, Ariane Sdstoi
luter, Victor Low en Peter Blok. Willem \?de
de Sande Bakhuijzen voert de regie. bui
Maria Goos (mede-schrijfster van de tv-s cus
ries Oud Geld en Pleidooi) werkt in o ziji
dracht van Het Toneel Speelt aan haar eSAir
ste stuk voor de grote zaal. Ook Willem Ji de]
Otten, Benno Barnard en Gerardjan Ril eer
ders werken aan een schrijfopdracht. lek
dei
Max Smi eer
Voorstelling Het Lichaam, Anders Niets: vriji ®ei
26, zaterdag 27 en zondag 28 maart en vrijdag2' °e2
zaterdag 3 april in Literair Theater Branoul, N Kei
liestraat 12, Den Haag.
v <4^
Chiara Tissen en Hans Croiset in Het lichaam, anders niets. foto Vincent Boon
kertijd legt het ook de banaliteit bloot van
toneelspelersdie ondanks dat ze zich inten
sief met kunstzinnige zaken bezig houden
ook maar gewone en veelal oppervlakkige
mensen zijn. Bovendien reflecteert deze
voorstelling het gedachtegoed en het rijke
taalgebruik van Hugo Claus, die op 5 april
van dit jaar zeventig wordt.
Al deze betekenissen zijn ingenieus met el
kaar verweven. De vertolkers Chiara Tissen
en Hans Croiset streven een uitdrukkings
vorm na, waarin al deze elementen fijnzin
nig en teerhartig in elkaar verstrengeld blij
ven en elkaar daardoor sublimeren. Al te
nadrukkelijke overgangen tussen de ver
schillende begripsinhouden worden door
hen zoveel mogelijk vermeden.
Na een repetitie in een van de kleedkamers
van de Amsterdamse Stadsschouwburg
licht Chiara Tissen toe: „Ik speel een jonge
Rob van de Meeberg (rechts) speelt Carmiggelt in een nieuw stuk van Jurrian van Dongen (links).
a eerder indrukwekkend de rol van Wim Kan en Johnny Jordaan
te hebben gespeeld, staat Rob van de Meeberg de komende weken
in een programma rond de schrijver Simon Carmiggelt.
foto Phil Nijhuis
Het toneelstuk met liedjes is geschreven door Jurrian van Dongen. Een
eenakter die de kern van de mens Carmiggelt laat zien, zoals ook Carmiggelt
alles zei in een 'stukkie'. Twee generaties lezers over hun 'Stukkie'.
Simon Carmiggelt overleed in
1987. Via columns, boekjes
en televisie-optredens, groeide
hij uit tot een chroniqueur van
de naoorlogse Nederlandse
samenleving Trefzeker
noterend met een weemoedige
glimlach in een verbluffende
stijl. Cabaretiers als Wim Kan
en Wim Sonneveld maakten
furore met zijn teksten en met
het toekennen van de PC.
Hooftprijs werd zijn werk
literatuur. Een wat
teruggetrokken, burgerlijke
observator, zo leek hetMaar het
Amsterdams Kleinkunst
Festival toont de komende
weken de 'andere' Carmiggelt:
was Carmiggelt wel zo anders
dan de meeste Nederlanders?
Jurrian van Dongen noemt zijn
eenakter een miniatuur.
Trefzeker a la Carmiggelt,
schetst hij een café in de hemel
waar Carmiggelts in de oorlog
omgekomen broer Jan achter de
tap staat, zijn vriendin Renate
Rubinstein op de bar leunt en
waar ook Carmiggelt zich op
zeker moment bij hen voegt.
Mijmerend als in zijn teksten
blikt hij terug op zijn leven: zijn
eerste baantje, de oorlog, zijn
broer, de drank, de
belastingschuld, het 'bekend'
zijn. Reve en tot slot de
verhouding met Renate
Rubinstein. Rob van de Meeberg
speelt Carmiggelt. Rick Nicolet
zijn vrouw Tiny en Renate
Rubinstein en Fred Florusse is
zijn broer Jan en de schrijver
Gerard Reve.
Jurrian van Dongeft won ooit de
Annie M.G. Schmidt Prijs en
verraste met de korte maar
ijzersterke musical 'Obsession'
over de Amerikaanse mode
ontwerper Calvin Klein. „Ook
al iemand die zijn
persoonlijkheid tegenover de
buitenwereld goed verborgen
hield. Gek dat meer grote
kunstenaars daar last van
hebben."
Eigenlijk wist hij weinig van
Carmiggelt. „Maar nu ik me in
hem verdiep blijkt ook zijn
privé-leven heel fascinerend te
zijn. Gelukkig maar, want op
den duur krijgen al die stukjes
toch iets eentonigs. In de
spanning tussen die sfeer en de
werkelijkheid vond ik het
conflict dat nodigis om een
voorstelling te kunnen
schrijven."
Niettemin vindt Jurrian dat
Carmiggelt stilistisch op hoog
niveau stond. Met veel respect
gaat hij daarom in zijn stuk met
de taal om. Hij gebruikt
vaak complete citaten
uit brieven, interviews
en stukjes. In die taal
schuilt dan ook voor een
groot deel de kracht van
deze voorstelling. Maar
voor Rob is dat een extra
belasting: „Ik moet me
tijdens het spelen
precies houden aan de
tekst, juist omdat de
taal van Carmiggelt zo
kenmerkend is."
Jurrian van Dongen
komt uit een Veluws
Nederlands-hervormd
milieu. Anders dan de in
Den Haag geboren
Carmiggelt, die later
een echte
Amsterdammer zou
worden. „Ik was een
jaar of negen, toen ik
ontdekte dat hij vaak
's avonds laat op
televisie een verhaaltje
voorlas. Ik begreep er
weinig en soms vroeg
mijn oma dan ook: 'Wat
vind jij daar nu aan?'
Maar het boeide me."
„Ik begon zijn wereld pas te
herkennen toen ik in
Amsterdam ging studeren en
kennis maakte met de mensen
uit zijn verhalen, de
Amsterdammers, de kroegen, de
brutaliteit van taxichauffeurs,
postbodes, de zelfkant. Als je
dan zijn werk leest krijg je van
Nederland een wat kleingeestig
beeld, je ziet vooral veel
antihelden.
Dat maakt zijn werk zo
herkenbaar, vindt Rob die
begon als cabaretier, maar
inmiddels ook een mooie
carrière als acteur beleeft:
„Daarin schuilt ook het succes
van het Nederlandse cabaret."
Inderdaad, Carmiggelt schiep
met zijn 'Kronkels', zijn stukjes,
de basis voor beroemde
conferences. Zo gebruikte Wim
Sonneveld het verhaal van de
vader over de vriendjes van zijn
dochter, die altijd kwamen mee-
eten: 'Ach, ik zal wat voedsel
verstrekt hebben aan die
knapen'. Prachtig vindt
ook Jurrian, maar hij
heeft de conferences
niet gebruikt. „Ze
zouden een intermezzo
in het stuk zijn
geworden."
Carmiggelt schreef over
gewone dingen, mensen,
huisdieren en kinderen.
Niet over
gebeurtenissen. Toch
was hij zeker niet a-
politiek, vindt Van
Dongen. „Dat zie je als
hij met een column
dominee Buskes
aanvalt, toen die schreef dat
wellicht heel Nederland door
afzijdig te zijn, medeschuldig
was aan de misdaden van de
nazi's. Hij verdedigt dan zijn
broer Jan die door zijn houding
in concentratiekamp Vught
terecht kwam en daar in 1943
overleed. Bovendien was hij
duidelijk een anticommunist."
Rob vertelt: „Politiek was
Carmiggelt een onbenul. Toen
de Sovjet-Unie in 1956
Hongarije binnenviel en een
woedende menigte daarom de
redactie van het
communistische dagblad De
Waarheid bestormde, zou hij
daar de ruit van een vitrine aan
de voorgevel hebben
stukgeslagen. Iemand van De
Waarheid heeft me dat toen
verteld, maar eerlijk gezegd
denk ik dat hij het glas per
ongeluk heeft stukgestoten."
„Zijn ideeën waren beperkt. Als
sociaal-democraat had hij
destijds bij DS'70 kunnen
horen. Hij dacht dat je het leven
naar je eigen hand kon zetten.
Maar de ervaring leert dat het
anders is. Daarom proef je bij
hem altijd heimwee naar de
sfeer van de oorlogsjaren, toen
hij nog wist wat de zin van het
leven was: proberen te
overleven. In wezen is hij dat
zijn hele leven blijven doen."
De zich als bescheiden, zo niet
burgerlijk opstellende
observator Carmiggelt,
verbaasde zijn publiek toen
bleek dat hij een verhouding
had met schrijfster Renate
Rubinstein. Het komt in Van
Dongens eenakter voorzichtig
aan de orde. „Want de
voorstelling mag absoluut niet
ranzig worden", vindt Rob
„Dat element draagt hooguit bij
aan het afpellen van het pantser
rond Carmiggelt. Bovendien
zou Tiny, zijn vrouw, het hebben
geweten. Ik kan het me allemaal
wel voorstellen: een huwelijk
kan immers zijn prikkels
verliezen en veranderen in een
broer-zus-verhouding."
Van Dongen vindt het moeilijk
die geschiedenis op waarde te
schatten. „Afgaande op het
boek dat Renate daarover
schreef, was het een heftige
verhouding. Begrijpelijk. Hij
was toch wat ij del en zocht een
ander soort aandacht, een warm
nest, een partner met wie hij kon
spreken over literatuur.
Daarom was de PC. Hooftprijs
voor hem echt een grote
erkenning."
Dat Carmiggelt pas zo laat
officieel werd gewaardeerd,
heeft volgens Rob te maken met
de tijd. „Met Annie M.G.
Schmidt heeft het ook jaren
geduurd. Wat ze schreven leek
toen nog zo simpel, maar pas nu
komt iedereen er achter hoe
geraffineerd dat simpele is."
Carmiggelt onderhield ook een
uitgebreide, boeiende
briefwisseling met Gerard
Reve. Aanvankelijk had Jurrian
die een centrale rol willen
geven. „Maar nu is hij veel meer
iemand die voorbij komt. Met
Reve zelf heb ik daarover geen
contact gehad en ook bijna niet
met andere mensen uit zijn
omgeving. Toen ik begon leek
het mij een groot voordeel dat je
nog zoveel personen zou kunnen
raadplegen, maar ik merkte al
gauw dat al die informatie dan
heel verwarrend kan zijn.
Daarom steun ik nu vooral op
zijn biograaf, Henk van
Gelder."
Jurrian is reuze benieuwd naai
de reactie van mensen die
Carmiggelt hebben gekend.
Maar Rob rekent uit ervaring op.
verrassende reacties: „Als de
sfeer klopt en het verhaal goed
is, gaan de mensen je zelfs
complimenteren voor
elementen waar j e op hebt gelet.
Dan zeggen ze bij voorbeeld iets
over een goed bestudeerde
pinkbeweging, die ik mezelf
echt niet heb aangeleerd. Als je
goed speelt, zie je dat zelfs
mensen die een goed beeld van
hem hebben, uiteindelijk met
jouw interpretatie op het
netvlies de zaal verlaten.
Hans Visser
Eenakter Carmiggelt door Rob van
de Meebergvandaag (vrijdag 19
maart), 20 maart en 26 maart t/m 3
april, telkens om 20.30 uur (niet op
28 maart) in Bellevue Amsterdam;
23 en 24 maart in het Polanenthea-
ter in Amsterdam.
Simon Carmiggelt
April is de wreedste maand,
zij ontlokt seringen aan
het dode land, zij vermengt
herinnering en verlangen, zij
prikkelt verdoofde wortels met
voorjaarsregen.
Met deze dichtregels van de
hand van T.S. Eliot presenteer
de Guy Gypens, artistiek leider
van Springdance, onlangs het
nieuwe programma van het mo
derne dansfestival dat plaats
vindt van 13 tot en met 25 april
op verschillende locaties in
Utrecht. Een bijzonder festival,
noemt Gypens de twintigste
editie: het festival is jarig en het
is het laatste van deze eeuw.
Reden voor de samenstellers om
in de programmering een histo
rische toets aan te brengen, die
zich concentreert rond drie mo
menten in de eeuw die voor de
ontwikkeling van de dans van
belang zijn in haar zoektocht
naar iets nieuws, naar bevrij
ding: 1913, het jaar waarop de
première van Le Sacre du Prin-
temps in Parijs voor een schan
daal zorgde; de jaren zestig,
waarin de tweede avant-gardis-
tische golf vanuit New York
haar stempel drukte op de dans-
geschiedenis, en die laatste
generatie wordt in verband ge
bracht met enkele jonge choreo
grafen van de jaren negentig.
Rond Le Sacre van componist
Igor Stravinsky en choreograaf
Vaslav Nijinski brengt Spring
dance een aantal opmerkelijke
voorstellingen en andere activi
teiten. Zoals het Nationale Bal
let van Portugal dat met een
nauwkeurige reconstructie
komt van het originele ballet
van Nijinski. Een workshop
waarin dansstudenten en pro
fessionele dansers enkele frag
menten instuderen van Le Sa
cre. Een lezingenserie rond het
thema Sacre du Printemps in
samenwerking met Studium
Generale van de Universiteit
Utrecht. Een presentatie van
Guy Gypens, artistiekleidervan hetSpringdance-f
korte voorstellingen,
ments en installaties onder
titel Sacred Solo's door tien ve
schillende kunstenaars als n
pliek op Le Sacre. En twee DJ
zullen hun interpretatie geve
van Le Sacre op twee zaterda;
nachten in de Winkel van Sü
kei.
Naast deze aandacht voor
spraakmakende geschieden
van de dans blikt Springdan:
als in andere jaren ook voorn
en presenteert enkele 'jon;
honden', beginnende talenle
uit binnen- en buitenland
hun eerste werk.
Anne Teresa De Keersmaefal
de choreografe die in de twint
jaar van Springdance het me«
prominent aanwezig was, ism
drie verschillende project!
vertegenwoordigd: een choi
grafie voor de klassieke dai
van het Portugese Natioi
Ballet, haar recente Rosa;
ductie Drumming op mi
van Steve Reich en een solo vi
Elizabeth Corbett, jarei
soliste in het Frankfurt Balk
En vanwege het overdondei
de succes van de vorige Sprii
dance-editie is er ook dit kt
het Bal Moderne, waar wie-di
maar-wil kan leren dansen,
zonder spatje aanleg, in spt
aal voor dit doel gemaakte kt
choreografieën. Met dit pr
wordt opnieuw dit jaar
Utrechtse wijken ingetrol
en langs scholen getoerd inL
hoop nieuw dansenthousiaa
te stimuleren onder niet-u-
wijd publiek.
De winkel van Sink el is deti
moetingsplek van het festiva
biedt als nachtwinkel eenï
programmering met interviet
late-night diners en bijzondt
acts.
Joke Dan
Festival Springdance van 1.3 tol
met 25 april op diverse locaties
Utrecht.
vrijdag 19 maart 1999
