Geen zinnen als
dode hamsters
Platonov kreeg een
opduvel van Stalin
Een virus in onze geërfde woordenschat
nr/n kunst
ru\t cultuur
Coben
grossiert in
beeldspraak
Boek vol
neologismen
13
Harlan Coben: „Misdaadliteratuur is een groot woord."
Harlan Coben was al enkele
jaren werkzaam in de
reisbranche, toen hij erachter
kwam dat hij niet behoorde te
werken. „Je kent die
touringcars wel vol
luidruchtige Amerikaanse
toeristen die hier langs komen
voor twee dagen." De 37-jarige
schrijver grijnst: „Daar was ik
verantwoordelijk voor." Maar
het organiseren van trips
'Parijs-Brussel-Amsterdam in
tien dagen' begon hem de keel
uitte hangen. „We zijn niet op
aarde om van negen tot vijf te
werken."
Zijn fulltime schrijverschap
beschouwt hij allerminst als
arbeid. „Naar het werk gaan, is
wat mijn vader deed: elke
ochtend om acht uur naar
kantoor en terugkomen om zes
uur.Het schrijven van boeken is
een ontspannende bezigheid;
me aankleden voordat ik achter
delaptop ga zitten, dat is pas
vermoeiend. Elke keer als een
nieuw boek van mij uitkomt,
ben ik zo blij als een kind. Moet
ik het aanraken, eraan ruiken.
Datis een fantastische ervaring,
da's toch geen werk?"
In Londen kreeg hij onlangs de
Fresh Talent Award van de
boekhandelketen W.H. Smith
uitgereikt. „Ik wist niet dat het
zo'n grote literaire
onderscheiding is in Engeland."
Het was niet de eerste prijs die
hij ontving. Coben kreeg in
eigen land al de Edgar Award (d
ebelangrijkste onderscheiding
voor misdaadauteurs), de
Shamus Award en de Anthony
Award overhandigd en was
daarmee de eerste schrijver die
al deze voorname
thrillerprijzen kreeg
toebedeeld. De Edgar is
inmiddels in diggelen gevallen.
Heeft mijn vrouw per ongeluk
gedaan. Het was overigens een
lelijk beeldje, net het
standbeeld van Hitier."
De prijzen kreeg Coben voor
zijn serie romans rond de
onrecht bestrijdende
sportmakelaar Myron Bolitar.
Oorspronkelijk had de auteur
Moszkowicz als achternaam
voor Myron bedacht. „Een
naam waarbij ik me een
typische 'nerd' had voorgesteld,
n zijn geboorteland is de Amerikaanse
schrijver Harlan Coben een fenomeen.
Hij is tot dusver de enige die er de drie
belangrijkste thrillerprijzen won. Zijn
signeersessies zijn zo talrijk dat hij ze
bijkans uit een rijdende auto moet doen.
Fans houden elkaar via Internet op de hoogte
over de nieuwste 'myronisms'genoemd naar
de onwaarschijnlijke oneliners die Cobens
held, sportmakelaar Myron Bolitar, zelfs in
uitzichtloze noodsituaties verzint. De auteur
waagt nu de oversteek naar het Europese
vasteland. „In de misdaadliteratuur worden
de bakens verder verzet. Je durft meer.
een klein mannetje met een
brilletje. Maar mijn uitgever
vond de naam te joods klinken."
De schrijver werkt inmiddels
aan zijn zevende boek. Zijn
vijfde roman, One false move, is
recent verschenen in een
Nederlandse vertaling onder de
wat merkwaardige titel Foute
boel! Daarin dient Bolitar
bescherming te bieden aan
Brenda Slaughter, de nieuwe
ster van het vrouwenbasketbal.
Haar vader wordt vermist en
Brenda zelf wordt met de dood
bedreigd.
Myron Bolitar heeft iets weg
van Harlan Coben en andersom,
beaamt de auteur. „Schrijvers
houden er niet van om het toe te
geven, maar ook mijn held lijkt
een beetje op mij. Myron is een
verbeterde versie van Harlan.
Hij is een betere basketballer,
hij is een betere vriend, hij is
grappiger want hij bedenkt
altij d direct oneliners, die ik zelf
twee dagen later pas zou
verzinnen. Maar ik versla hem
op twee terreinen. Een: ik dans
veel heter. Twee: Myron is nog
steeds zoekende in de wereld
van de romantiek. Hij wil graag
een gezin, terwijl ik er al een
heb. Ik ben sinds zeventien jaar
met dezelfde wouw, heb twee
kinderen, een derde is
onderweg." „Aan de andere
kant: Myrons ouders leven nog,
terwijl die van mij zijn
overleden. Hij gaat ook nog
goed om met zijn vader en
moeder. Soms raak ik erg
emotioneel als ik zulke scènes
beschrijf. In dit boek omhelst
Myron zijn vader en denkt dat
pa's armen nog steeds een
beschermende plek zijn. Toen ik
dat had geschreven, was ik zo
geraakt, dat ik een paar dagen
met niemand kon praten."
Naast Myron en zijn ouders
worden Cobens boeken bevolkt
door nog een hele reeks andere
vaste medewerkers. Zo is daal
de biseksuele kantoorgenoot
Esperanza, de letterlijk forse
secretaresse Big Cyndi ('Ze doet
ook graag aan 'big hugs'), en
Myrons aan-en-uit-vriendin
Jessica. Maar het
opmerkelijkste karakter is
Myrons hulp in bange dagen,
Windsor Home Lockwood III,
'Win' voor intimi.
De klassiek geschoolde Win
wordt nagenoeg psychotisch als
het op geweldpleging aankomt.
Waar Myron in netelige
kwesties probeert de vijand met
argumenten tegemoet te treden,
wordt Win bijna lyrisch bij de
gedachte de genitaliën van de
tegenstander aan reepjes te
snijden, ze te verspreiden over
New England om hem daarna te
vermoorden. Win is uiterst
populair bij de lezers, heeft
Coben gemerkt. „Slechts
weinigen vinden hem
afschrikwekkend en dat is ook
de bedoeling. Ik mag hem wel.
Toen ik mijn eerste boek af had,
was de uitgever zo onder de
indruk van Win dat hij
contractueel liet vastleggen dat
naast Myron ook altijd zijn
hulpje in de boeken zal
voorkomen."
Coben koos een sportagent als
held nadat iemand hem die
suggestie had gedaan. „Waarom
niet, dacht ik. Ik hou niet van
sport, maar ik denk dat het een
uitgelezen podium is voor
In 1931 dreef Stalin hem in de
anonimiteit. Nadat zijn no
velle Tot voordeel was versche
nen, een satire over de organisa
tie van een collectieve boerderij
had de Sovjet-dictator genoeg
van het werk van Andrej Plato
nov. 'De schoft', schreef Stalin
op het manuscript, toen hij het
had gelezen. En in een gesprek
met een politiek wel correcte
schrijver, die in het bestuur zat
van de Schrijversunie, zei Sta
lin: „Geef hem een flinke opdu
vel, tot (zijn) voordeel."
Verscheidene malen heeft Pla
tonov zijn toen beroemdste col
lega-schrijver Maxim Gorki om
hulp gevraagd, maar Gorki gaf
niet thuis. Platonov raakte in de
vergetelheid. Hij stierf arm en
berooid in 1951. Hij sleet zijn
laatste jaren in een kamertje in
uitgerekend het Gorki-Insti-
tuut voor Literatuur, waar jon
ge schrijvers een avondoplei
ding konden volgen. 'Door de
ramen kon je hem zien terwijl
hij de binnenplaats veegde en
velen dachten dat hij de conci
erge was', schreef dichter Vitalii
Sjentalinski in zijn in 1996 ver
schenen boek The KGB's litera
ry archives, waarin hij aan de
hand van dossiers van de vroe
gere geheime dienst van de Sov
jet-Unie het lot van tientallen in
ongenade gevallen schrijvers
beschreef. Sjentalinksi ontdek
te in het KGB-archief onder
meer een dossier met als
opschrift 'Ongepubliceerde
werken door Andrej Platonov.
Geconfisqueerd tijdens een
huiszoeking. Moskou 1933'.
Twee van die werken, De zee der
jeugd en Veertien rode huisjes,
waren op het moment van Sjen
talinski's vondst - zij het in iets
andere vorm - al gepubliceerd.
Nieuw was Een technische ro
man, een onvoltooid boek over
de zegeningen van de elektrici
teitsvoorziening van de Sovjet-
Unie.
Een technische roman is nu, sa
men met de in het huisarchief
van de Platonovs teruggevon
den, eveneens onafgemaakte
roman De gelukkige Moskou (h
et titelverhaal), in Nederlandse
vertaling verschenen bij uitge
verij Meulenhoff. Meulenhoff
publiceerde eerder al andere tot
voor enkele jaren onbekende
werken van Platonov en dat
strekt deze uitgeverij tot een
Platonov is een klasse apart en
dat bewijzen ook deze twee 'Un-
vollendeten' weer.
De gelukkige Moskou vertelt
over het leven van het wees
meisje Moskou, dat in de Russi
sche revolutie alles, ook haar
herinneringen, is kwijtgeraakt.
Mannen van zeer uiteenlopend
foto's Harmen de Jong
moord en rotzooi in allerlei
vormen. We zijn ontdaan bij
verlies van onze favoriete
voetbalclub, we adoreren
atleten die nog niet eens hun
naam met een stok in het zand
kunnen schrijven, en betalen ze
grote sommen geld. De emoties
in de sport worden tot de tiende
macht vermenigvuldigd. Het is
ook een glamourwereld, met al
die mooie mensen.
Nadat Coben de bussen met
Amerikaanse toeristen vaarwel
had gezegd, begon hij te
schrijven wat hij altijd al graag
las: misdaadromans. Wat hem
betreft bestaat er slechts een
vage grens tussen literatuur en
thrillers. „Misdaadliteratuur is
een groot woord, het is Agatha
Christie, het is James Lee
Burke, maar het is ook
Dostojevski. Hamlet? Een pure
thriller. In de misdaadliteratuur
worden de bakens verder verzet.
Je durft meer, er is gevaar, er
komen veel emoties vrij. Je zult
het misschien niet hebben
gemerkt maar in Foute boel!
verken ik het rassenvraagstuk,
vriendschap, hartzeer, het
fenomeen verlies, de politiek."
De diepere lagen in zijn boeken
mogen dan in Cobens visie door
de lezer niet aangeboord
worden, wat wel direct opvalt is
de overvloed aan metaforen.
Coben is groothandelaar in
beeldspraak. Een mooie vrouw
wordt omschreven als 'haal
benen waren zo lang als een rij
voor een Moskouse bakkerij
En haar stem was niet gewoon
zwoel, maar klonk 'als wanne
siroop op zondagse
pannenkoeken'. Als de vrouw
een kamer betreedt heeft haar
binnenkomst hetzelfde effect
'als een tornado op een
radarscherm van
meteorologen'. Coben houdt
ervan om met de taal te spelen.
„Ik probeer het meeste uit elk
woord te halen. Ik schrap zeker
90 procent van wat ik
aanvankelijk heb geschreven.
Ik haat zinnen die eruit zien als
dode hamsters."
Peter Kuijt
Harlan Coben: Foute boel! - Uitge
verij De Boekerij, 283 pag., f 29,90.
slag worden verliefd op haar,
een arts die op zoek is naar 'on
gebruikte levensenergie' in
lijken, een uitvinder van een
elektrische weegschaal, een re
servesoldaat tweede klas die er
maar niet toe komt een nieuw
leven te beginnen. Moskou
zwerft van de een naar de ander
zonder ooit een beslissing te ne
men.
Iedereen heeft de mond vol over
'het communisme' dat onder
handbereik zou liggen, maar
wat dat communisme eigenlijk
inhoudt, weet niemand. Hoe zou
men zich ook die ultieme geluk
zaligheid voor de mensheid
moeten voorstellen als het dage
lijks leven aanhoudend wordt
geteisterd door honger, armoe,
vuil en onverschilligheid. Het
boek is doordrenkt van melan
cholie: „Nee, de grote levensweg
die naar de verte leidde kwam
hier niet langs..."
Zowel De gelukkige Moskou als
Een technische roman, waarin
ook (tevergeefs) naar het com
munisme wordt gezocht, kent
momenten van absurdisme, sa
tire en surrealisme en telkens
weer schrijnend mooie zinnen
vol waarheid, zoals de slotzin
van Een technische roman
„Maar waar is de vrijheid? Ze
ligt ver in de toekomst - achter
bergen met werk, achter nieuwe
dodenakkers."
Platonov zelf vond dat zijn boe
ken de maatschappij een dienst
konden bewijzen, omdat hij 'de
schimmel' van veel uit de hand
gelopen zaken kon aanwijzen.
'...Er is immers niet één schrij
ver die zo'n benadering tot zie
len en zaken heeft als ik', verde
digde hij zich. Maar het was na
1931 publicitair voor hem afge
lopen, hoewel hij daarna nog
zijn belangrijkste werken zou
schrijven.
Platonov zelf belandde niet als
vele andere schrijvers in een
kamp, maar wel werd in 1938
zijn zoon Platon op vijftienjari
ge leeftijd gearresteerd als 'een
van de leiders van een antisov-
jetjeugdorganisatie voor terro
risme, spionage en sabotage'.
Platon werd na tweeënhalf jaar
vrijgelaten, maar had intussen
tuberculose opgelopen, waar
aan hij in 1943 stierf. Platonov
zelf raakte tij dens de verpleging
van zijn zoon ook besmet en be
zweek in 1951 aan de ziekte.
Aly Knol
Andrej Platonov: De gelukkige
Moskou; Een technisch roman - ver
taald door en met een nawoord van
Lourens Reedijk - Uitgeverij Meu
lenhoff, 221 pag., f 39,90.
vertaald
Elena Lappin; Buitenlandse
bruiden (Meulenhoff, 159 blz.,
32,90, vertaald door Marijke
Koch). Verhalen over de levens
en liefdes van vrouwen die er
voor kozen hun partners te vol
gen naar het buitenland. Elena
Lappin (1954) werd geboren in
Moskou, groeide op in Praag en
Hamburg en woonde vervolgens
in Israël, Canada en Amerika,
voordat ze met haar echtgenoot
en drie kinderen in Londen
neerstreek.
Richard ZimlerDe laatste kab
balist van Lissabon (Bzztöh,
286 blz., 34,50. vertaald door
Hi-en Montijn). Aan het eind
van de vijftiende eeuw belanden
veel joden, op de vlucht voor de
Spaanse inquisitie, in Portugal.
De Portugese koning tracht hen
te bekeren tot het christendom,
maar veel joden blijven in het
geheim hun joodse rituelen uit
voeren.
In april 1506 worden tijdens
het joodse paasfeest, zo'n 2000
joden gedood. Hun lijken wor
den verbrand op het Rossio, het
grote plein in Lissabon. Bere-
kiah Zarco ontsnapt aan deze
slachtpartij, maar vindt bij
thuiskomst het lijk van zijn
oom, patriarch van de familie en
lid van een beroemde kabbalis
tische school, en dat van een
jonge vrouw. Zarco gaat op zoek
naar de moordenaar.
Frederick Reiken. De Godenzee
(oorspronkelijke titel: The Odd
Sea, De Harmonie, 220 blz.,
37,50, vertaald door Jan Fas-
tenau). Philip is dertien wan
neer zijn oudere broer en idool
Ethan spoorloos verdwijnt. De
Godenzee vertelt het verhaal
hoe hij en zijn familie in het rei
ne proberen te komen met dit
mysterie. Tijdens de zoektocht
naar zijn broer komt Philip
steeds meer te weten over de
persoon die Ethan werkelijk
was, en onherroepelijk ook over
zichzelf.
Antony Beevor: Stalingrad (B
alans/Van Halewijck, 480 blz..
49,50, vertaald door Bab Wes-
terveld). Een desastreuze lucht
aanval onder leiding van gene
raal von Richthofen boven
Stalingrad in augustus 1942 is
het begin van de wreedste veld
slag van de Tweede Wereldoor
log, die zes donkere maanden
zou duren een een keerpunt in
de geschiedenis werd. Staling-
rad doet niet alleen verslag van
een oorlogssituatie, maar laat
vooral de persoonlijke verhalen
zien. Het boek is gebaseerd op
historische bronnen en talloze
documenten, brieven en dag
boeken van overlevenden.
Het Nederlands van nu is niet
meer dat van de jaren vijftig of
het begin van deze eeuw. De uit
spraak is veranderd, de zinnen krij
gen andere patronen. Vooral onze
woordenschat moet met de tijd mee.
De maatschappelijke veranderingen
maken dat onze verzameling woor
den voortdurend aangepast wordt.
Bïonaut, coffeeshop, Chippendales,
teletekst - het zijn nieuwe woorden
die de laatste tien, twintig jaar deel
zijn gaan uitmaken van de omgangs
taal van de moderne, herijkende Ne
derlander. Nieuwe voorwerpen,
nieuwe verschijnselen, nieuwe woor
den: dotteren, magnetron, spread
sheet, methadonbus, milieubox,
chippertelefoon, chemokar, gastou
der, gentherapie, genenpaspoort.
Natuurlijk maken we veel woorden
°P basis van bestaande. De klap
schaats is er een voorbeeld van: een
hepaald type schaats die half los zit.
Ook in wonderbra worden bestaande
De klapschaats is één van de woorden die
recent voor uitbreiding en vernieuwing
van de Nederlandse woordenschat heeft
gezorgd.
woorden tot een nieuwe samenstel
ling gemaakt. Het is een manier die
ons op wonderlijke wijze eindeloos in
staat stelt onze woordenschat uit te
breiden. Soms verkorten we een
woord of woorddeel, zoals in muzak -
voor achtergrondmuziek in restau
rants, liften, supermarkten en zelfs in
de 'openbare ruimte'. Het is een ver
schijnsel dat ongestraft oprukt, ter
wijl op dit muzikaal behang zeer
zware straffen zouden moeten staan.
Wie ooit een kopje koffie heeft ge
smaakt in een stil, ouderwets koffie
huis, weet wat is het is om stilte te
missen.
Wie desondanks het ontstaan van het
woord muzak wil nagaan, kan sinds
kort terecht in een vuistdik Woorden
boek van Neologismen. Muzak is ge
vormd van music en kodak. Het
woord blijkt een handelsmerk van
een Amerikaanse firma te zijn. voor
het eerst geregistreerd in 1938. In Ne
derland komt het woord muzak voor
sinds het begin van de jaren tachtig.
Zo'n woordenboek van nieuwe woor
den is een atlas van culturele veran
deringen en ontwikkelingen.
Veel nieuwe woorden hebben na
tuurlijk te maken met nieuwe media
en technologie. Wie die dingen niet
volgt, is binnenkort echt van 'de vori
ge eeuw'. Cyberseks (digitale porno
of via de computer zoeken naar sek
sueel gerief - zie computerseks) is een
voorbeeld. Maar zie ook cyberfemi-
nisme, cybercafé, cybergeneratie, cy-
bernaut, cyberpunk en nog veel meer.
Het is een omvangrijke verzameling
woorden die het Nederlands binnen
dringt. De omvang van deze woor
denschat is gigantisch: database,
blinddate, datrecorder, datingshow,
deep house, clip board, cliffhanger,
citybike, garagerock. Het is een soort
Engels dat via de wereld van jonge
ren, media en computer als een virus
de harde schijf van onze geërfde
woordenschat binnendringt. Zo is
een chill-out-room een normaal
woord geworden sinds het begin van
vrijdag 19 maart 1999
de jaren negentig, voor bezoekers
van een house party. Trouwens een
party heeft ondertussen een specifiek
erotische betekenis gekregen. Dit
woordenboek heeft het nog niet geat
testeerd, terwijl de term partnerruil
verouderd is getuige de datering.
We zullen aan veel vertaald Engels
moeten wennen of we willen of niet.
Juist de datering van de neologismen
en de uitvoerige citaten maken dit
Woordenboek van Neologismen tot
een belangrijk boek: elk lemma is
behalve van een (soms al te gemakke
lijke) betekenisomschrijving ook
voorzien van een groot ^antal be
wijsplaatsen, citaten en bronnen.
Latere generaties woordenboekma
kers en taalkundigen zullen daar nog
veel plezier aan beleven. Af en toe
mis je niet alleen een woord en dan
denk je 'had de samensteller maar
wat minder citaten opgenomen en
nog meer woorden'. Soms denk je dat
bij een woord ook een diepere verkla
ring gegeven kan worden. Zo wordt
onder deep throat (geheime infor
mant) voortreff elij k uit de doeken ge
daan dat deze term dateert uit de Wa
tergate-affaire. De journalisten
Woordward en Bernstein hadden een
geheime bron uit de omgeving van
Nixon. Maar de samensteller schrijft
er niet bij dat de journalisten hun
bron zo noemden naar een in die tijd
fameuze pornofilm met die titel.
De mooiste neologismen - het is toe
gegeven een persoonlijke kwestie - in
deze indrukwekkende verzameling
zijn die woorden die gemaakt worden
met bestaande woorden. Zo wordt
herijken (controleren en bijstellen
van meetinstrumenten) nu figuur
lijk: wijziging in beleid, aanpassen
aan nieuwe omstandigheden. Verge
lijk ook insteek, er zit licht of lucht
tussen, lokettisme, Lubberiaans,
luchtfietsen., medialandschap, deel
tijdvutter, grijze golf.
Wie de afgelopen 25 jaar iets gemist
heeft, kan het met dit mooie boek in
halen. In de stoel bij de cv. Trouwens
dit cv is een interessant schibboleth.
Een oudere generatie - die de kolen-
kachel nog meegemaakt heeft - vat cv
op als centrale verwarming, maar de
jongere kent alleen een cv-tje bij een
sollicitatie.
Een woordenboek om te lezen.
Lo van Driel
Mare de Coster: Woordenboek van neolo
gismen-25 jaar taaiaanwinsten. Uitgeve
rij Contact/Het Taalfonds, f 95,-.