pzc
Glas-in-lood vertelt over
hoogte- en dieptepunten
rii il li itli
Kessen was
Meat Loaf
Vrijwilligers hebben een hoop plezier gehad
mm
mm mm
mi mm mm
&vsS'iü Ut tr
Mmd m&të aam
basiliek hulst
29
Pius XI
verhoorde
smeekbede
m ms
1¥ y
donderdag 11 maart 1999
Het conopeum - muggennet,
ook wel ombrellino, hemeltje
genoemd - is een fluwelen para
pluutje dat half geopend meege-
1 dragen bij de plechtige bidop-
tochten door de stad.
door René Hoonhorst
De vreugde onder de
katholieken van Hulst was
groot toen de Willibrordkerk
[j zeventig jaar geleden werd
teruggekocht van de
protestanten. In 1645 was de
kerk na de Beeldenstorm door
de nieuwe Nederlandse staat
geconfisceerd en aan
l gereformeerden overgedragen.
Napoleon had er weliswaar
voorgezorgd dat de katholieken
vanaf 1807 de helft van het
enorme godshuis mochten
gebmiken voor hun
I erediensten, maar het hoofddeel
van deze 'simultaankerk' bleef
protestants.
PBurgemeester Truffino kreeg de
partijen in de jaren twintig zo
ver dat onderhandelingen over
de verkoop konden beginnen.
Op 25 oktober 1929 kwam de
hele Willibrordkerk voor
E 120.000 gulden in handen van
derooms-katholieken. Voor
zo'n anderhalve ton werd in de
I crisisjaren daarna een sobere
Irestauratie doorgevoerd,
I waarna de kerk door
Imonseigneur P. Hopmans,
I bisschop van Breda, in mei 1935
I opnieuw werd ingezegend.
I De bisschop was onder de
I indruk van het werk dat de
I kleine katholieke gemeenschap
I in het godshuis had gestoken en
geïmponeerd door het resultaat.
I Hij droeg de kerk bij paus Pius
IXI voor om tot basilica minor te
I worden verheven. Door de
Hulster kerk de titel 'basiliek' te
verlenen, zou de Kerkelijke
Overheid de schoonheid van het
monument onderschrijven.
Ibvens werden met zo'n
eerbewijs de oorspronkelijke
I bouwers, de verdienstelijke
I personen en instanties die het
gebouw in oude luister
I herstelden én de godsdienstzin
van de Hulster parochianen
beloond, prees de bisschop.
Paus Pius XI, door zijn weinig
strijdbare houding in de Tweede
Wereldoorlog later verguisd,
liet zich in 1935 van zijn goede
kant zien. Hij verhoorde de
'deemoedige smeekbede' van de
I bisschop van Breda 'in onze
Apostolische welwillendheid'.
De tot eind twaalfde eeuw
I teruggaande geschiedenis, het
opnieuw bisschoppelijk
consacreren van de kerk nadat
I het gebouw was teruggekocht
van de protestanten en de
aanwezigheid van
r 'overblijfselen van heiligen,
reliekschrijnen en meerdere
uitstekende kunstwerken,
I waaronder een met de hand
gemaakt ostensorium (m
onstrans)' dienen alle als
I aanbeveling.
Dat daarnaast de geestelijkheid
zich in de kerk ijverig wijdt aan
liturgische plechtigheden en er
een levendige
geloofsgemeenschap is, trekken
Zijne Eminentie Pius XI geheel
over de streep. Dat een paus wel
even moet nadenken voor hij de
titel basiliek aan een kerk
schenktblijkt uit het epistel dat
op 22 juni 1935 uit Rome kwam.
De verheffing tot basiliek geldt
voor 'altijd en eeuwig'..Iedere
aanval daarop, door welk gezag
ook, bewust of onbewust, is
waardeloos en nietig", schrijft
de Heilige Vader in het
basiliekdocument.
Symbolen
Bij de titel basiliek behoren
verschillende kerkelijke
symbolen. Zo mag de pastoor
die voorgaat bij kerkelijke
plechtigheden in de basiliek een
cappa magna dragen, een paars
kazuifel (priesterkleed,
misgewaad) met een speciaal
kapje. Daarnaast bezit een
basiliek zowel een conopeum
als een tintinnabulum, een
parasolachtig schermpje en een
klokje die beide in processies
werden meegedragen.
Het conopeum (muggennet, ook
wel ombrellino, hemeltje
genoemd) is een fluwelen
parapluutje met rode en gele
banen, de pauselijke kleuren
van voor de Napoleontische
tijd. Het schermpje werd half
geopend meegedragen bij de
plechtige bidoptochten door de
straten van de stad. Conopeum
e& tintinnabulum prijken na
grondige opknapbeurten
binnenkort beide weer op het
pnesterkoor van de
Willibrordusbasiliek.
De glasramen van de Heilige Willibrordus vormen bij el
kaar een wat vreemde combinatie, van oud met nieuw,
en van bijbelse voorstellingen en heiligen met meer profane
afbeeldingen. Elk raam vertelt zijn eigen verhaal, gelardeerd
met niet altijd even voor de hand liggende symboliek, zoals
de pelikaan in de noordelijke zijbeuk, met de tekst 'herstel
eerste kerktoren, 1402'. Te zien is hoe het dier zijn nakome
lingen met zijn eigen bloed voedt, als symbool voor het li
chaam van Christus. Of het uit 1931 daterende venster met
als embleem een koggeschip, met aan boord een geharnaste
ridder en het wapen van het Koninkrijk der Nederlanden in
de mast.
door Antoine Prinsen
en Barend Pelgrim
Door branden, incidenten en
werkzaamheden is vrijwel
geen enkele van de ramen onge
schonden de acht eeuwen door
gekomen. De torenbrand in het
jaar 1876 had een ingrijpende
restauratie van de basiliek tot
gevolg. Eerder was dat gebeurd
in de jaren 1569 en 1663, toen
ook de torenspits door brand
werd vernietigd en naar bene
den vallende brokstukken voor
grote schade aan het schip en
het koor van de kerk hadden ge
zorgd. Telkens was een omvang
rijke restauratie noodzakelijk.
Gevolg daarvan is dat er van de
oorspronkelijke, middeleeuwse
kerk, in 1876 al niets meer over
was. De basiliek is van oor
sprong een katholieke paro
chiekerk en daarom 'georiën
teerd'. Het koor werd naar het
oosten gericht, de windrichting
waar de zon opkomt, als sym
bool voor de Verlossing, de red
ding van de mens. In het koor
stond ook het altaar, het hart. De
hoofdingang ligt in de west
vleugel, waardoor kerkgangers
bij binnenkomst automatisch
richting Verlosser lopen. Het
westen impliceert echter ook
zonsondergang, en daarom zit
aan die zijde, aan de kant Steen
straat, een afbeelding van het
Laatste Oordeel. Het noorden,
de windrichting van kou en
nacht, symboliseert het Oude
Verbond, het zuiden dan weer
het Nieuwe als oord van zon en
licht. In de middeleeuwse paro
chiekerk van Hulst was de in
richting en versiering naast de
coratief ook functioneel: het
merendeel van de gelovigen kon
lezen noch schrijven, maar zo
konden ze toch kennis nemen
van de verhalen uit Oud en
Nieuw Testament.
Ook de glasvensters werden
daartoe gebruikt. Met in lood
gevat gekleurd glas werden ta-
In het hoogkoor zijn drie ramen geplaatst zijn, vervaardigd door het vermaarde Brabantse atelier He-
zemans. fotografie Peter Nicolai
s&sp '&m
r|§gjj|i? pgp|
p/BH S3 mafs-M
mlilliil! '§:Si4Ét!
i »5 m e B
®Ëf IJPSI
Familieraam
ferelen uit de bijbel uitgebeeld.
De middeleeuwse pracht en
praal is echter uit de Hulster pa
rochiekerk verdwenen. De basi
liek is in zijn huidige vorm het
resultaat van meer dan zeven
honderd jaar bouwen, slopen,
branden en restaureren, en dat
onder beheer van zowel katho
lieken als protestanten.
Sober
Dat deze laatsten er heel andere
opvattingen over de functie van
een kerkgebouw op nahouden,
moge duidelijk wezen. In de pe
riode van 1645 tot 1806, toen de
protestanten de kerk gebruik
ten, werden inrichting en ver
siering sober gehouden. Pas na
1806, toen katholieken het koor
en een deel van het transept (de
middenbeuk) weer in gebruik
kregen, konden ze hun ideeën
over meubilering en versiering
vorm geven. Daarbij was het
niet ongebruikelijk dat particu
lieren financieel bijdroegen aan
deze realisaties. De oudste ra
men van de Willibrordus bevin
den zich in het koor, achterin de
basiliek. In de negentiende
eeuw werden in de noordelijke
straalkapel drie ramen ge
plaatst naar een ontwerp van J.
Dobbelaere uit Brugge. De ra
men werden betaald door het
kerkbestuur, de familie Piers-
sens en een anonieme parochi
aan, en stellen scènes uit het le
ven van de Heilige Willibrordus
voor: zijn aankomst in Neder
land, zijn bisschopswijding
door paus Sergius I en het ver
nietigen van een afgodsbeeld.
De middelste kapel wordt ge
sierd door epossen uit het leven
van Onze Lieve Vrouw: links de
Annunciatie of heilige bood
schap van de onbevlekte ont
vangenis, in het midden de ge
boorte van Christus, en rechts
de 'Assumpta est Maria' of ten
hemelopneming. Het eerste
raam werd geschonken door R.
Verdurmen, S. Broeckaert en
hun dochter Leonie, het middel
ste door de familie Blemel ter
nagedachtenis aan hun zoon
Augustinus, en het derde door
de families Verdurmen, Van
Waesberghe, Broeckaert en
Goossens. De zuidelijke straal
kapel is dan weer gewijd aan het
leven van Christus zelve, met
van links naar rechts de vlucht
naar Egypte, de Kruisiging en
de piëta (Maria met het dode li
chaam van Jezus op schoot).
Ook dit trio vensters is ontwor
pen door Dobbelaere. In de der
de zijkapel, aan de zuidzijde, zit
een venster dat geschonken is
door Joseph Seydlitz. Het gaat
om een afbeelding van de Heili
ge Jozefals patroon van de kerk
met in zijn handpalm een kerk-
gebou wt j estaande voor de Hei
lige Drie-eenheid. In 1870 ver
hief paus Pius XII deze St. Jozef
namelijk tot patroon van de ge
hele rooms-katholieke kerk.
Het raam in kwestie werd ver
vaardigd te Utrecht, door het
atelier Mengelberg. Wie de blik
vervolgens naar boven richt,
constateert dat er ook in het
hoogkoor drie fraaie ramen ge
plaatst zijn. Vervaardigd door
het vermaarde Brabantse ate
lier Hezemans - dat vermoede
lijk ook verantwoordelijk is
voor enkele vensters in de St.
Jan van Den Bosch - zijn ook de
ze afbeeldingen aan het leven
van Christus ge wijd.Te zien zijn
Jezus in de hof van olijven, de
Kruisdood en de Hemelvaart
van Christus, alle drie geplaatst
in 1882. De ruim dertig kleurige
ramen leveren tezamen dus niet
alleen een schat aan informatie
over geloofszaken, maar geven
tegelijk een aardig bloemlezing
uit de historie die het kerkge
bouw achter zich heeft liggen,
met daaruit zowel hoogte- als
dieptepunten.
Feniks
De bezoeker zou zich in ieder
geval de moeite moeten getroos
ten één kerkraam te bewonde
ren. Op het derde venster in de
linkerzijde van het voorschip
prijkt de illustratie van de fe
niks, zwevend boven een haard
van vlammen, met daarbij het
wapen van Karei V. Deze myti-
sche vuurvogel verbrandde vol
gens de fabel om de vijf eeuwen,
om vervolgens verjongd uit zijn
as te herrijzen. Kan de opge
knapte Heilige Willibrordus
symbolischer worden gepor
tretteerd?
door Barend Pelgrim
Grote anonieme schenkingen, feestavonden, bingo's, fiets
tochten en niet nagekomen beloftes. Voor de leden van de
stichting Fondsenwerving Basiliek zit dekhis er bijna op. Ge
orge Lernhout bladert door een mapje met rekeningafschrif
ten. Triomfantelijk toont hij het beginbedrag van de jacht op
het grote geld: „Hier, we zijn begonnen met 93 cent rentesal
do. Dat was overgebleven van de inzamelingsaktie voor het
carillion." Rabobank-directeur Sint Jansteen Lernhout en
makelaar Toon Biesbroeck maken deel uit van het select, ne
gen koppen tellend gezelschap dat ruim vier jaar lang de kar
trok om maar zoveel mogelijk geld bij elkaar te krijgen om de
restauratie van de Willibrordusbasiliek rond te kunnen krij
gen. Terugblikkend op die jarenlange 'struggle' dissen ze de
ene anekdote na de andere op.
Fondsenwerving Basiliek kwam er, nadat een eerder actieco
mité - met veelal dezelfde mensen - zich had ingezet voor de
renovatie van het carillion in de top van het kerkgebouw.
Biesbroeck: „Burgemeester Kessen heeft mij gestrikt bij de
grootste viering van 190 jaar Harmonie Hulst. Dat ging onder
het mom 'als je dit feest kunt organiseren, dan moet je je ook
maar gaan inzetten voor onze basiliek'." Eén miljoen gulden
in een tijdsbestek van vijf jaar, dat was het streven waarmee
de club zichzelf opzadelde. Nu staat de teller op 1.040.000
gulden. „Weet je wat het is", vraagt het duo hardop. „Retou
cheer eens een foto van Hulst. Niemand kan zich een Hulst
zonder basiliek voorstellen." Biesbroeck heeft zichzelf nooit
op tegenzin kunnen betrappen. „Weet je hoe ver dit hele ver
haal gaat? Ik zit 's avonds voor de televisie zelfs met een noti
tieblok en een pen op schoot. Voor het geval er een idee te bin
nen schiet voor weer een actie, iets nieuws."
Een gesponsorde monstertocht van Hulst naar Michelstadt
per old-timer, Hulstenaren die hun 'leurgeld' van het carna
val spontaan inleverden, fietsen met de rotary, een kerst
markt, het uitgeven van een boek over de Willibrordus: het
aantal initiatieven voor het meest gezichtsbepalende gebouw
van de vestingstad zijn legio. Gevraagd naar de meest specta
culaire, leukste of in het oog springende gebeurtenis reageren
de twee heren terughoudend. „In feite is dat moeilijk te zeg
gen, omdat de ene activiteit veel grootser van opzet was dan
de ander. We willen niemand te kort doen, hè." Maar dan, na
enig aandringen: „De inmiddels wel legendarische brunch,
verzorgd door de gebroeders d'Hooghe. Alle etenswaren wer
den ter beschikking gesteld door de Hulster middenstand en
de stoelen om aan te zitten werden voor grof geld verkocht.
Dat was écht heel leuk. Maar natuurlijk ook de diverse galap
remières in de bioscoop, of de beruchte playbackshow, met
Kessen als Meat Loaf."
Verleiding
Verhalen over vreemdsoortige verzoeken en escapades zijn er
ook. „Een anonieme organisatie heeft ons tot twee maal toe
100.000 gulden geboden, als we het hakenkruis in de kerkto
ren zouden overschilderen. Dan is de verleiding groot hoor.
Maar we ontvingen ook een anonieme gift van 7.500 gulden,
zomaar in een envelop bij de burgemeester in de brievenbus.
De financieel meest lucratieve opbrengst had onze loterij, met
als hoofdprijs een Peugeot: dat bracht 170.000 gulden in het
laatje."
Een flinke zeperd daarentegen was de telefoonkaartenstunt.
Biesbroeck: „Wij dachten een centje mee te pikken van die ra
ge, en lieten 5000 stuks maken met het logo van de Stichting
Fondsenwerving. De eerste duizend waren zo weg, maar toen
stortte de boel in. We zitten nu nog met een voorraad van heb-
ik-jou-daar." De organisatie gaat in ieder geval trachten bij
de feestelijke opening van de basiliek nog een aantal van de
gewraakte kaarten te slijten.
Fondsenwerver Toon Biesbroeck (links) en Ronny Ivens, de
ontwerper van de telefoonkaart.
Camiel Meijs is negendertig jaar koster van de Heilige
Willibrordus, en hij en zijn vrouw Annie prijzen zich ge
lukkig dat ze de restauratie van de jaren negentig van dicht
bij hebben kunnen beleven. „Door de huidige werkzaamhe
den aan de Hulster basiliek besef je pas wat een karwei de
vorige restauratie, die in de jaren dertig, is geweest." Vanuit
de lucht kijkt de torenspits van de Willibrordus recht in hun
huiskamer, tientallen centimeters fotoalbum worden door
gespit. „Afgelopen week hebben we met een hele club vrij
willigers vierhonderd stoelen naar de zolder verhuisd.
Zonder dat legertje fanatici was het ondenkbaar dat het in
terieur van de kerk er bijlag als nu."
door Barend Pelgrim
De groep medewerkers waar
het kosterechtpaar van
rept, heeft in de twee jaar res
tauratiewerken een vracht aan
klussen verzet. Zonder hen was
er afgelopen Kerstmis bijvoor
beeld geen viering geweest in de
basiliek. Vóór de restauratie
werd wel eens een beroep ge
daan op enkele trouwe kerk
gangers voor hand- en span
diensten, maar nooit op zo'n
grote schaal. Annie: „Er kwa
men er altijd wel wat als er gro
te schoonmaak was. Ook ons
hele gezin draaide daarin mee.
Wat voor lieden dat zijn? Dat
gaat bijvoorbeeld om personen
uit de diverse zangkoren, vut
ters, AOW'ers, en mensen die
regelmatig in De Lieve (b
ej aardencentrum in Hulst) ko
men." De groep werd tijdens de
restauratie steeds groter. Een
'hoogtepunt' vormde de grote
schoonmaak eind december
1998, toen een leger van onge
veer veertig mannen en vrou
wen, na grootse binnenwerken,
het interieur van het godshuis
weer in pico bello staat bracht.
Maar ook een keur aan kleinere,
schier onbetekenende klusjes
vond bij de vrijwilligersgroep
gretig aftrek. Camiel Meijs:
„Die sterren in de gewelven zijn
een mooi voorbeeld. Een fijn
karwei: met een katrolletje,
veel touw en drie man, hebben
we dat weer geïnstalleerd. Van
uit de gewelven moesten we dat
bevestigen, wat niet simpel
was."
Sjouwen
Kort voor het eind van de res
tauratie was een tiental heren
nog druk in de weer met de beel
den in de kerk. Een aantal van
de soms wel tweehonderd kilo
wegende heiligen kreeg een
nieuwe stek in de basiliek toe
bedeeld, en de antieke maar
vooral onhandelbare kerkban
ken moesten - met de blote hand
- naar één van de zijbeuken ge
manoeuvreerd worden. Maar
wel steeds met een lach. „We
hebben een hoop plezier gehad
met al die mensen. En gelukkig
maar. Niet alleen hebben al die
vrijwilligers het gevoel een éch
te bijdrage geleverd te hebben,
maar het is vooral een gezellige
club. Op tijd een bak koffie of
een pint, want als je niet kunt
lachen, dan heeft het toch hele
maal geen zin?"
De koster is nog steeds vol van
zijn bezoek aan het hoogste
punt van de restauratie, de voet
van het kruis. Een buitengewo
ne belevenis voor de met hoog
tewees geboren Meijs. „De
hulpuitvoerder heeft mij naar
boven gepraat en dat was toch
wel een bijzondere ervaring."
Vastgelegd
Foto's getuigen van de escapa
de, menselijke figuren op de be
gane grond zijn gereduceerd tot
mierenformaat als gevolg van
de enorme hoogte. „Alles blijft
bewaard voor het nageslacht,
op zowat duizend dia's. Van be
gin tot eind heb il^ alles van de
restauratie vastgelegd." Er
moet het kostersechtpaar nog
één ding van het hart. Volgend
jaar, na een dienstverband van
veertig jaar, wil de nu 63-jarige
Meijs met pensioen.
,,A1 die mensen, die vinden dat
de basiliek meer toegankelijk
moet worden voor het publiek,
weten niet waar ze over praten.
De Willibrordus is dag in dag
uit te bezoeken. Letterlijk élke
dag. In de wintel-maanden tot
een uur of vier 's middags, maar
in de zomer tot wel zeven uur-
half acht 's avonds. Alleen:
kerkdiensten, huwelijken en
uitvaarten gaan voor. We moe
ten niet uit het oog verliezen
wat de functie van een kerk is,
hé."
Vrijwilligers zorgden dat de soms 200 kilo zware heiligenbeelden weer een
plaats kregen in de basiliek.
