Van je familie moet
je het maar hebben
kunst Oscar van den Boogaard is Indische mensen moetje Klassieker 'Alleen op de Tekenaars uit de achttien-
CUltUUr 10 woorc"aten der illustraties stellen beste kantzien
van de literatuur
CaMu over vader en zonen Palmens lof
4 FAMILIE-ALBUM
Geschenk
Relaties in
de letteren
9
PZC
I een literaire waaghals telkens opnieuw aan het wereld' moet het nu zon- de eeuw laten zich van hun
et thema van de boekenweek - 10 tot 20 maart - is dit
jaar 'familie'. Een ruim thema, want het zal niet
meevallen romans en verhalen aan te wijzen, waarin
amilierelaties geen enkele rol spelen. En als dat al het geval is, dan
lijkt juist het ontbreken van bloedbanden de pen in beweging te
etten. Hoe dat ook zij, in de Nederlandse literatuur heeft het
fzetten tegen en - vooral de laatste jaren - het koesteren van het
uderlijk huis een stempel gedrukt op de literaire productie.
Ïet was John Lennon, die in
1971 geschiedenis schreef
nenhij het liedje 'Mother'
itbracht. In 'Mother' klinkt
m hartverscheurende kreet
c Lennon, een roep om zijn
3C[ oeder. Dat was wel het laatste
vat op dat moment paste in een
eugdcultuur, waar het uitgaan,
e verliefdheden en het
larlijkse schoolbal, dagelijkse
tof waren voor de duizenden
landjes. Maar Lennon
chreeuwt hartstochtelijk:
Mother!You left me!" En dan
bb. Ie vreselijke toevoeging: „But I
ever left you.Een kind dat
loor zijn ouders verlaten wordt,
laakt zelf zijn ouders nooit meer
ho n het geval van John Lennon
0 vas er sprake van een
ultuurbreuk. Maar in de
teratuur is het nooit anders
iad eweest: familierelaties hebben
pb ranaf het prille begin, zeg maar
anaf de verhalen over de
llympus, de verbeelding bezig
ehouden. Medea die haar
jar inderen verscheurt, Oedipous
d0 ie per vergissing met zijn
ïoeder vrijt en zijn vader
oodt, Mozes in het
wanneer ging
n iet in de Oudheid eigenlijk niet
ver ouders en kinderen?
U1 In in de moderne tijd? Thomas
[anns familie-epos over de
uddenbrooks, Kafka's brief
,od an zijn vader, Couperus'
ronieken van de kleine zielen,
rits van Egters uit 'De
vonden' die zich kapot ergert
isu an zijn goedbedoelende
uwelui, de drie generaties
Ihinese vrouwen uit 'Wilde
wanen'. Ook hier is de bron
'ln inuitputtelijk
iaat leestal zijn de familierelaties
rerre van idyllisch. Dat spreekt
oor zich. Want net als in de
iefde geldt ook voor de
amilierelatie: een gebroken
sou hart is verre te prefereren boven
k harmonie. Althans, voor de
"kunst levert al dat geluk niets
(op. Moeder Lennon die haar
«koon in de steek liet, de moeder
ils vanlscha Meijer die partij voor
lffl haarman koos tegen haar zoon,
derevolte van de jonge Jan
IK "Wolkers tegen de brave
A christenen die zijn ouders
i waren, tot en met het sterfbed
1 van Simone de Beauvoirs
moederin 'Een zachte dood'...
harjnonieus familiegeluk is er
meestal niet bij.
Wat in de Nederlandse
literatuur van na de oorlog
onmiddellijk opvalt is de
scherpe breuk die er tussen twee
generaties loopt. Er is een groep
schrijvers, die zich enorm
afgezet heeft tegen het ouderlijk
ïari milieu. Gerard Reve, Willem
ik!
uiteenlopende thema's als geld,
familie, televisie, geest en li
chaam. Er zijn ook herinnerin
gen, brieven en citaten uit aller
lei boeken. Oorspronkelijk was
het de bedoeling van Lotte In
den geweest om 'een geschiede
nis van de twintigste eeuw' te
maken. Maar het project krijgt
eerder de trekken van de ency
clopedie van een persoonlijk
heid. In De erfenis wordt veel
nagedacht over de verhouding
tussen echt en onecht, tussen
fictie en idealiteit, tussen kunst
en leven. Ondanks die theoreti
sche bespiegelingen is het zeker
geen steriel verhaal geworden.
Dat komt omdat Connie Palmen
veel van zichzelf in Lotte Inden
heeft gelegd. Zo verloren ze bei
den hun grote liefde aan de
dood. Op heel warme en leven
dige wijze wordt de verhouding
tussen de auteur en haar assis
tent beschreven, hun
merkwaardige liefde, hun sa
menwerking. Hij wordt 'het ver
lengstuk' van haar hoofd. En hij
blijft dat ook na haar over lij den:
hij zal het onmogelijke boek
moeten afmaken.
Zijn kinderwens was geweest
om van beroep 'lezer' te worden.
Dat verlangen wordt in feite
vervuld als hij bij haar intrekt.
Maar de lezer wordt noodge
dwongen een schrijver, zoals
schrijvers onvermijdelijk ook
lezers zijn. Dat komt steeds
weer terug in deze novelle: de
wisselwerking tussen pubhek
en auteur, literatuur die tot an
dere literatuur leidt.
I.M., het boek over Connie Pal
mens geliefde Ischa Meijer,
werd door veel critici op een
kolderieke manier onthaald. Ze
verweert zich nu fel. Lotte is
'dat domme fulmineren van de
critici tegen de zogenaamd au
tobiografische literatuur
spuugzat.' Ze benadrukt: 'Bec
kett, Brodkey, Joyce, Duras, Ge
net, Pavese, Proust, Multatuli,
Capote, Roth, Dostojevski, de
hele godvergeten wereldlitera
tuur is autobiografisch.'
Maar De erfenis is beslist niet
alleen een pleidooi voor Pal
mens boeken, maar voor alle
goede boeken. Ze windt zich op
over mensen die de literatuur
niet serieus nemen, en maakt je
enthousiast over alles wat met
lezen en schrijven te maken
heeft. Een bijzondere, diepzin
nige en ontroerende novelle. En
het is heel toepasselijk om juist
voor deze gelegenheid de lof van
de literatuur te zingen. Zo
wordt de Connie Palmen-week
toch weer een boekenweek.
Hans Warren
Connie Palmen: De erfenis - 96 pag.
gratis tijdens de boekenweek -
Stichting Collectieve Propaganda
van'het Nederlandse Boek.
Connie Palmen is donderdag 11
maart (20 uur) aanwezig in boek
handel De Koperen Tuin in Goes,
waar zij wordt geïnterviewd door
Jeroen Vullings.
Frederik Hermans, Maarten 't
Hart, Jan Wolkers en vele
anderen vestigden hun
schrijverschap op een
ongelukkige jeugd. Dat laatste
heette een goudmijntje voor de
schrijver - wie schrijver wilde
worden en geen ongelukkige
jeugd bezat kon het wel
schudden in die jaren.
De laatste decennia is er echter
ook een hele groep schrijvers
gegroeid, die geen enkel conflict
met thuis uit te vechten heeft.
En voor zover zij dat wel hebben
dan is de inzet totaal anders: de
bevrijding zoekt men in de
verzoening. Zo is de mooiste
roman over het ouderlijk huis
van de afgelopen tien jaar
ontstaan: 'Gesloten huis' van
Nicolaas Matsier. En ook 'De
overkant van de rivier' van Jan
Siebelink is zo'n roman, waarin
geprobeerd wordt te begrijpen,
waar men vandaan komt in
plaats van er tegen te rebelleren.
De allerjongste generatie, die
van Joost Zwagerman, Ronald
Giphart, Manon Uphoff. lijken
zelfs helemaal geen vader en
moeder gehad te hebben.
Althans in hun werk kom je ze
nauwelijks tegen. Dat is dan ook
een beetje in overeenstemming
met de huidige gezinssituatie,
waarin vader en moeder voor de
opgroeiende jeugd meer
bevrieijde sponsors zijn dan dat
zij het controlerend gezag
vertegenwoordigen
Maar ook bij de middelbare
generatie zien wij een totaal
andere benadering. Van der
Heijdens portret van zijn
drinkende vader
('Asbestemming') is
weerbarstig, maar verre van
vijandig. Connie Palmen
schrijft met warmte over haar
Limburgse afkomst, Carl
Friedmans 'Tralievader' is een
aangrijpend verhaal vol begrip.
Lange tijd heeft het er op
geleken, dat het
generatieconflict standaard bij
de opvoeding behoorde.
Kinderen moesten zich vooral
flink tegen hun ouders afzetten
om zo zelf volwassen te worden.
We lachen er nu om, maar wie
weet nog dat er in de jaren
zeventig woonrecht voor
achttienjarigen bestond! Je had
illustratie Rob Verhoeven
het JAC, waar weggelopen
jongeren door speciaal daartoe
opgeleide lieden werden
opgevangen. En de Sosjale
Joenit, ook zoiets.
Een beetje in dezelfde lijn lag de
veronderstelling dat schrijvers
zich vooral eerst uit hun eigen
milieu los moesten maken - het
liefst door zich er flink tegen af
te zetten - om schrijver te
kunnen worden. Wat een
onzinnige gedachte was,
moeten wij achteraf vaststellen.
Juist schrijvers als Reve en 't
Hart zijn nooit van hun verleden
losgekomen, maar zijn het
blijven koesteren in een haat
liefde relatie. Overigens is daar
ook niets tegen, maar er is
niemand meer te vinden die
ouderlijke fixatie tot norm van
het schrijverschap zou willen
verheffen; en dat is een tijd lang
wel de mode geweest.
Familie heb je, vrienden kies je.
Zo wordt vaak het onderscheid
getypeerd tussen afkomst en
sociale omgeving. De moderne
mens kiest tegenwoordig zelf
zijn miLieu, zijn eigen netwerk
van sociale relaties. En de
familie speelt daarin een steeds
geringere rol. De
individualisering maakt ons
steeds meer los van onze
afkomst.
Men zou zich kunnen afvragen
wat in de roman van de
toekomst de relatie ouder-kind
Vroeger was het bijna een uit
gemaakte zaak: zonen tra
den in het voetspoor van hun va
ders De zoon van een boer werd
ook zelf boer. Tegenwoordig
komt dat veel minder voor. Maar
de vader van de dichter Remco
Campert was óók dichter. En
een zoon van de voetballer Jan
Mulder werd zelf voetballer.
:ei Dat zal een van de redenen ge-
•k: weest zijn voor de stichting Col
lectieve Propaganda van het
Nederlandse Boek om aan dit
duo - bekend door gemeen
schappelijke projecten als het
jaarboek CaMu 1998 - te vragen
het speciale essay te schrijven
voor de aan het thema 'familie'
gewijde boekenweek. Hun Fa-
r tnilie-album verschijnt in een
Sm oplage van 103.000 exemplaren:
ja inmiddels is naast het boeken-
S^weekgeschenk ook het boeken
week-essay een het publiek
aansprekende traditie gewor
den.
JHet gaat in feite om twee essays
in één uitgave. Jan Mulders 'De
redder des vaderlands en een
Andorriaan' en Remco Cam-
Iperts 'Over mijn vader' hebben
alleen in de verte wat met elkaar
te maken. Campert gaat op zoek
naar zijn vader, Mulder pro
beert zijn twee zonen beter te
leren kennen. De laatste inter
viewt zijn zoon Geret, die ver
schillende horeca-bedrijven in
'Andorra bezit. En hij onder
houdt zich met zijn zoon Youri
die een succesvolle voetballer
werd. De voetballende vader en
zoon voeren merkwaardige ge
sprekken over hun blessures: 'Ik
heb wat last van de punt van de
pastella-band'. De zoon vindt
het niet vervelend om hetzelfde
beroep te hebben als zijn vader:
'Juist wel leuk, die herhaling
van zetten'.
Hoe sympathiek de bijdrage van
Jan Mulder ook mag zijn. het es
say van Remco Campert is toch
belangwekkender. Hij had dus
een dichtende vader: Jan Cam
pert die in 1943 op veertigjarige
leeftijd omkwam in Neuengam-
me en vooral beroemd werd
door De achttien doden: 'Een cel
is maar twee meter lang/ en
nauw twee meter breed'. Remco
heeft hem nauwelijks gekend,
maar na de oorlog werd hij wèl
tot 'Erven Jan Campert' gebom
bardeerd en in die hoedanigheid
stelde men hem toen hij achttien
was voor aan koningin Wilhel-
mina. Indertijd had het bericht
van zijn vaders dood hem vrij
wel onbewogen gelaten. 'Ik
voelde niets/ maar wist dat ik
iets voelen moest', schreef hij
ooit in een gedicht 'Januari
1943'.
Remco Camperts moeder werd
al na drie jaar huwelijk door
haar man in de steek gelaten.
Sindsdien zag de zoon z'n vader
nog maar twee keer. De man
leidde zijn eigen leven met
drank en vrouwen, voor een
kind was in het bestaan van de
ze bohémien geen plaats. Er be
staan veel gunstige getuigenis
sen over hem. 'Hij was een zeer
integer mensch, van een welda
dige levensechtheid en met een
groote persoonlijke charme',
beweerde iemand. Remco Cam
pert kreeg echter een hekel aan
hemHij moest zich van hem be
vrijden: 'Waar haalde hij het
recht vandaan om in mijn leven
te blijven rondspoken?' Maar dit
essay werd het te
gendeel van een
afrekening. Hij
ziet dit relaas zelf
'als een poging om
hem dichterbij me
te krijgen'. En hij
erkent: 'Misschien
heeft hij me meer
gegeven dan ik
weet'.
Welke geheimzin
nige macht zit
daar achter? Wat
bindt de onver
schilligste vader
toch aan de onwil-
lendste zoon? Fa
milie-album is een
klein boekje over
grote vragen.
Hans Warren
Jan Mulder Remco
Campert: Familie
album - 64 pag.
4,95 - Stichting
Collectieve Propa
ganda van het Ne
derlandse Boek,
Amsterdam.
Mulder en Campert
lezen zaterdag 13
maart (14 uur) voor
in De Drukkenop
de Markt in Middel
burg.
BOEKENWEEK 10-2 0 MAART 100 0
Connie Palmen, schrijfster van het boekenweekgeschenk, geflankeerd door de schrijvers van het boeken
weekessay: Jan Mulder (links) en Remco Campert. foto Klaas Koppe
De komende boekenweek
wordt vooral een Connie
Palmen-week. De grote Neder
landse schrijfster van de jaren
negentig (beroemd door De wet
ten, door De vriendschap en
door I.M.) werd namelijk ge
waagd om het boekenweekge
schenk te verzorgen. Dat leidde
tot de novelle De erfenis.
Het verhaal wordt
verteld door Max
Petzier, die vijf
jaarlang de secre
taris, archivaris,
Vertrouweling,
toeverlaat en uit
eindelijk ook de
minnaar van de
schrijfster Lotte
Inden is geweest.
Ze lijdt aan 'een
progressieve
spierziekte' die
ongeneeslijk
blijkt. Steeds meer
lichaamsfuncties
vallen uit, tot ze
overlijdt. Ze heb
ben al die tijd ge
werkt aan wat
haar grote boek
zou moeten wor
den, de neerslag
'van een halve
eeuw leven'.
Zij voltooit het
boek niet. Maar ze
verzamelen in de
loop van de jaren
een zolder vol ma
teriaal. Dat is de
erfenis waarnaar
in de titel wordt
verwezen. Het
gaat om aanteke
ningen, gerubri
ceerd op de meest
nog voor rol kan spelen.
Misschien wordt het een beetje,
zoals de personages uit de
boeken van William Gibson. In
een verre toekomst, waar de
informatie-techniek het
dagelijks leven volkomen is
gaan beheersen, dwalen zij wat
rond. Zij zijn vaak het resultaat
van kloningen en worden
bestuurd door chemische drugs
en geïmplanteerde biochips.
In de negentiende eeuw waren
verhalen over weeskinderen een
geliefd genre. Maar vergelijk de
21ste-eeuwse weeskinderen
van William Gibson eens met
die van Hector Mallot of
Dickens. De cyberpunks bij
Gibson leiden een volkomen
ongericht bestaan, avontuurlijk
maar volledig anoniem. David
Copperfield uit de gelijknamige
roman van Dickens, of Rémi uit
'Alleen op de wereld', zijn
daarentegen op zoek naar een
eigen geschiedenis en een thuis.
In deze tijd van genetische
manipulatie en individualisme
is het eigenlijk heel bevrijdend
om steeds weer naar huis terug
te kunnen keren. De charme van
het hebben van familie is, dat
men een afkomst heeft waar wij
nu eens een keer niet voor
verantwoordelijk zijn.
Vrienden zijn leuk, maar je moet
wel altijd je best doen hen te
houden. Familieleden kunnen
daarentegen rustig een grote
hekel aan elkaar hebben zonder
dat zij ophouden familieleden te
zijn. Dan zijn de tijden dat men
weer wel met elkaar op kan
schieten, mooi meegenomen.
Jan-Hendrik Bakker
vrijdag 5 maart .1999
