Ir cultuur 12 13 15 16
Tijl spiegelt vele gezichten
T\rwr% kunst Drie jonge dichters grijpen terug Vuistdikke biografie over W.F. Wonderkind van dertien zingt de Schilder Co Westerik geeft zich
F ^^UILEt|SPIEGEI^
Volksheld
van Damme
11
op de oudheid Hermans ziet het licht sterren van de hemel bloot
T^UILENSPIEGEL
fj| jj^UILKN&PIEGgl.
UBOX GEKKU1D
VMjESCHEXTKACr
IILENSPIEGEL
'yiLEHSPlEGEL
die met het leger van Oranje
optrekt tegen de Spaanse
koning Filips de Tweede en
wiens vader op de brandstapel
terecht is gesteld. 'De asse van
Klaas klopt op mijn borst'roept
Tijl bij De Coster uit. Ja. ja. het
was een 'romantische periode."
Het werk van De Coster, een
sociaal voelende liberaal, sloeg
in zijn tijd nauwelijks aan. Dat
kwam volgens Janssens vooral
omdat hij Tijl in het oer
katholieke Vlaanderen een
anti-clericale inborst gaf. Pas
na De Costers dood werd Tijl
herontdekt en razend populair,
bijna elke maatschappelijke of
politieke beweging die iets
wilde betekenen ging met de
romanfiguur aan de haal. Het
Uilenspiegel-oeuvre werd
enorm uitgebreid en in vrijwel
alle wereldtalen vertaald.
In het museum te Damme is Tijl
in zijn vele gedaanten terug te
vinden: als strijdbare
proletariër, vrome Vlaming,
blauwogige Nazi en
tegelijkertijd als verzetsheld. Er
Tijl Uilenspiegel door Amédée Lynen
voor de uitgave van Charles De Coster
(1913).
et een grote expositie in Damme en een
populair-wetenschappelijk boek zet
of Tijl van een nietsnut, via een
verzetsheld, in een olijke
belhamel die eenieder met
macht en invloed ludiek en
spitsvondig in zijn hemd zet.
Waar zijn Spaanse 'collega' Don
Quichote door de eeuwen heen
een statische figuur blijft,
vertoont Tijl Uilenspiegel een
ongekende vitaliteit. Wat hem
als fenomeen nog interessanter
maakt, is dat al het geschaaf en
gevijl aan zijn karaktertje veel
zegt over de tijd waarin hij
'leefde'.
In het boek Uilenspiegel, de
wereld op zijn kop zijn een paar
hoofdstukken gewijd aan de
wonderlijke metamorfoses van
Uilenspiegel. Janssens: „De
verhalen van Bote worden in de
loop der tijd steeds aangepast.
Het volksboek komt in 1570 op
de Index, omdat in twee of drie
verhalen over Til een pastoor
voorkomt die hebzuchtig is en
het houdt met de meid. Die paap
wordt in latere versies daarom
een heer, de scherpe kantjes van
Til verdwijnen. Hij wordt steeds
meer een fratsenmaker die in de
achttiende eeuw in de
kinderkamer belandt. Zo
ontdekte ook De Coster hem. De
Coster maakte op zijn beurt van
Til een Vlaamse vrijheidsheld,
hangt een affiche waarop Tijl
jongeren oproept met de Waffejv
SS aan het Oostfront te gaan
vechten, een verkiezingsposter,
waarop de Vlaamse Volksunie
Tijl inzet in de strijd voor een
onafhankelijk Vlaanderen en
ook een van het rood druipende
Mancistische prent waarin Tijl
promoveert tot held van de
klassenstrijd.
Janssens: „Zoals we Tijl nü in
België kennen is hij een
katholieke en bewuste Vlaming,
een vrijheidslievende figuur die
strijdt tegen de verdrukking.
Dat is het aardige, vind ik, van
Uilenspiegel: hij spiegelt nog
steeds zijn omgeving. Ik ben
altijd enorm op mijn hoede voor
clichés, maar Tijl Uilenspiegel
is een beetje gekneed naar het
beeld dat de Vlaming van
zichzelf heeft: iemand die zoals
wij dat noemen zijn plan trekt,
de autoriteiten beschouwt als
mensen met dikke nekken,
vrijheidslievend is en graag een
frisse neus haalt in het
Zoniënwoud en de Ardennen.
Maar met de TilUlenspiegel van
Bote heeft dat vanzelfsprekend
allemaal niets meer te maken.
Dat Tijl Uilenspiegel nog niet
begraven is, bewees de Vlaamse
burgemeester De Nerd begin dit
jaar, toen hij zijn politiediensten
proces-verbaal liet opmaken
tegen een rijkssnelweg, die
volgens hem zonder vergunning
was aangelegd. Als de Belgische
overheid zo nodig illegaal
gebouwde villaatjes van
eerzame burgers wil afbreken,
dan moet ze ook haar eigen
illegale bouwwerken maar van
de kaart vegen, brieste de
burgervader. Met zijn lange
baard wappex-end in de wind
riep hij op de nationale televisie:
„Ik wil maar zeggen dat de
Vlamingen niet als een stelletje
Lamme Goedzakken alles
hoeven te accepteren." Janssens
beaamt: „Uilenspiegel is nog
springlevend. Vandaag de dag
draagt hij zelfs een
burgemeesterssjerp."
Paul Koopman
Jozef Janssens (red.): Uilenspiegel,
de loereld op zijn kop - Uitgeverij
Davidsfonds/Clauivaert (ISBN
9063063946) - 55,- (bf980).
Tentoonstelling te Damme loopt tot
2 mei 1999: Huyse de Grote Sterre,
tel 003250353319.
In Damme en
omgeving
heeft Tijl zijn
eigen plaats
verworven.
Vlaanderen dit jaar zijn volksheld Tijl
Uilenspiegel in de verf. Dat dit rebelse ventje Vlaams bloed
in de aderen heeft stromen, is echter een populair
misverstand. Van origine was Tijl een Duitser, en niet één van
het aangename soort.
Het stadje Damme, min of
meer onder de rook van
toeristenval Brugge, is Tijl
Uilenspiegel vandaag de dag
nóg dankbaar. „In mei, toen de
hagendoorn in bloei stond, werd
in Damme, in Vlaanderen,
Uylenspiegel geboren, de zoon
van Klaas", zo begon de
Brusselse journalist Charles de
Coster in 1867 zijn roman 'Le
l'egende d'Uylenspiegel et de
Lamme Goedzak'.
Hagendoorns bloeien er
nauwelijks meer in Damme,
maar Uilenspiegel heeft hier, in
de vette Westvlaamse klei, wél
blijvend wortel geschoten.
'Lamme Goedzak' heet de
raderboot die toeristen vanuit
Brugge via een vijf kilometer
lange vaart naar het minder
mondaine Damme vervoert. 'Bij
Lamme Goedzak', heet ook het
restaurant dat uitkijkt over het
stadspleintje, "iyi
Uylenspiegel' is de naam van
een naastliggende nering.
Verderop een restaurant met een
uitheemser naam, maar dat wel
Uilenspiegel en diens
metgezellin Nele op het venster
heeft geschilderd. En overal
wordt het Uilenspiegelbier
geschonken, „een donker bier
van hoge gisting, met nagisting
in de fles, 8 procent alcoh."
De Damse middenstand zou
beslist een minder bloeiend
bestaan leiden als niet jaarlijks
vele duizenden toeristen naar
dit plaatsje zouden afreizen, op
zoek naar hun volksheld, die
volgens de verhalen van De
Coster niets minder
symboliseert dan 'de ziel van
Vlaanderen'. Zijn trouwe
vriendin Nele en de uit zijn
broekriem gegroeide Lamme
Goedzak zouden op hun beurt
„het hart en de buik van moeder
Vlaanderen"
vertegenwoordigen. „Zij ook
kunnen slapen. Maar sterven,
neen!", noteert hij wat
pathetisch aan het slot van zijn
volksroman.
Het innig verbond tussen
Damme en Uilenspiegel is
echter ouder dan de
pennevrucht van Charles de
Coster, vertelt professor Jozef
Janssens, samensteller van het
recent verschenen boek
Uilenspiegel, de loereld op zijn
kop. Janssens: „In de
zeventiende eeuw heerste er al
een echte Uilenspiegelcultus in
Damme. De plaatselijke
pastoor werd gek van de
vagebonden en landlopers die in
zijn kerk het graf van
Uilenspiegel wilden bezoeken.
Wat was het geval? In een
Amsterdamse druk uit 1628 -
auteur onbekend - is er al sprake
van ene Uylenspiegel. Dat is een
matroos die tegen de Turken
vecht, aanmonstert in Oostende
en via Blankenberge, Gent en
Brugge in Damme terecht komt,
waar hij uiteindelijk sterft. Nu
Illustraties uit Uilenspiegel,
de wereld op zijn kop.
Tijl-prenten van Felix Timmermans werden in 1933 uitgegeven door de Compagnie Liebig.
leert over de eigenaardigheden
van de Amerikaanse
samenleving."
Botes Ulenspiegel was een
wapen in het
beschavingsoffensief dat
destijds in de Middeleeuwse
stadscultuur woedde en waarbij
schrijvers en schilders vaak de
ironie en omkering gebruikten
om hun stichtende boodschap
over te brengen. Janssens: ,,'Êin
kurtzweilig lesen von Til
Ulenspiegel' is een sterk
moraliserend werk, waarbij de
centrale les is: doe niet zoals
deze schelm! Bote wilde de
burgerij het kwaad in de wereld
laten zien. De naam Ulenspiegel
is daarom zo goed gevonden: de
spiegel van de Uil. In de
middeleeuwen was de Uil geen
symbool van wijsheid maar
juist teken van het boze. De Uil
werd gezien als een vogel van de
nacht, die in zijn eigen drek zit.
Ook op de schilderijen van
Jeroen Bosch zie je de uil als
symbool van het kwade en
verwerpelijke terug. En wat was
er in die tijd verachtelijker dan
een boerenzoon die ook nog te
lui was om te werken?"
Het wonderlijke van
Uilenspiegel is echter, dat hij in
de loop der eeuwen een
karakterontwikkeling
doormaakt, net als een echt
mens van vlees en bloed. Tussen
1510 en 1999 verandert Til, Tyl
Illustratie van Frans Masereel, 1926: Uilenspiegel en Lamme Goedzak kij
ken op de duinen bij Heist naar een vissersvloot vol gewapende mannen,
die zich bij de Zeeuwse Geuzen willen voegen.
Tijl de Nationaal-socialist, gepubliceerd op de omslag van het gelijknamige
tijdschrift, juni 1944.
die leefde in de vijftiende eeuw.
Wat we inmiddels van Bote
weten is dat hij oerconservatief
was, gehaat door de gilden die
regelmatig tegen het
stadbestuur in opstand
kwamen, een man die zwoer bij
de bestaande maatschappelijke
ordening. Die was, in zijn ogen,
door God gewold."
De 'Til Ulenspiegel' die uit
Botes ganzeveer vloeide was
dan ook uit een geheel ander
hout gesneden dan de
Uilenspiegel die in ons
collectieve geheugen gegrift
staat. In de vroegste drukken (c
irca 1510, Straatsburg) is
Ulenspiegel een boerenzoon,
geboren te Knuttlingen die
bedriegt en liegt, vreet en zuipt,
in de woningen waar hij komt
vaak een drol achterlaat en op
de muren schrijft: 'ick was hier'.
Janssens vergelijkt deze
kalligraferende viespeuk met de
Amerikaanse animatiefiguur
Bart Simpson: „Vaak een
walgelijk ventje, die je wel iets
van matroos Uylenspiegel zijn,
concludeerde men. Zo werd de
literaire figuur Uilenspiegel
eigenlijk op een grafsteen tot
leven gewekt. Mythischer kan
het bijna niet."
verzaagd en verkocht als
bouwmateriaal, Maar de échte
Uilenspiegel dateert van nóg
eerder. Professor Jozef Janssens
windt er geen doekjes om: de
stamvader van de Uilenspiegel
filologen, maar het dispuut is
inmiddels wel beslecht: de echte
schepper van de figuur
Uilenspiegel was Hermann
Bote, een katholieke
tolschrij ver uit Braunschweig,
lag er in de kerk van Damme een
grafsteen van de schrijver Jacob
van Maerlant, die zodanig
afgesleten was, dat sommigen
daar een spiegel in meenden te
herkennen. Dat moest het graf
De pastoor had minder
waardering voor deze
wederopstanding. Hij besloot
de grafsteen om te draaien,
teneinde van het gezeur af te
zijn. Later werd de steen
die Vlaanderens volksziel moet
verbeelden, is een Duitser. En
dan nog één van het
onaangename soort.
„Er is lang over gediscussieerd
tussen Vlaamse en Duitse
vrijdag 26 februari 1999
