Bijlmerramp steeds mysterieuzer
reportage
29
De vlucht
De crash
De lading
De slachtoffers
Rol van Israël
De vragen
De laatste bochten van de fatale vlucht
De vluchtrecorder
zaterdag 23 januari 1999
In de ruim zes jaar sinds de
noodkreet 'Mayday,
Mayday' klonk uit de cockpit
van een El Al-jumbo boven de
Bijlmer, zijn tientallen
onderzoeken gedaan. Naar de
laatste minuten van het
vrachttoestel, naar de reden
waarom het boven zo'n
dichtbevolkt gebied vloog
Die klimt voor geen meter, die El Al",
zegt de verkeersleider op Schiphol
die zondagavond tegen een collega.
Even eerder, om 18:21 uur, is de Boeing
747, vlucht LY 1862, opgestegen van de
Zwanenburgbaan. Zwaar beladen met
parfum, bloemen, consumentenelektro
nica en. zo blijkt later, gevaarlijke che
micaliën.
Zo zwaar zelfs - ook de tanks zaten tot
aan de rand vol - dat de vrachtjumbo de
volledige baan nodig had om van de
grond te komen. Eenmaal in de lucht be
gint gezagvoerder Yitzak Fuchs. in op
dracht van de verkeerstoren, aan een
bocht naar rechts die hem in oostelijke
richting boven het IJmeer zal brengen.
Daar breekt vier minuten later een borg
pen van de ophanging van motor 3, de
binnenste rechtermotor, af In een ket
tingreactie breken ook de andere drie
borgpennen af en raakt de op volle toe
ren draaiende motor los van de vleugel
Zij raakt de vleugelrand, en daarna de
buitenmotor, die daardoor ook afbreekt
Fuchs weet niet wat er gebeurd is, maar
worstelt om zijn toestel onder controle te
krijgen Copiloot Arnon Ohad roept
'Mayday. Mayday, we have an emergen
cy!'. Hij weet nog niet dat zijn motoren
weg zijn, alleen dat zij niet meer werken
Ook op Schiphol ziet niemand dat de
motoren van het toestel zijn gevallen.
Dat weten alleen de opvarenden van
bootjes op het Naardermeer, die ze in het
water zien vallen. Fuchs meldt dat hij
wil terugkeren naar Schiphol. Hij wijst
de toegewezen Kaagbaan af en kiest
voor de Buitenveldertbaan die dichter
bij is. De verkeersleiding geeft hem aan
wijzingen om de koers naar die baan te
verleggen.
Maar dat lukt niet in één keer. De jumbo
schiet de aanvliegroute naar baan 027
voorbij. Dat betekent een extra rondje
over Amsterdam, het IJmeer en het
Gooi. Fuchs en Ohad melden nu ook be
sturingsproblemen met de jumbo. De
landingsflaps zijn beschadigd. Op twee
motoren landen zal een zware klus wor
den.
Na het extra rondje komt de jumbo weer
niet recht voor de baan. Vanaf hier lopen
de verklaringen van de Rijksluchtvaart
dienst en ooggetuigen uiteen. Volgens
die getuigen - onder wie de Amsterdam
se politiewoordvoerder Klaas Wilting -
maakt Fuchs immers nóg een rondje Zij
zien het toestel over komen op plaatsen
waar het volgens de RLD nooit zou zijn
geweest.
Fuchs ziet af van een noodlanding op het
lege IJsselmeer. Hij wil kost wat kost
naar Schiphol terug. Maar daartoe moet
hij, boven de Bijlmer, een linkerbocht
maken en daartoe is de kreupele 747 niet
meer in staat Hij verliest snel hoogte,
om 18:35:44 uur boort hij zich in de flats
Kruitberg en Groeneveen.
'Going down, Going down', zijn de laat
ste woorden van Itzak Fuchs
De 747 raakt de flats in de knik tussen
beide complexen. Fuchs heeft nog
geprobeerd ze te ontwijken. Ooggetui
gen zagen de jumbo vlak voor de crash
een scherpe rechterbocht maken. Waar
schijnlijk probeerde hij zijn toestel nog
op te trekken, maar dat mislukte omdat
alleen de twee linkermotoren nog werk
ten.
De ravage is enorm. Tientallen wonin
gen in de tien verdiepingen hoge flats
zijn verwoest Aanvankelijk wordt aan
genomen wordt dat zeker 250 mensen
gedood zijn. In de flats woonden offici
eel 239 mensen, maar vermoedt wordt
dat er ook veel illegalen verbleven. Al
gauw melden zich echter tientallen be
woners bij de politie.
Pas tegen de ochtend, als de vuurzee is
gedoofd, kunnen veel slachtoffers wor
den geborgen. Van velen is niets meer
over. Anderen kunnen met moeite wor
den geïdentificeerd. Hun aantal blijkt
lager dan werd gevreesd. Het officiële
dodental wordt later vastgesteld op 43
Meteen wordt gezocht naar de 'zwarte
doos' met de vluchtgegevens en de 'cock
pit voice recorder', die de gesprekken in
de cockpit vastlegt. Maandag wordt de
zwarte doos gevonden, maar de recorder
blijft spoorloos. Al gauw gaan er verha
len over vreemde figuren die tussen de
wrakstukken lopen te snuffelen.
Het zijn geen hulpverleners of brand
weerlui. Volgens sommigen dragen zij
'witte pakken'. Anderen zien hoe man
nen in keurig pak uit het puin een groot
voorwerp meenemen. De recorder? Maar
wie zijn zij' Israëlische veiligheidsagen
ten? Had de jumbo soms iets aan boord
dat geheim moest blijven?
De Rijksluchtvaartdienst start een on
derzoek naar de oorzaak van de ramp
Eind 1993 wordt vastgesteld dat die het
gevolg is van een constructiefout in de
ophanging van de motoren. Boeing
neemt de verantwoordelijkheid voor de
ze fout op zich.
De RLD stelt dat ook de luchtverkeers
leiding en de bemanning fouten hebben
gemaakt. Zo werd de ernst van de situa
tie te laat mgezien. Maar de RLD acht
die fouten 'niet verwijtbaar'.
In de media worden twijfels geuit aan de
juistheid van het RLD-rapport. Zo zeg
gen ooggetuigen iets anders gezien te
hebben dan wat de RLD beweert. Mel
dingen van getuigen, die de motoren za
gen vallen, werden genegeerd En tot de
dag van vandaag is er verschil van me
ning over de route van de jumbo De
standaardreactie van de RLD „Die ge
tuigen hebben zich vergist." Radarbeel
den van het laatste stuk van die route
zijn er om onverklaarbare redenen niet
terwijl het toestel in grote
problemen verkeerde, naar de
gevolgen van de ramp voor de
gezondheid, naar de vracht, ja
zelfs een onderzoek naar alle
onderzoeken.
Toch zijn nog steeds veel
vragen onbeantwoord en zijn
er meer mysteries bijgekomen
dan opgelost. Omdat is
gesjoemeld met
vrachtbrieven, omdat
tegenstrijdige verklaringen
zijn afgelegd, omdat getuigen
In haar eerste brief aan de Tweede Kamer (7 oktober 1992) over de Bijlmerramp schrijft
verkeersminister Maij-Weggen niets over de vracht. De brief gaat alleen over de toe
dracht van de ramp. Ook volgende brieven geven tot in het kleinste detail technische ver
klaringen voor het ongeluk. Maar nooit een woord over de lading, ondanks het uitgebreide
onderzoek. Toeval of opzet'
Alles rond de vracht is gehuld in een mist van onduidelijkheid, fraude en 'vergeetachtig
heid' Vanaf de eerste dag ging van alles mis en raakten op onverklaarbare wijze vrachtpa
pieren kwijt. Mededelmgen dat de Boeing slechts parfum, bloemen en motoronderdelen
vervoerde, worden al snel achterhaald.
Een eerste aanwijzing wordt toevallig op de rampplek gevonden: een snipper papier waar
uit blijkt dat toch militaire goederen in het vliegtuig zaten. Als een jaar later ook bekend
wordt dat verarmd uranium was gebruikt als tegengewicht in de staart en een deel hiervan
spoorloos verdween, gelooft vrijwel niemand Den Haag meer. Bovendien blijkt onmogelijk
te achterhalen wat in het vliegtuig had gezeten. Of is daartoe onvoldoende moeite gedaan'
Pas in juni 1995 zegt verkeersminister Jorritsma na aandringen van het PvdA-Tweede Ka
merlid Van Gijzel ..dat vaststaat dat er geen relatie is tussen de aan boord zijnde lading en
het ontstaan van het ongeval". Bovendien ,,was er geen gevaarlijke lading aan boord en was
het verarmd uranium niet gevaarlijk. Maar hoe weet zij dit zo stellig, terwijl van eenderde
van de vracht (34 ton) de aard nog steeds niet duidelijk is? Zaten hier geen gevaarlijke stof
fen bij? En waarom duurde het een half jaar voordat de Kamer uiteindelijk de vrachtbrie
ven kreeg'
Medio 1996 verklaren werknemers onder ede dat El Al een dubbele vraehtboekhouding bij
houdt. Ook blijkt dat verschillende stapeltjes vrachtbrieven zijn verstuurd, terwijl het om
kopieen zou gaan
In de hoop een eind aan alle geruchten te maken stelt Jorritsma in maart 1998 een onder
zoekscommissie in. Het eindoordeel is keihard ,.De overheid begon te laat met een onder
zoek naar de vracht. Nu iS waarschijnlijk nooit meer te achterhalen wat in het vliegtuig zat
Een parlementaire enquête is echter onnodig, vindt de commissie.
Na nog meer onverwachte ontdekkingen, onder meer de vondst dat er grondstof voor het
gifgas Sarin bij zat, besluit de Tweede Kamer anders. Zeseneenhalf jaar na de ramp begint
de enquête.
Voorzitter Theo Meijer bij zijn installatie: ..Ik betwijfel of alles over de vracht nog boven ta
fel komt."
eerdere uitspraken niet wilden
herhalen, omdat videobanden
van het gecrashte vliegtuig
spoorloos verdwenen.
Woensdag begint een
parlementaire
enquêtecommissie met het
onder ede verhoren van zestig
tot tachtig betrokkenen en
ooggetuigen. Of die het
antwoord zullen geven op alle
vragen? Voorzitter Theo
Meijer verwacht het niet, maar
hoopt van wel. „Deze enquête
Januari 1999 Voorzitter Meijer van de enquêtecommissie komt naar de Bijlmer om met
bewoners hun klachten te bespreken. Een zucht van verlichting gaat door de wij keinde
lijk toont iemand uit Den Haag écht aandacht. Na afloop zegt Meijer dat de overheid te wei
nig heeft gedaan met alle signalen uit de wijk.
Nog geen week later verschijnt een tweede rapport over de gezondheid van de Bijftnerbe-
woners. Hoewel hun klachten - vermoeidheid, slapeloosheid, hoofdpijn, kortademigheid,
concentratieproblemen - worden erkend, zien de onderzoekers van het Academisch Me
disch Centrum te weinig aanknopingspunten voor verder onderzoek. De klachten hebben
weinig gemeen en een relatie met de lading van het toestel is niet aan te tonen
In de nasleep van de ramp speelt de gezondheidszorg een belangrijke rol. Direct na de crash
komen al klachten: verontrustend is echter dat bewoners en hulpverleners in de jaren erna
blijven klagen, zonder dat duidelijk wordt waar de problemen vandaan komen.
In 1994 maakt de stichting Laka. het onderzoekscentrum kernenergie in Amsterdam, be
kend dat verarmd uranium in de staart van het vliegtuig zat. Voor bewoners en hulpverle
ners is dit het sein verder niets meer te geloven van de sussende woorden van Israël en uit
Den Haag „dat geen gevaarlijke stoffen in het vliegtuig zaten".
De onrust neemt toe. Wat zat nog meer in de jumbo en wat zijn de gevolgen voor de volksge
zondheid" De roep om gestructureerd onderzoek naar de lading én de gezondheid neemt
toe. Omdat dit in eerste instantie niet wordt opgepikt door de overheid, neemt een groep be
woners zélf het initiatief en schakelt het Zweedse bedrijf Biospectrum in. Dat constateert
een verhoogd percentage uranium in de ontlasting van slachtoffers. Andere instanties trek
ken de deskundigheid van Biospectrum in twijfel. De resultaten verdwijnen in een la.
Na druk uit de Tweede Kamer besluit minister van volksgezondheid Borst, vijf jaar na de
ramp, dat het AMC een onderzoek moet uitvoeren. Maar dat wacht liever eerst het onder
zoek naar de exacte lading af De Tweede Kamer laat zich echter niet vermurwen
Uit het eerste AMC-onderzoek blijkt dat klachten van vierhonderd mensen niet zijn te her
leiden tot de ramp, van ongeveer driehonderd mensen mogelijk wel Uit het tweede deel
blijkt dat er te weinig aanknopingspunten zijn voorverder lichamelijk onderzoek. Een nek
slag voor de betrokkenen Toch geeft Borst hen deze week nog een sprankje hoopTegen het
advies van het AMC in mogen betrokkenen zich alsnog uitgebreid laten onderzoeken. Het
AMC weigert echter medewerking.
heeft alleen zin als er meer
duidelijkheid komt."
Wat is er tot nu toe allemaal
gebeurd. Een overzicht.
Dineke van der Buig
Hans de Bruijn
Een 'staat in de staat, een stukje bui
tenland op Schiphol', zo wordt het I
deel van het platform genoemd, waar El I
Al de scepter zwaait. De kantoren van de
Israëlische maatschappij en de loodsen I
waarin de vracht wordt opgeslagen wor- I
den zwaar bewaakt. Gewapende agen- I
ten zorgen dat geen onbevoegde in de
buurt kan komen.
Uit vrees voor aanslagen staan El Al- I
toestellen nooit aan de 'slurf maar ver I
weg op het platform. Marechaussees I
houden bij het in- en uitstappen toe- I
zicht. Maar El Al heeft daarbij met al
leen de veiligheid van de passagiers op j
het oog. Haar toestellen zouden via j
Schiphol ook geregeld militair materi- I
eel verschepen.
Ooggetuigen van de Bijlmerramp zeg- l
gen tussen de wrakstukken mannen te j
hebben zien rondlopen die een vreemde
taal spraken en een Mediterraan uiter
lijk hadden. Agenten van de Israëlische I
geheime dienst, die in ons land zijn ge
stationeerd? Zij waren in elk geval snel
ter plaatste, nog voor de eerste politie
agenten.
El Al en de Israëlische ambassade heb- I
ben in Nederland enkele tientallen vei- I
ligheidsagenten. Hun belangstelling
zou verklaard kunnen worden uit de la
ding van de ramp-Boeing. Had die, zoals
is beweerd, militair materieel aan
boord? Zoals chemicaliën waarmee de I
chemische wapens gemaakt kunnen j
worden?
En was dat waarom gezagvoerder Fuchs 1
terug wilde naar Schiphol, in plaats van
met zijn toestel een noodlanding te ma- I
ken op het IJsselmeer. Dan zou immers 1
de jumbo door Nederland geborgen zijn.
en was wellicht de ware aard van de la
ding bekend geworden.
De Israëlische autoriteiten hebben maar
mondjesmaat meegewerkt aan het Ne
derlandse onderzoek. De vrachtbrieven,
die inzicht zouden kunnen geven in de
lading van de Boeing, waren zoek of
kwamen slechts beetje bij beetje boven
tafel. ,.In verband met de staatsveilig
heid", zou El Al niet meer willen over
handigen.
Onderzoek door de Rijksrecherche heeft
geen opheldering gegeven over de rol
van Israël en de eventuele aanwezigheid
van haar agenten in de Bijlmer. De par
lementaire enquêtecommissie kan Isra
ëlische functionarissen niet onder ede
horen. Voor meer informatie is de com
missie afhankelijk van de Israëlische
medewerking.
..Ik kan me ook niet voorstellen dat een
Israëlische commissie Nederlandse
ambtenaren als getuigen zou oproepen",
zei de Israëlische ambassadeur in Den
Haag. Yossi Gal, onlangs in Vrij Neder
land. Gal ontkent overigens dat zijn
mensen, of die van El Al, direct na de
ramp in de Bijlmer hebben lopen rond
snuffelen.
De oorzaak staat vast. Een construc
tiefout in de ophanging van de mo
toren. Maar verder is de ramp ruim zes
jaar later nog steeds met veel vraagte
kens omgeven. De enquêtecommissie zal
de komende weken tientallen getuigen
oproepen, Deskundigen, hulpverleners,
slachtoffers, onderzoekers en ooggetui
gen, die antwoord moeten geven op vra
gen als:
- Waarom wilde gezagvoerder Fuchs per
se met de oncontroleerbaar geworden
Boeing terug naar Schiphol? Waarom
maakte hij geen noodlanding op het IJs
selmeer?
- Heeft de luchtverkeersleiding ade
quaat gereageerd, toen Fuchs proble
men met de 747 meldde? Waarom klopt
de lezing van de Rijksluchtvaartdienst
over de vluchtroute van de Boeing op die
fatale zondagavond met met de verkla
ringen van vele ooggetuigen' Waarom
zijn opnamen van belangrijke radar
beelden vernietigd?
- Wat is gebeui d met de 'cockpit voice re
corder'? Is die meegenomen door de
geheimzinnige. ongeïdentificeerde
mannen die door tal van ooggetuigen
zijn gezien?
- Wat vervoerde de jumbo precies' Van
34 ton lading is de aard nog steeds niet
bekend. Klopten de vrachtbrieven wel?
Waarom zijn er brieven verdwenen? Hoe
kan het dat er twee setjes vrachtbrieven
waren over dezelfde lading" Wie heeft
gesjoemeld met de vrachtbrieven en
waarom? Waren er wapens aan boord, of
chemicaliën voor de Israëlische wapen
industrie?
- Hoe schadelijk was de lading? Wat is
gebeurd met het verdwenen verarmd
uranium? Leverden de chemicaliën ge
vaar op voor de gezondheid van slacht
offers en hulpverleners? Zijn de vele
gezondheidsklachten wel serieus geno-
Officiële route volgens de Rijks Luchtvaart Dienst (de RLD/radar-route)
Route op grond van verklaringen ooggetuigen
Kikkenstein
Gooioord
Melding flap-probiemen
Motoren 3 en 4 breken af
De Bijlmer
Vindplaats motoren
Melding controle-problemen
volgens RLD
Begin bocht volgens RLD
Zwanenburg
IJsselmeer
Pampus
AMSTERDAM
Weesp
Schiphol
Bussum
Aalsmeer
Uithoorn
Westeinder-
plassen
Vinkeyeense-
plassen
Hilversum
Mijdrecht
Loosdrechtse-
plassen
GPD/GraphicNews/AP-M.D./R.S.
Bron: 'Going down'
De motorophanging
De ophangbouten zijn zo ontworpen
dat ze automatisch afbreken als
tijdens de vlucht de motor te sterke
trillingen veroorzaakt. Hierdoor valt
de motor van de ft vleugel af.
Titanium-omhulsel:
Kan een klap verdragen van
225 ton en waterdruk
tot 6000 meter
Vluchtrecorder
bevindt zich bij
:>^het staart-
stuk
Opnamegedeelte:
Verzamelt gegevens
van instrumenten, mo
toren, vleugelkleppen
De motor
Pratt Whitney JT9D turbofan
Ramponderzoek:
De gegevens uit de
geheugenchips kunnen f
op een computerscherm
nagebootste instrumenten
in 'werking zetten'
W 1. Luchtsnelheidsmeter j(j
2. Meter die aangeeft hoe- N
'Overlevings'- veel toestel helt en kantelt
geheugen: 3. Radio-richtingsmeter jj
Slaat 25 uur lang 4. Horizontale positie- I
gegevens op, meter (positie toestel t.o.v I
d.m.v. microchips radiobakens)
De verbinding
onderkant vleugel
Drager (strut):
verbinding
tussen
motor
en vleugel.
ophang
bouten
Schuim-
isolatie
Kan half uur lang tempera
turen tot 1100- doorstaan
motor
