kunst cultuur
Ik hou van de wereld,
niet van de achterkamer
Lex ter Braak
directeur van de Vleeshal
11
12
13
15
vrijdag 27 november 1998
Lex ter Braak herinnert zich nog
goed hoe een meisje hem op de
middelbare school eens aansprak.
„Wat ben jij hautain zeg", verweet
ze hem. „Hautain?", reageerde de
jonge Ter Braak. „Wat betekent dat
eigenlijk?" Dat was voor het meisje
de bevestiging van haar gelijk. „Zie
je nou wel."
Eigenlijk overkomt hem dat nog
regelmatig. Vandaag de dag is Ter
Braak directeur van
expositieruimte de Vleeshal in
Middelburg. Op zijn verdiensten
voor de beeldende kunst, in
Middelburg en ver daarbuiten, valt
weinig af te dingen, maar als
persoon roept hij nogal eens
weerstanden op. Hij zou arrogant
zijn. „Ik begrijp dat niet", reageert
Ter Braak. „Omdat ik in de
beeldende kunst ergens voor sta? Ik
ben kritisch, heb een duidelijke
mening, ontwikkel beleid en uit me
heel direct als het gaat over dingen
waarvan ik verstand heb. Maar over
dingen waarvan ik geen verstand
heb, hoor je me niet. En niemand zal
mij er ooit op betrappen dat ik op
Zeeland neerkijk."
Hij zit in zijn nieuwe werkkamer aan
de Zusterstraat, één verdieping
onder De Kabinetten van de Vleeshal, de
drie gloednieuwe
tentoonstellingsruimtes die morgen
(zaterdag) officieel worden geopend.
Achter hem hangt een enorme foto van
Liza May Post met daarop een ruime
sortering vleeswaren in een supermarkt
en een hand die zich uitstrekt naar een in
plastic verpakte homp gehakt. Op de
vloer ligt een kleed van Fransje Killaars,
met daarop fel gekleurde bollen, sommige
groot genoeg om over te struikelen. Ter
Braak is blij met de nieuwe behuizing van
de Stichting Beeldende Kunst
Middelburg (SBKM) waartoe nog andere
kantoorruimte en een bibliotheek
behoren. In de leeszaal hoopt hij vooral
veel scholieren tegen te komen.
De Kabinetten van de Vleeshal, die met
kleurige vitrines en een straatkleed de
Zusterstraat opfleuren, zijn het tastbare
bewijs dat het goed gaat met de SBKM.
Vijf jaar geleden nam Ter Braak het roer
van de stichting in handen. Sindsdien is
een bloeiende Vereniging van Vrienden
van de Vleeshal in het leven geroepen, via
grootschalige manifestaties zijn
inwoners van de stad enkele keren met
hedendaagse kunst geconfronteerd en tal
van kunstenaars hebben vanuit de
Vleeshal discussies aangezwengeld over
de inrichting van de Markt of de
stedelijke ontwikkeling van Middelburg.
Nationaal belang
Het is geen toeval dat de eerste expositie
in De kabinetten van de Vleeshal is ge wij d
aan de ontwerpen die tweeëntwintig
kunstenaars uit binnen- en buitenland
maakten voor een fontein op de Markt.
„Zonder honorarium", benadrukt Ter
Braak. „Kom daar eens om. Daaruit blijkt
hoezeer zij de Vleeshal een warm hart
toedragen."
En daarmee roert hij zijn grootste
verdienste aan. Onder Ter Braaks leiding
is de Vleeshal de afgelopen jaren een
expositieruimte van nationaal belang
geworden. In de catalogus van Manifesto,
2 wees directeur Dominic van den
Boogerd van De Ateliers, het befaamde
opleidingsinstituut voor jonge
kunstenaars, de Vleeshal samen met
Witte de With in Rotterdam en het
Stedelijk Museum Bureau in Amsterdam
aan als belangrijkste non-commerciële
expositieruimte voor hedendaagse kunst
in Nederland. En in de Basta Top 100 van
belangrijkste figuren en instellingen op
het gebied van kunst in Nederland
plaatste het Centraal Museum in Utrecht
Ter Braak en de Vleeshal op een 24ste
plaats, ver boven iemand als Frans Haks
of expositieruimtes als De Appel in
Amsterdam en Witte de With. Criterium
was het aantal keren dat een persoon of
instelling vorig jaar in de landelijke pers
werd genoemd.
„Veel van de tentoonstellingen in de
Vleeshal worden landelijk besproken",
zegt Ter Braak.Misschien vindt men dat
hier vanzelfsprekend, maar dat is het niet.
Dat is sinds mijn komst begonnen. Forum
werd landelijk wel gerecenseerd, maar de
Vleeshal nauwelijks of niet. Sinds ik hier
ben, is het een landelijk besproken plek
geworden."
Nog steeds bestaat bij sommigen de
indruk dat Ter Braak de Vleeshal louter
ziet als een opstap naar een positie als
kunstbobo in de Randstad. „Laatst vroeg
iemand me nog: 'Wanneer ga je weer weg?
Je bent toch alleen hier gekomen om naar
iets anders door te hoppen?' Om te
beginnen strookt dat helemaal niet met
mijn levensgewoonten. Ik ben twintig
jaar als docent aan één school verbonden
geweèst. Ik ben een loyaal iemand. En
bovendien, nu pas, na vijf jaar, begin ik de
vruchten te plukken van mijn
inspanningen. Van alle kanten begint
men in Middelburg de Vleeshal en de
SBKM te steunen. Nu weggaan zou alleen
maar stom zijn.
Rector
Ter Braak (1950) is een neerlandicus die
tot aan zijn achtendertigste twee dagen
per week les gaf aan een gymnasium in
Velzen. Daarnaast was hij beeldend
kunstenaar. Toen hij besloot rector van
het gymnasium te worden, in een poging
een acute leegloop van de school te keren,
kapte hij met het kunstenaarsvak. Het
was echter nooit zijn bedoeling de school
langdurig te leiden.
„Ik voelde me geen rector. Ik ben geen
Beobachter van leerlingen en het
ambtelijk reilen en zeilen van een
gymnasium boeit me niet zo. Ik deed het
omdat ik ooit had gezegd dat het me vrij
eenvoudig leek om leerlingen te trekken.
Dat bleek ook het geval. In korte tijd
groeide de school weer explosief. Dus ik
vertrok op het moment dat mijn missie
voltooid was, zoals ze bij Philips zo mooi
zeggen. Ook al omdat ik me ervan bewust
was dat zo'n kans als Middelburg zich niet
zo gauw weer zou voordoen. Uiteindelijk
heb ikmijnkunstenaarschap dus omgezet
in het maken van tentoonstellingen. Op
een bijna toegepaste manier heeft mijn
liefde voor de kunst alsnog vorm
gekregen."
Ter Braak wordt niet moe te benadrukken
dat Middelburg een even goede plek is als
veel andere om interessante
tentoonstellingen met hedendaagse
kunst te organiseren.Kansen bestaan in
prinicpe overal en nergens. Je kunt in de
Randstad mislukken en je in de provincie
keihard waarmaken. Behalve van de
omstandigheden hangt alles af van inzet
en ambitie. En de omstandigheden in
Middelburg waren natuurlijk wel dat ik
nationaal en internationaal kon
programmeren. Niks ten nadele hoor,
maar als ik me had moeten beperken tot
Middelburg had ik deze baan niet als een
kans beschouwd."
Zendeling
Hij kan nog kwaad worden om een artikel
in Vrij Nederland, waarin de indruk werd
gewekt dat hij zichzelf zag als een
zendeling die het licht kwam brengen in
Zeeland. „Ik ben natuurlijk geen
dorpsgek die een goede baan als rector
verruilt voor een modderpoel. Ik kende
Forum, ik kende Nieuwe Muziek, ik
kende de Vleeshal. Ik ben hier niet
gekomen om het licht te brengen, eerder
om het aan te houden."
Dat neemt niet weg dat hij ervaart dat in
Zeeland soms behoorlijk benauwd wordt
foto Ruden Riemens
gedacht. „Ik zou trots zijn op een plek in
Zeeland die kennelijk verder reikt dan de
provinciegrenzen, maar dat is niet
iedereen. Ik hou van de wereld, niet van de
achterkamer. De Vleeshal is een podium
waar de wereld wordt getoond, maar er
zijn mensen die alleen hun eigen wereld
willen zien."
„Ik heb geen afkeer van het Zeeuwse,
maar voor mij is het niet meer dan een
streek van eilanden met wat water
ertussen. Ik ben eerder een kosmopoliet,
ik leef met mijn hoofd in de
wereldliteratuur en de wereldkunst. Dat
zijn voor mij plekken waar vrije geesten
bij elkaar komen en daaraan geef ik de
voorkeur boven het dorpsplein met de
lokale roddel. Ik woon met mijn gezin in
een prachtige stad, en de mensen in
Zeelandzijn buitengewoon vriendelijk qn
aardig, maar soms wordt hier behoorlijk
vernauwend gedacht. Het gepraat over de
Zeeuwse identiteit ervaar ik als
conservatief rechts. Stel je voor dat je
voortdurend zegt: 'Ik ben een echte
Nederlander' en 'Wij Nederlanders', dan
ben je een Centrum-Democraat. Maar
ben je een zogenaamde echte Zeeuw, dan
gaat de duim omhoog. Dan ben je tof.
Meer dan een inwoner van Zeeland of een
inwoner van Nederland, voelt Ter Braak
zich een inwoner van de Republiek dei-
Letteren. Zijn lichaam mag min of meer
aan een plek zijn gebonden, zijn geest is
dat niet. En van wat in zijn geest omgaat,
van de kunst en poëzie waarmee hij
kennismaakt, wil hij anderen graag
deelgenoot maken.
Antennes
Kunst houdt mensen een spiegel voor,
vindt Ter Braak. „Zonder kunst zouden
wij elkaar niet kennen. Om te
communiceren hebben we beelden en
woorden nodig. Alleen denken mensen
graag in vaste stramienen. Iets wat ooit
fris was, wordt tot grens gemaakt
waarbinnen de geest zich beweegt. Wat
filosofen, schrijvers en kunstenaars doen,
is dat zij zich een weg blijven banen door
het onkenbare, zij proberen dat steeds
opnieuw te verbeelden en te verwoorden.
Kunstenaars maken voortdurend de
bewasemde spiegel schoon om er nieuwe
beelden in te vangen. Dat is wat de dichter
Gerrit Kouwenaar noemt: 'Elke dag met
een stok in je ziel roeren.' Een
samenleving zonder beeldende kunst en
literatuur heeft geen antennes om zich te
duiden."
„Op grond van wat we tot ons nemen,
vormen we ons een beeld van de
werkelijkheid. 'Die Welt ist meine
Vorstellung'zegt Schopenhauer. Wij
denken dat we een objectief beeld van de
werkelijkheid hebben. Het is de kunst die
voortdurend het subjectieve element
inbrengt."
Dat kan op vele manieren. Kunstkan
mensen laten lachen, ontroeren,
schokken of gewoon van schoonheid
laten genieten. Een kenmerk van kunst in
de jaren negentig is volgens Ter Braak dat
kunstenaars het publiek weer opzoeken.
„Ook in Middelburg was kunst lange tijd
iets voor en door een kleine elite. Kunst
werd op een heel andere manier
gelegitimeerd dan nu. Tien jaar geleden
was het genoeg om heel stellig te zeggen:
'Dit is kunst' en dan zweeg het publiek
bedremmeld. Wat zie je nu? Dat er
maatschappelijk breed wordt
gediscussieerd over de inhoud en de rol
van de beeldende kunst en de plaats in de
samenleving. Kunstenaars willen niet
meer in een verheven, ivoren toren
plaatsnemen. Ze zoeken weer de weg naar
de maatschappij."
„De Vleeshal wordt, in tegenstelling tot
veel musea, door kunstenaars niet gezien
als een cerebrale kunstinstelling. Het is
een plek waar van alles mogelijk is. Niet
in het centrum maar aan de rand, niet in
de Randstad maar in de provincie.
Kunstenaars vinden hier de ruimte en de
tijd om aandacht, liefde en toewijding
aan hun werk te schenken. Daarnaast is
de geschiedenis van de hal zelf een
prachtig en moeilij k gegeven. De Vleeshal
doet een appèl aan de verbeelding van de
kunstenaar."
Kunstjargon
Ter Braak ziet het als zijn taak actuele
ontwikkelingen in de beeldende kunst te
volgen. Hij voelt zich aangesproken door
het streven van hedendaagse kunstenaars
om het publiek op te zoeken. Hij heeft een
voorkeur voor kunstenaars die een band
smeden met de stad Middelburg, de
nieuwe locatie aan de Zusterstraat geeft
hem de mogelijkheid het kunstbeleid van
de Vleeshal te verdiepen en - bij voorbeeld
door de bibliotheek - toegankelijk te
maken, en met uitgebreide folders
probeert hij bij elke nieuwe
tentoonstelling het publiek tot het
uiterste te informeren en te
enthousiasmeren.
Vreemd genoeg verweet Anna Tilroe,
kunstcritica nummer één in Nederland,
Ter Braak enkele maanden geleden in een
uitgebreid artikel in NRC Handelsblad
dat j uist zijn informatie over de exposities
vol staat met ontoegankelijk
kunstj argon.
Hij vat het maar positief op. „Het was
geen leuk stuk. Het artikel maakte deel uit
van een reeks waarin Tilroe zich opnieuw
als kunstcriticus probeerde te
positioneren en waarin zij duidelijk wilde
maken hoe zij denkt over de rol van de
beeldende kunst ten opzichte van het
grote publiek. Zij koos voor de zijde van
het grote publiek en heeft de Vleeshal
misbruikt om haar standpunt duidelijk te
maken. Want wat doe je in zo'n geval? Je
pakt de instituten die er op dat moment
toe doen, zoals de Vleeshal en het
Stedelijk Museum, en die val je aan. In
dezelfde reeks viel ze ook het beleid van
Rudi Fuchs aan. Was de Vleeshal een plek
van geen belang, dan had Tilroe er geen
regel overgeschreven. Dat is een
wetmatigheid. Als er te veel zon op je
heeft geschenen, dient zich altijd iemand
aan die het tijd vindt om eens iets anders
te zeggen."
„Maar mijn tegenstanders in Middelburg
hebben het artikel natuurlijk uitgeknipt
en roepen nu: 'Zie je wel'."
Ernst Jan Rozendaal
Opening van De Kabinetten van de Vleeshal
zaterdag 28 november om 15 uur in de Vleeshal.
De expositie 'De droom van een fontein' duurt
t/m 20 december, geopend di t/m zo van 13-17
uur.
Bert Keizer schrijft een
postkoloniale
doktersroman
Indische briefwisseling
van Rudy Kousbroek
en Paula Gomes
Over Eduard Douwes
Dekker
Weerribben zijn spannend
decor van nieuwe Jacob Vis
Zwierige aquarellen van
Annemarie van Haeringen
Bloemlezing Afrikaanse
poëzie
Amerikaanse
dirigente Marin Alsop
heeft blind date met
het Philharmonisch
Level-42 frontman
Mark King gaat solo
Van den Ende mikt op
jong musical-publiek
Disney vindt voor
nieuwste
animatiefilm
inspiratie in China
Filmregisseur Ben
Sombogaart stopte
gelaagde trucs in
Abeltje
