kunst cultuur
In staat van ontroering
Brussel toont late gotiek
uit Bohemen en Moravië
11
13
vrijdag 13 november 1998
•G
Piëta van Olomouc,
Bohemen of
Moravië circa 1400.
(kalksteen, 73 cm.
hoog)
Europalia 98 is gewijd aan Tsjechië, Ceska
republika. Een van de mooiste
manifestaties van dit festival is wel de
tentoonstelling van laatgotische kunst uit
Bohemen, Moravië en Silezië, 1400-1550, tot half
januari te zien in de kapel van het paleis van Keizer
Karei V op het Koningsplein te Brussel.
De locatie is origineel en in zoverre passend
dat de opgegraven gedeelten van het pa
leis waarin de kunstvoorwerpen nu getoond
worden uit dezelfde periode dateren. Toch wil
ik deze bespreking beginnen met een waar
schuwing: voor oudere mensen en zeker voor
degenen die slecht ter been zijn is een bezoek
zeer bezwaarlijk. In een foldertje zegt men:
'Moeilijke toegang voor gehandicapten. Ge
makkelijke schoenen aan te raden'. Het is er
ger: de toegang is zeg maar onmogelijk voor
gehandicapten, want een steile smalle trap
voert onder de grond - je moet dus ook geen
claustrofobie hebben - en dan is men gedwon
gen verder te scharrelen door de archeologi
sche overblijfselen van het paleis. Over een
zeer ongelijke bodem en langs brokkelige mu
ren.
Wat men dan te zien krijgt is buitengewoon in
teressant en deels zelfs prachtig. Een tachtig
tal meest religieuze voorwerpen, kerkschat
ten, sculpturen, schilderijen uit een gebied dat
bij ons minder bekend en weinig bestudeerd is,
wordt hier, vaak onder optimale belichting ge
toond. Ruim dertig jaar geleden, in 1966, werd
in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel
een tentoonstelling over de Tsjechische gotiek
van 1340-1420 gehouden, de 'Boheemse Pri
mitieven' geheten. Het hiaat in de tijd is groot,
maar deze expositie van Laatgotiek en vroege
Renaissance sluit daar dus mooi op aan.
Genadestoel
Wat ware kunst vermag, is duidelijk te ervaren
door twee religieuze sculpturen te vergelijken
die iets in beeld brengen waar vermoedelijk
weinig mensen, ook al zijn ze rooms-katho-
liek, nog in geloven of bij bidden: de zogeheten
Piëta en de Genadestoel. De Piëta is een af
beelding van Maria met de gestorven Jezus op
schoot. De Genadestoel stelt God voor die de
dode Christus op zijn schoot heeft. Dat laatste
is een veel minder vaak voorkomende voor
stelling, en kennelijk hebben de beeldhouwers
en beeldsnijders met de vader-zoon verhou
ding een veel moeilijker onderwerp gehad dan
bij de moeder-zoon verhouding. Maria was
een mens, zij had beslist geen schuld aan de
marteldood van haar zoon. Over de schuld van
God daaraan valt te discussiëren, ook al ge
lóóft men in de situatie. Het merkwaardige is
nu dat er tal van prachtige Pieta's bestaan en
dat Genadestoelen bijna altijd pompeuze, on
echt aandoende, bombastische voorstellingen
zijn, zowel in de schilder- als in de beeldhouw
kunst.
In Brussel staat een Piëta (nr. 2, de Piëta van
Olomouc, 1400, van kalksteen) waar zelfs een
agnost als ik een brok bij in de keel krijgt. Zó
overtuigend is de deernis van de moeder over
het verstijfde, gruwelijk mishandelde naakte
lijk van haar zoon weergegeven. Ik heb nog
eens tranen in mijn ogen gekregen bij een
Piëta, een geschilderde, van Carlo Crivelli, in
het Vaticaan.
Maar bij het bekijken van de Genadestoel uit
1520 (Nr. 35) had ik zeer gemengde gevoelens
Hoe meelijwekkend de dode Christus er ook
bij hangt, de pathetische kop van God die zijn
blik als om nog hoger hulp hemelwaarts slaat,
werkt onherroepelijk ironisch, en het is mis
schien maar gelukkig dat de Heilige Geest die
Madonna
Primavesi (detail),
Moravië 1480-
1490. (hout, 133
cm. hoog)
in de gedaante van een duif ooit boven het ge
heel gezweefd heeft, verloren is gegaan. Ik kan
me maar met moeite voorstellen dat iemand
werkelijk door dit beeld geraakt wordt. Een
ander hoogtepunt vormen de twee levensgrote
beelden (180 cm) van de 'Rouwende Maria en
Johannes de Evangelist' (nrs 21-22). Zij ston
den oorspronkelijk weerszijden van een kruis,
en ze dateren uit ongeveer 1515. De beelden
zijn bewogen ondanks de grote ingetogenheid.
Prachtig van expressie en gebaar. Ze hebben,
wat heel waardevol is, de oorspronkelijke po
lychromie behouden, die te voorschijn kwam
vanonder de overschilderingen bij een restau
ratie.
Restauratie
De soms nogal vérgaande restauratie die me
nig beeld heeft ondergaan, zowel wat het aan
vullen van verloren gegane onderdelen als de
nieuwe polychromie betreft, levert soms ook
problemen op. Een laatgotisch beeld dat eruit
ziet als nieuw voldoet natuurlijk wel aan de ei
sen als het nog in situ vereerd wordt door de
gelovigen, maar het werkt snel onecht in een
museale omgeving, zoals bij de Geknielde Hei
lige (Nr. 16) of zelfs de Madonna Primavesi,
een van de meest bewonderde stukken van de
ze tentoonstelling (Nr. 12).
Tot de verbluffendste sculpturen behoort ook
het beeld van de heilige Petrus uit ongeveer
1515 van Antoni Pilgram. De kop is dermate
realistisch dat men aan een zelfportret gaat
denken. Behalve belangrijke beelden en over
het algemeen iets minder frappante schilderij -
en zijn er op deze tentoonstelling bijzonder
mooie kerkschatten te zien, als altaarkruisen,
glas-in-lood werken, kazuifels met ingenieus
borduurwerk, reliekhouders, tegels en voor
werpen van glas.
De catalogus is weliswaar mooi en instructief,
maar helaas erg slordig in elkaar gezet. Er zijn
meerdere spiegelbeeldig afgedrukte reprp-
ducties, tegenstrijdigheden en verwarringen
die hem ontsieren.
Een paar bezwaren dus, maar: een gebeurtenis
van belang.
Hans Warren
Laatgotische Kunst uit Bohemen, Moravië en Sile
zië 1400-1550-tot 17 januari 1999. Open alle dagen
van 10.00-1S.00 uur, woensdag tot 22.00 uur. Geslo
ten 25 december en 1 januari. Toegang 200 BEF. Ko
ningsplein 10, Brussel. Catalogus 900 BF.
Frans Kellendonk
in woord en beeld
Langzamerhand
wordt plechtige taal
een charme van
Maarten 't Hart
Dick Bruna tekent
de zondvloed
Inez van Dullemen
beschrijft het
dubbele leven van
naaldkunstenaar
Willem Schenk
Schimpscheuten
van Gerrit Komrij
Nederlandse
literatuur boekt
wereldwijd
successen
Pearl Abraham is de
stem van de
chassidische joden
Achter de woorden
blijkt Frankrijk
heel anders
Cineast Julien
Vrebos ontmaskert
België
Met 013 staat
Tilburg op de
popkaart
Boijmans toont
tekeningen en
prenten van
Toulouse Lautrec
Digitale
stadswandeling
door Vermeers Delft
