Film hielp Duitsland over
Eerste Wereldoorlog heen
Matthew Broderick bindt de strijd aan met Godzilla
Proefschrift over
cinema in interbellum
kunst cultuur vrijdag 9 oktober 1998 13
Bernadette Kester foto Roland de Bruin
Heel wat historici zien een direct verband tussen de opkomst van Hitier,
uitmondend in jodenvervolging en Tweede Wereldoorlog, en het onverwerkte
trauma van de Eerste Wereldoorlog. Dat wekt op zijn minst de indruk alsof de pers,
schrijvers en filmmakers tijdens het interbellum, met name in de periode van de
Weimar-republiek, nauwelijks of geen aandacht besteedden aan de gruwelen van
de loopgravenoorlog. Volgens de Rotterdamse maatschappijhistoricus Bernadette
Kester kwam er wel een stroom publicaties op gang, maar zijn juist de Duitse
oorlogsfilms vergeten. In haar proefschrift, Filmfront Weimar, concludeert zij dat
die vrijwel vergeten films hebben bijgedragen aan de verwerking van de oorlog.
Films, waarvan er slechts enkele anti-oorlog waren, maar die stuk voor stuk het
geweld heel dicht bij de mensen brachten.
Over de beroemdste film over de Eerste
Wereldoorlog, 'All quiet on the Wes
tern Front', moest Bernadette Kester
noodgedwongen zwijgen. De film, in Hol
lywood gemaakt naar het boek van Erich
Maria Remarque 'Im Westen nichts Neu-
es', is al vaker onderwerp van weten
schappelijk onderzoek geweest. Ook het
document, waarin de belevenissen van
een klas schooljongens aan het westelijk
front worden geschilderd, viel buiten
haar onderzoek. Toch kon ze het drama
niet negeren: alle jongens sneuvelen uit
eindelijk. De film leidde in het Duitsland
van 1930 en '31 tot rellen en veel discussie.
De Rotterdamse historicus bespreekt de
film ook in haar proefschrift omdat hij
kan worden gezien als een Amerikaanse
voorloper van Duitse oorlogsfilms. Aan
de andere kant kreeg de film zo veel aan
dacht dat de eigen producties wat op de
achtergrond raakten. Juist deze films
speelden een belangrijke rol bij het ver
werken van de oorlogstrauma's onder de
Duitse bevolking, constateert Kester.
In totaal telt Kester in de jaren twintig en
begin jaren dertig 33 oorlogsfilms. Zij on
derscheidt twee golven, rond 1925 een
aantal conventionele films en later, rond
1930, meer realistische. De eerste films
zijn vaak sentimenteel en romantisch van
aard, maar tonen wel de gevolgen van het
geweld. In sommige films, waar de na
druk op de moeders valt, zijn die vrouwen
vooral lijdende voorwerpen die man en
kinderen verliezen en soms ook zelf het le
ven laten.
De realistische producten uit de periode
1930 tot 1932 hebben vaker juist een do-
cumentaire-achtig karakter. Daarnaast
zijn ze duidelijk producten van de politie
ke polarisatie van die tijd en zij laten zien
wat werkelijk aan het front plaatsvond,
aldus de historica. Geen romantiek, geen
Schnulze (sentimentele kitsch) maar
bloed en tranen.
Vrijwel gelijktijdig met 'All quiet on the
Western Front' in 1930 komt de film
'Westfront 1918' in de bioscopen, geregis
seerd door Georg Wilhelm Pabst. Het is de
eerste Duitse geluidsfilm over de oorlog.
„De film laat de bezoekers het front niet
alleen zien, in de vorm van opspattende
modder en neervallende soldaten, maar
laat ook het geluid horen van geweren en
kanonnen. Het is een eerlijke film."
Opmerkelijk genoeg, gezien het anti-oor
logskarakter van dit meesterwerk van
Pabst, bleef het tijdens de vertoningen
rustig. Kester: „Ik denk dat dit komt
doordat deze film wat afstandelijker is en
de emoties op wat volwassener wijze
toont. Maar bovenal: het is een Duitse
film."
Gladjes
Kester beschouwt 'All quiet.als een wat
gladjes gemaakte film, een typisch pro
duct van Hollywood. Daarnaast werd van
de Amerikanen niet gepikt wat Duitsers
kennelijk wel mochten laten zien, bij
voorbeeld dat de eigen soldaten angstha
zen kunnen zijn.
Misschien, denkt zij, heeft het er ook mee
te maken dat de Amerikanen in de oorlog
talloze anti-Duitse propagandafilms
hadden gemaakt. 'All quiet on the Wes
tern Front' werd in dat licht beoordeeld.
De Duitse films speelden niet alleen een
rol bij de verwerking van de oorlog. Zij
namen ook stelling in de discussie rond de
vraag wie de oorlog begonnen was. „De
Duitsers hebben gedurende de hele
Weimartijd geprobeerd de vraag af te
wentelen wie schuld had aan de oorlog.
Dat blijkt uit films zoals'1914. Die letzten
De films leggen vooral de nadruk op
Tage vor dem Weltbrand' uit 1931. Die
probeert een antwoord op die vraag te ge
ven.
„De Duitse films moesten tegelijkertijd
ook rekening houden met de censuur.
Films mochten de geallieerden niet slecht
afschilderen, want de regering was bang
dat de vredesvoorwaarden verder zouden
verslechteren. Verwijzingen naar de
schuldvraag zijn daarom altijd bedekt.
Ook zie je in de films maar zelden een vij
andelijke militair. Ze leggen vooral de na
druk op het lijden van de gewone, Duitse
soldaat."
Recensies
Slechts de helft van de 33 oorlogsfilms
(waaronder een serie documentaires over
het verloop van de oorlog) is bewaard ge
bleven, en werd door Kester bekeken.
Voor haar onderzoek vergeleek ze verder
recensies van de films en de reacties van
het publiek. Van de ontbrekende films
zijn in ieder geval de verhaallijnen be
waard gebleven.
Niet alle films uit deze periode zijn even
het lijden van de gewone soldaat.
belangrijk, maar twee springen eruit. Dat
is naast cle UFA-documentaire in twee de
len, Der Weltkrieg, vooral de Pabstfilm
Westfront 1918. De documentaires geven
volgens Kester een 'heftig' beeld van de
oorlog, ook al zijn er leemtes en zijn ze
soms niet helemaal eerlijk. Zo meldt UFA
bijvoorbeeld niet dat Duitsland met de in
val in België een neutraal land aanviel.
Ook eindigt de serie begin 1917. Het jaar
1918 ontbreekt helemaal.
De documentaires (uit 1927 en 1928) zijn
invloedrijk geweest. Ze leidden tot lang
durige discussies en felle polemieken in
de kranten.
Het belang blijkt wel het beste uit het feit
dat nog in 1934 een samenvatting van de
serie in de bioscopen kwam. „Het is een
historisch overzicht, dat hier en daar
leemtes bevat", zegt zij.
Aan de andere kant noemt zij 'Westfront
1918', de film die veel mensen voor het
eerst een duidelijk beeld gaf van wat zich
aan het front werkelijk had afgespeeld.
„Veel Duitse bezoekers waren geschokt
door de scene waarin een van de Duitse
hoofdrolspeler-s door een zwarte Franse
soldaat in de rug wordt aangevallen en
wordt gedood in een met water gevulde
bomkrater."
Zij sluit overigens niet uit dat Pabst een
zwarte soldaat koos, om daarmee de
Fransen niet nog meer voor het hoofd te
stoten. „Die hoefden zich nu njet meer
met deze Fransman te identificeren."
Toeschouwers en critici vielen overigens
niet over de huidskleur van de soldaat.
Vooral het geweld trof hen.
Manmoedig
In de films ligt vrijwel altijd de nadruk op
het manmoedig doorvechten van de Duit
se soldaat. Slechts in een enkele, zoals
Niemandsland (1931). stelt de vraag of
het geweld wel zo noodzakelijk is. Maar
de soldaten, afkomstig van verschillende
nationaliteiten, worden in deze pacifisti
sche film eikaars vrienden. Ze sneuvelen
samen wanneer ze uit hun niemandsland
terugkeren in het strijdgewoel.
Uit de films, maar vooral uit de reacties op
de voorstellingen, maakt Kester op dat
grote delen van de Duitse bevolking de
oorlog niet hadden kunnen verwerken.
„Veel kwestiesblijven liggen. Daar wagen
de regisseurs zich niet aan. De rol van
Duitsland bijvoorbeeld, of de rol van het
leger in de nederlaag blijven buiten be
schouwing."
Hoewel historici graag wijzen op de con
tinuïteit van de Duitse geschiedenis, heeft
Kester bewust niet naar de films gekeken
in het licht van wat later zou komen. Zij
concludeert dat deze films nauwelijks een
rol hebben kunnen spelen bij de opkomst
van Hitier. De Weimar-periode is een af
gesloten geheel In haar ogen spelen de
films vooral een belangrijke rol bij de ver
werking van het verdriet en het herden
ken van de slachtoffers.
Louis Burgers
Bernadette Kester, Filmfront Weimar. Repre
sentaties van de Eerste Wereldoorlog in Duitse
films uit de Weimarperiode (1919 - 1933). Uit
geverij Verloren. Hilversum, ISBN 90-6550-
429-X. Prijs f 52.50.
Kng Kong mag dan 's werelds
neest fameuze filmmonster
zijn, Godzilla doet nauwelijks
voor hem onder. Het is een Japanse
creatie uit 1954 die sindsdien via
22 films het bioscooppubliek de
stuipen op het lijf heeft gejaagd.
Het gigantische reptiel is thans
opnieuw tot leven gebracht door
regisseur Roland Emmerich en
producent Dean Devlin, het duo
dat twee jaar geleden een megahit
scoorde met Independence Day. In
hun film Godzilla speelt Matthew
Broderick de wetenschapper die
verondersteld wordt het monster
te stuiten tijdens zijn alles vermor
zelende opmars naar Manhattan.
De 36-jarige Matthew Broderick
ontleent zijn faam voornamelijk
aan kleinere films met grote tegen
spelers: Morgan Freeman, Denzei
Washington, Anthony Hopkins,
Jason Robards, Marion Brando.
Het grote publiek zal de eeuwig
jong ogende acteur voornamelijk
herinneren als de spijbelende
scholier in Ferris Bueller's Day
Off, de computer wizard die het
Pentagon in rep en roer bracht in
War Games, of als de zoon van Du-
stin Hoffman die met opa Sean
Connerv ging inbreken in Family
Business. Recenter werd hij door
Jim Carrey tot ultieme wanhoop
gedreven in The Cable Guy. Maar
een film van de schaal Godzilla is
iets totaal nieuws voor deze zoon
van de in Amerika hoog geschatte
toneelacteur James Broderick.
„Ik had er niet naar gesolliciteerd,
maar Godzilla kwam toevallig
mijn kant op. De makers hadden
behoefte aan een bekende naam.
Ik heb een keertje met ze gegeten,
vond hen aardige mensen en be
sloot met ze in zee te gaan. Ik ben
iemand die als acteur nog liever op
de planken staat dan in een film.
Maar als ik dan toch een film aan
pak vind ik het leuk als het een he
le grote is, barstensvol dingen die
op het toneel niet kunnen.
„Veel van het spektakel moet hier
weliswaar komen vanuit digitale
effecten die laterszijn toegevoegd
Maar toch; opnemen in Brooklyn
waar acht blokken worden afgezet
en de straten gevuld zijn met sol
daten en tanks, het geeft een kick
om daar middelpunt van te zijn.
Daarnaast is het ook een aardige
afwisseling op het grote aantal
kleine, intieme films waarin ik heb
gespeeld. Deze kost een vennogen
en brengt, als het goed is, een nog
groter vermogen op. Dat is me nog
zelden overkomen.
„Bovendien, als je meespeelt in
een monsterproductie als Godzil
la, voel je je veel minder verant
woordelijk voor het eindresultaat
Je levert dan jouw bijdrage op een
veel meer ontspannen manier. De
ze film valt of staat niet met de in
vulling van mijn personage Het is
veel meer alsof je zelf wordt mee
genomen tijdens een ritje in de
achtbaan.
Experiment
Het gigantische reptiel Godzilla vermorzelt alles en iedereen in zijn opmars naar Manhattan.
foto Centropoiis Effects
„Als ik kijk naar het eindresultaat
is dat voor mij bijna net zo'n grote
verrassing als voor het gewone pu
bliek. Soms zou ik tijdens de opna
men wel hebben gewild dat be
paalde effecten al zichtbaar waren
geweest, om beter te beseffen waar
ik, al acterende, eigenlijk precies
terecht was gekomen. Achteraf
denk ik van sommige scènes dat ik
best wel angstiger had mogen rea
geren, of even op de vlucht had
moeten slaan. Hoe dan ook, ik
vond dit fascinerend om eens mee
te maken, bij wijze van experi
ment."
Het is goed dat Matthew Brode
rick het experiment fascinerend
heeft gevonden, want hij moest,
net als de andere acteurs, meteen
tekenen voor nog twee Godzilla-
films als de producenten daar
brood in zouden zien.
De geboren New Yorker voelde
zich al heel vroeg aangetrokken
tot het vak van acteur, wat niet zo
vreemd is met een beroemde acte
rende vader en een moeder die to
neelstukken schrijft „Ik was ze
ventien toen ik terechtkwam in On
Valentine's Day, van Horton Foote.
Mijn vader speelde de rol van mijn
vader. Dat maakte het makkelij
ker." Ook op de middelbare school
heb ik veel geacteerd. Daarna ben
ik zo het vak ingerold.
Twee jaar geleden debuteerde
Broderick als regisseur met de film
Infinity, waarvoor het script door
zijn moeder was geschreven. Het
ging over de bijzondere relatie van
natuurkundige Richard Fevnman,
winnaar van de Nobelprijs, en
diens terminaal zieke echtgenote.
De film werd weinig gees t dn f tig
ontvangen, maar het is een erva
ring geweest die zijn nut heeft ge
had. „Ik zou het heerlijk vinden
om opnieuw te regisseren, zo gauw
ik tegen een goed onderwerp aan
loop Van het maken van Infinity
heb ik zo veel geleerd dat het zonde
zou zijn als ik daarmee niet mijn
voordeel probeer te doen."
Maar voorlopig concentreert Bro
derick zich op film. Deze herfst
komt Elections uit, een highschool
comedy waarin hij een docent
speelt. En vervolgens is The Real
Inspector Gadget aan de beurt,
waarmee weer wordt gemikt op
vertier voor de grote massa.
„Die film wordt gebaseerd op een
Amerikaanse cartoonstrip. Ik ben
een politieman die een bom in zijn
auto krijgt en dan wordt opgebla
zen. Vervolgens zet men hem weer
in elkaar als een geavanceerde ro
bot die de misdaadbestrijding dan
pas echt kordaat ter hand neemt.
Inderdaad, een soort Robocop,
maar dan komisch. Ik kan mijn ar
men gigantisch verlengen als dat
nuttig is, of mijn nek. En meer van
dat soort gadgets. Ik krijg ook pe
riscoopogen met uitklapbaar ver
grootglas. Ik hoop dat ik ze mag
houden als de opnamen voorbij
zijn."
Pieter van Lierop
Godzilla is momenteel te zien in Vlis-
singen, Hulst, Bergen op Zoom.
Matthew Broderick in Godzilla.