waterstaat
Vrije School wil weer van deze tijd worden
PZC
reportage
24
zaterdag 3 oktober 1998
RUDEN RIEMENS
Sinds driekwart eeuw bestaan er Vrije
Scholen in Nederland. Het zijn
onderwijsinstellingen die altijd met enige
achterdocht bekeken zijn. Een school zonder
zittenblijvers, kan dat wel? Zonder examens.,
hoe moet dat op de universiteit? Het zijn ook
scholen die een andere dan gebruikelijke
levensopvatting uitdragen. Waar kunstzinnige
vakken belangrijk zijn en waar de kinderen al
heel jong Ieren aan zichzelf te werken. Het zijn
ook scholen die enkele jaren geleden plotseling
werden beschuldigd van racisme.
Wij willen de kinderen enthousiast
maken wanneer we een onderwerp
behandelen. Zo'n ervaring raken ze niet
meer kwijt. Daar leren ze van. Onze leer
krachten zijn telkens op zoek naar zulke
momenten.
Wanneer hij dit zegt, straalt Hans Passe-
nier, zakelijk leider van de Vrije School De
Berkel in Zutphen, zelf het enthousiasme
uit dat hij zo graag wil overbrengen op
zijn leerlingen. Onderwijs op een Vrije
School is, zegt hij, meer dan het traditio
nele lesgeven op de weg naar zo goed mo
gelijke cijfers. Het is ook wérken en zoe
ken en discussiëren, zodat onderwerpen
in een breder verband komen te staan.
Natuurlijk wordt op deze scholen óók
overhoord en moet er voor proefwerken
worden geblokt. Toch is zo'n school an
ders. „Wij geloven dat kinderen het beste
leren van hun ervaringen. Niet de lesstof
staat centraal, maar de belevingswereld
van het kind. Die ervaringen passen bij de
levensfase waarin de leerling verkeert."
Onlangs herdacht de Bond van Vrije
Scholen dat 75 jaar geleden de eerste
school met tien leerlingen van start ging
in een woonhuis in Den Haag. Inmiddels
telt de bond negentig scholen en rond
20.000 leerlingen. Van hen volgen onge
veer 15.000 het onderwijs in de onder
bouw (basisschool).
In de volksmond zijn de Vrije Scholen
vooral bekend als de school waar je niet
kunt blijven zitten en die geen examens
afneemt. Dat is ook zo, zegt Passenier,
maar de ki nderen worden wel beoordeeld.
Het resultaat van een jaar schoolwerk
wordt niet vastgelegd in een cijfer maar in
een beschrijving, die ruimte biedt voor
veel meer nuances. Het ontbreken van
overgangscijfers maakt het feitelijk on
mogelijk van de vrije scholen voor voort
gezet onderwijs een kwaliteitskaart te
maken, zoals de onderwijsinspectie van
alle andere middelbare scholen heeft ver
vaardigd, Zi j vormen een uitzondering.
Tegelijkertijd verkeren de scholen ook fi
nancieel in een bijzondere positie. Zij
worden door het ministerie gesubsidieerd
alsof het mavo-scholen zijn, ook al bieden
zij havo- envwo-stromingen. Pas volgend
jaar verandert dit, zodra de scholen hun
lesplan hebben aangepast aan de wensen
van het ministerie. Dat betekent dat bij
voorbeeld de onderbouw (nu zeven jaar)
met een jaar moet worden bekort. De bo
venbouwen worden omgevormd tot
mavo-, havo-, vwo scholengemeenschap
pen.
Passenier: „Na 75 jaar staan we op de
drempel van een nieuw tijdperk. Het heeft
te lang geduurd voor we beseften dat ook
wij moesten veranderen. Ik denk dat het
ons goed zal lukken, zonder dat we daar
bij de visie van Rudolf Steiner geweld aan
doen. Wij moeten ons onderwijs weer in
deze tijd plaatsen en beseffen dat niet al
les eeuwigheidswaarde heeft."
Volgens Passenier heeft wat hij noemt 'de
toestand' een belangrijke rol gespeeld bij
het rijp maken van de geesten ten voorde
le van de veranderingen. Met die 'toe
stand' verwijst Passenier naar de rel van
enkele jaren geleden toen er stereotypen
over de verschillende rassen werden aan
getroffen in het aardrijkskundeschrift
van een leerling van De Berkel. In de me
dia werd geconcludeerd dat Steiner racis
tische opvattingen erop had nagehouden,
en dat die opvattingen op De Berkel nog
steeds werden gepropageerd. „Die erva
ring heeft ons wakker geschud. De leer
krachten hebben een gesprek gehad met
de Anne Frank Stichting. De leerlingen
zijn geïnformeerd en de lesstof is aange
past. Het had nooit mogen gebeuren. Dit
is zoiets waaraan je merkt dat je onge
merkt bent blijven stilstaan."
Racisme
Als moeder van drie leerlingen is Joleen
Caljouw uit Alm en het met deze verkla
ring eens. „Ik wist dat de school niet racis
tisch is. Maar het is moeilijk andere men
sen daarvan te overtuigen. Mensen
vinden iets dat anders is vreemd. Zeker na
zo'n zaak heb ik het gevoel dat ik mij over
al moet verdedigen. Typeringen, zoals die
door Steiner zijn gébruikt, waren heel
normaal in de jaren dertig. En in de jaren
zestig vond je ze ook in gewone Neder
landse schoolboeken nog terug."
Naar aanleiding hiervan en van de hieruit
voortvloeiende rel zijn de Antroposofi
sche Vereniging en de Bond van Vrije
Scholen diep door het stof gegaan. De ver
eniging kwam met een lijvig rapport dat
duidelijk maakte welke (twaalf) uitspra
ken in Steiners omvangrijke werk in de
belevingswereld van de jongeren. Vanc
leerlingen wordt verwacht dat zij over et
project, dat zo'n drie weken duurt, eenei
gen verslag maken.
Joleen Caljouw steunt de aanpak vanc
school. Reeksen cijfers zijn niet nodie
vindt zij. „Het is heel goed mogelijk ee
kind te beoordelen in woorden. Zo ka:
een kind te horen krijgen dat ze wel alle
maal voldoendes heeft, maar toch niet he
uiterste uit zichzelf had gehaald.Kindt
ren vallen minder gemakkelijk uit c
boot, zegt ze: „Een van mijn kinderend
dyslectisch is, kreeg de kans de havol
halen. Dat zou op een andere school noo.
zijn gelukt."
Aangepast
Directeur Ton ten Böhmer van de bos
benadrukt daarnaast dat het belangrijk
ste kenmerk van de school, namelijk c
aandacht voor het individuele kind, oc
bij een toekomstig, aangepast leerph
blijft bestaan. „Onze scholen concentrf
ren zi ch op de leerling, waar het bij andet
scholen vooral gaat om de leerstof." Me
dan op andere scholen mogelijk is, hout
het leerplan rekening met waar de kinde
ren innerlijk aan toe zijn. Het probeert'
mogelijkheden en potenties, die een b;
paalde levensfase bieden, optimaal tefe
nutten. Vandaar dat het doel van het ot
derwijs niet primair de toets is.
Ten Böhmer: „Dat maakt deel uit vano:
ze visie op de mens en de ontwikkelii
van de mens. Wij proberen de mens in zij
totaliteit te benaderen zonder dat wee
maatschappelijke vraag buiten bescho:
wing laten. Belangrijk is dat wij het kit
niet van buitenaf de maat nemen. De let
ling zelf is de maat."
Hij spreekt over twee rugzakjes: de pedi
gogische visie en de maatschappelijk
toerusting. Ook leerlingen van een vii
school moeten uiteindelijk naar het vc
volgondex-wijs en dienen zich in de maa
schappij te kunnen handhaven. D
maakt compromissen noodzakelijk. To»
wil de Vrije School kinderen bijbreng»
dat zij verantwoordelijk zijn jegens»
aarde en jegens andere mensen:
Het kind zal zich niet kunnen ontplooi
als je hem ook geen sociaal bewustzijn]
brengt, zegt Ten Böhmer. Hij verwi
naar reacties vanuit vervolgopleiding'
leerlingen van Vrije Scholen blijken ves
al vrijmoediger te zijn, evenwichtiger»
gemotiveerder dan leeftijdgenoten. J
leraren en docenten pikken de kinder
van de Vrije School er direct uit."
Louis Burg'
foto CeesZorn
citeiten. Vrije Scholen baseren zichin hun
wereldvisie op de opvattingen van Stei
ner, de grondlegger van de antroposofie.
In zijn visie is alles in de wereld van gees
telijke afkomst.
De moderne cultuur moet weer de eenheid
van het leven, de mens en de wereld besef
fen. Het onderwijs op de school beperkt
zich daarom niet alleen tot 'hoofd'werk,
maar biedt ook aansporingen voor hart: en
handen.
Het lesplan wordt gecompleteerd met
kunstzinnige en praktische vakken. Pas
senier: „Die nadruk op het kunstzinnige is
echter geen doel op zich. Wij gebruiken
het als een middel tot ontwikkeling van
het kind." Dagelijks ook werken de leer
lingen aan een eigen boek, een verslag van
de zogenaamde ervaringsperioden. Het is
het moment van de dag waarop de docent,
die net alle kinderen een hand heeft gege
ven en ze even in de ogen kijkt, een onder-
werp behandelt dat aansluit bij de
Vrije School De Berkel in Zutphen.
huidige tijd onaanvaardbaar zijn. Nog
eens vijftig citaten kunnen gemakkelijk
verkeerd begrepen worden begrepen.
Toch is er in Steiners werk geen sprake
van rassenleer, zegt de commissie in haar
verslag.
Met het rapport 'Hand in eigen boezem'
maakt de bond duidelijk zelf ook alle ui
tingen van racisme af te wijzen. Eigenlijk
is het meest opvallende dat in de periode
tussen 1934 en 1985 de inhoud van het on
derwijs op de vrije school nauwelijks is
getoetst aan de veranderende opvattin
gen. Ruim tien jaar geleden verscheen het
eerste, kritische artikel over wat Steiner
'volkenkunde' noemde.
De beschouwing, gepubliceerd door een
eigen docent, ging ook in op de wijze
waarop het Nederlandse onderwijs met
zijn gedachtegoed was omgegaan. De
conclusie: het onderdeel volkenkunde
was te weinig getoetst aan de veranderen
de opvattingen. Aan de hand van het rap
Overheid
De Vrije School heeft haar naam gekregen
omdat het onderwijs vrij is van overheids
bemoeienis en niet - wat veel mensen
denken - omdat het er anti-autoritair zou
toegaan. Integendeel, het onderwijs be
nadrukt de waarden van structuren en
van de autoriteit van de opvoeder. Het is
geïnspueerd door het werk van de Oos
tenrijkse filosoof en pedagoog Rudolf
Steiner. Nog steeds wordt boven alles re
kening gehouden met de leeftijd van het
kind en met zijn of haar individuele capa-
port van de Antroposofische Vereniging
en de brochure denken de vrije scholen de
kritiek gepareerd te hebben. Passenier:
„In potentie hebben de vrije scholen veel
in zich. Jammer genoeg zijn we niet be
trokken geraakt bij de nieuwe ontwikke
lingen. We zaten op een eilandje, in een
ivoren toren. Ik hoop dat we daar in de
toekomst anders mee omgaan."