Jantjes pruimen
klinken puik
PZC
VAN RIJM
TOT RAP
Avonturen van V. Swchwrm zijn niet te versmaden
kunst cultuur
13
jeugdboek
Prikkelende
gedichten
op muziek
vrijdag 2 oktober 1998
Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen.
scoort ook. Supergelukkig na
tuurlijk. die Frekie. Het onder
werp is van een volkse niet-kleve-
rige soort sentimentaliteit, die
Wilmink wel is toevertrouwd. Hij
eindigt zijn vers met 'Misschien
vindjeFrekiezielig/Ja?Bedenker
dan maar bij/, dat ik niet vaak ie
mand aantrof/ die zo blij kon zijn
als hij'. Kortom, een oproep mon
golen niet als zielig te beschouwen
en te isoleren. Als dat geen opvoe
den is!
J.J. de Bom
Wat wij bij Wilmink vinden, tref
fen wij aan bij velen uit de groep
tekstdichters rond de Stratema-
kersopzeeshow, J.J. de Bom voor
heen de kindervriend en het latere
Klokhuis. Deze televisieprogram
ma's, begonnen in de jaren zeven
tig, werden gedragen door het zo
genaamde Schrijverscollectief,
waarin behalve Wilmink ook de
dichters Hans Dorrestijn, Fetze
Pijlman en Karei Eykman zaten.
Een kenmerk van deze schrijvers
was dat ze zich engageerden met
de kinderen, of beter gezegd met
het kind in henzelf. Zij stelden
zich op hun standpunt en dichtten
over hun wereld. 'Ik heb het nie
mand in de klas verteld' heet bij
voorbeeld een vers van Eykman,
dat gaat over hoe een meisje de
echtscheiding van haar ouders be
leefd.
Stuipen
De weg van het Schrijverscollec
tief is gebaand door de generatie
van Annie M.G. Schmidt en de ha
ren. De verschijning van de bundel
kinderversjes 'Het fluitketeltje' in
1950 is net zo belangrijk geweest
als 'De avonden' van Gerard Reve.
Het was een radicale breuk met
het verleden, waar fatsoen en bur
gerzin de levensdrift hadden ge
smoord. Kinderen mochten 'lek
ker stout' zijn in gedichten, ze
zeiden 'bil' of beklommen stiekem
een giraffe. Geen halsmisdaden
uiteraard, maar het was toch even
een andere benadering.
Andere grote namen uit de Parool-
groep zijn die van Han Hoekstra
en Diet Huber. Die groep heeft het
kindervers echt bevrijd uit het pe
dagogische korset. Plezier in taal,
plezier in leven, plezier in klank en
plezier in avontuur stonden voor
op. Humor in plaats van fatsoen.
Daarna konden Dorrestijn,
Wilmink, Witvliet, Boerestoel en
al die anderen hun gang gaan.
Zonder Annie Schmidt zou er
nooit een Kinderen voor kinderen,
het jaarlijkse smartlappenfestival
van zevende- en achtsteklassers,
kunnen zijn.
Inmiddels zijn de meningen weer
verder opgeschoven: goede kin
derpoëzie hoeft geen poëzie speci
aal voor kinderen te zijn. In de
schitterende verzameling 'Als je
goed om je heen kijkt zie je dat al
les gekleurd is', een bloemlezing
van versjes voor kinderen staan
ook vele gedichten van Gerrit
Achterberg, Remco Campert,
Vasalis, Hendrik de Vries, Neeltje
Maria Min, Jules Deelder en vele
anderen. De bundel is opgedragen
aan 'kinderen van alle leeftijden'.
Kinderpoëzie is voor iedereen.
Jan-Hendrik Bakker
Bronnen: 'De hele Bibelebontseberg',
diverse auteurs. Querido. 'Als je goed
om je heen kijkt zie je dat alles ge
kleurd is', een bloemlezing uil de kin
derpoëzie door Tine van Buul en Bian-
ca Stigter, Querido.
De Kinderboekenweek, die
woensdag 7 oktober begint, is
gewijd aan het kindervers. Van rijm
tot rap. Het begon met Iliëronymus
van Alphens 'kleine gedigte voor
kinderen'. Tegenwoordig is
kinderpoëzie weer voor iedereen.
troon. 'Olleke, bolleke, remi, solle-
ke, olleke, bolleke, knol'. (In
plaats van het 'remi' treft men ook
'ruber' aan.) Of aan veilige koeste
ring, zoals in het knuffelliedje 'Va
ren, varen, over de baren'.
Olleke bollekes, bakerrijmpjes en
andere elementaire, ritmische
verzen hebben nog altijd iets van
hun magische oorsprong be-
kunnen zijn door Lucebert, Cees
Buddingh' of Jan Hanlo. De laat
ste kwam met zijn 'Ote ote boe' al
een heel eind.
Over de oorsprong van de kinder
poëzie zijn de geleerden het nog
niet eens. Voor een deel zou zij af
kunnen stammen van oude volks
rijmpjes en dansjes, die in de mo
derne tijden door de volwassenen
vergeten werden maar als het wa
re onderaards bleven bestaan.
Voor een deel is zij voort gekomen
uit 'kunst'-productie van lang ge
leden. Ongeveer
zoals de volks
sprookjes tot het
kinderrepertoire
zijn gaan behoren,
en de kunstsprook
jes vanH.C. Ander
sen.
Het copyright op
het idee om bewust
voor kinderen ri j m-
pjes te gaan maken
berust bij Hiërony-
mus van Alphen.
Zijn 'Jantje zag
eens pruimen han
gen/ O als eieren zo
groot' uit de 'De Pruimenboom' is
een gevleugelde zin geworden.
Bijna iedereen kent de zinsnede,
meestal zonder het vervolg. Van
Alphen is de eerste die hoe dan ook
op het idee kwam dat je kinderen
een plezier kunt doen met poëzie.
Het vers over Jantje en zijn prui
men is in elk geval puik geschre
ven, zoals dat heet. De Nederland
se rapper. Def P heeft het gedicht
op zijn repertoire genomen en be
wezen dat de tekst qua klank en
ritme echt heerlijk loopt. Zijn ver
tolking staat op de cd 'Van rijm tot
rap' die volgende week ter gele
genheid van de Kinderboeken
week 1998 zal verschijnen. Def P
bewijst dat Hiëronymus van Al
phen wel iets meer kon dan stich
tende rijmpjes maken. Hij schreef
om kinderen te amuseren. Dat de
tijdgeest nu eenmaal moralistisch
was, was een bijkomende omstan
digheid.
Wilmink
Willem Wilmink, dichter van het
eigentijdse kinderlied, heeft wel
verklaard dat hij zich met Van Al
phen verwant voelt. Op het eerste
gezicht is er geen groter verschil
tussen beide dichters. Maar goed
beschouwd liggen de twee inder
daad dicht bij elkaar. Bij beiden is
er het plezier in taal, de behoefte
onderhoudend en amuserend te
zijn voor kinderen.
Toen 'Proeve van kleine gedigte
voor kinderen' in 1778 werd gepu
bliceerd bleek het een enorme
bestseller. De uitgever hield zijn
oplage weliswaar angstvallig ge
heim, zodat wij niet precies kun
nen weten hoeveel er zijn verkocht
(de uitgever wilde roofdrukken
voorkomen). Dat er behoefte was
aan een plezierige benadering van
kinderen, was echter wel duide
lijk. Van Alphen had een bood
schap, maar sprak de kinderen
toch niet uit de hoogte toe.
Ook de toon van Wilmink is die
van een 'verlichte' opvoeder. Tus
sen 'Jantje zag eens pruimen han
gen' en het bekende 'Frekie' van
Wilmink zit niet eens, zo gek veel
afstand. 'Frekie' is een prachtig
lied over een mongool die, tot zijn
grote vreugde, met de buurtjon-
gens mee mag voetballen - en nog
fComje-
6e-H of>'
Het is een bekend gezelschaps
spelletje, voor wanneer het
bordje is leeggegeten. Wij zitten
nog even aan tafel en daar gaat-ie
dan. De leuke oom -
of pappa zelf, ook
dat schijnt nog voor
te kómen - legt zijn
vuist op tafel onder
de uitdagende uit
roep 'Olleke!'. De
kleine dreumes in
de kinderstoel
kraait opgewonden
van herkenning en
plant zijn eigen mi-
nivuistje boven op
die van de uitdager.
'Bolleke!' En zo
verder tot 'Knol!!',
waarbij de restjes
Olvarit en peentjeprak het gezel
schap om de oren vliegen. Want bij
de apotheose van het spel mag er
flink op los geramd worden.
Simpele
Wie kent het spelletje niet? En hoe
oud zou het zijn? Wie zou er ooit op
het idee gekomen zijn van dit sim
pele, maar opwindende ritueel?
Het is een geruststellende gedach
te dat het ook in de high-tech toe
komst nog miljoenen malen
gespeeld zal worden. Kin
derrijmpjes zijn eeu
wenoud vooral als zij,
zoals deze, vastzit
ten aan een
spannend mo
torisch pa-
waai'd. Ze geven troost en rust in
slaapliedjes als 'Suja, suja kindje'.
Je kunt er in tekeer gaan zoals in
een scheldliedje als 'Klikspaan
KINDERBOEKENWEEK
7 t/m 17 oktober 1998
VERSJES, LIEDJES, GEDICHTEN
boterspaan, je mag niet door mijn
straatje gaan, hondje zal je bijten,
poesje zal je krabbelen, dat komt
van al dat babbelen'. Eigenlijk is
dit al een hele vroege rap.
Met bakerrijmpjes kun je ook het
praktische leven x-egelen, zoals
met het aftelversje 'Iewie waai
weg, jij waait weg' of gewoon wat
bewegen ('Schuitje varen, theetje
drinken'). Legio waren ooit de
spel- en dansliedjes. Vele daarvan
worden met uitsterven bedreigd
nu er niet of nauwelijks meer
op straat wordt gespeeld.
Op schoolpleinen klin
ken de springtouw
liedjes haast nooit
meer. Op straat
staat het vol met
auto's en binnen
lokt de nintendo.
Het 'in spin de bocht gaat
in' hoor je er niet meer.
Maar terwijl de iets oudere
jeugd op de nintendo bin
nen Supermario speelt, is
het niet uitgesloten dat in
de woonkamer een tante
met het jongste zusje oze-
wiezewoze doet. Een on
verslijtbaar klankrijm met
de ijzersterke tekst 'óze-
wiezewóze wiezewarla
krist ar la, kristóze wieze-
wóze wiezewieswieswies-
Het had geschreven
Annie M.G. Schmidt zorgde met Dikkertje Dap voor een nieuwe loon in
de jeugdpoëzie.
Zijn naam komt nog in
geen enkele 'Whie's
Whie?' voor, maar is vanaf
volgende week woensdag
293.000 keer te horen in
vriendelijkheden als 'Kan ik
u een plezier doen met Mijn
avonturen door V.
SwchwrmU krijgt het
cadeau.'
Achter V. Swchwrm gaat een
auteur schuil die niet wil dat
iemand weet wie hij echt is, maar
die in het Kinderboekenweekge
schenk 1998 toch een heleboel van
zichzelf prijsgeeft. Hi j is - het zijn
z'n eigen woorden - altijd dezelf
de, dus eigenlijk de gewoonste
maar juist daardoor ongewoonste
jongen van de wereld. Hij heeft ge
heimen voor zijn moeder; is nog te
jong om zijn naam aan een stad of
rivier te geven, aan een vliegtuig
of een bepaald soort chocolade-
reep, en is de lievelingskleinzoon
van zijn grootvader. Openhartig
vertelt bij over zijn schandalige
rare hoofd; zijn wens gedurende
één seconde almachtig te zijn; zijn
vriendschap met de koningin, en
over nog veel meer.
Voor zijn eerste boek vroeg hij
Toon Tellegen als 'co-auteur' en
die keuze heeft ongetwijfeld alles
M
Fr 4>
-
2»
I
I
Illustraties van Marc Terstroet in
Mijn avonturen door V. Swchwrm.
te maken met zijn verlangen
mooie maar ook belangrijke boe
ken te schi'ijven: 'Mensen die mijn
boeken lazen moesten er vrolijk
van worden en ophouden met oor
log voeren of misdaden beramen.
En als het mogelijk was moesten
zieken er beter van worden.' Wie
een beetje weet heeft van kinder
en jeugdboeken weet dat in zo'n
geval er géén auteur is die meer
voor een beginnend schrijver kan
betekenen dan die ene aan wie vo-
rig jaar voor zijn gehele oeuvre de
Theo Thijssenprijs werd toege
kend en die eerder Gouden Grif
fels kreeg voor Toen niemand iets
te doen had (1987) en Bijna ieder
een kon omvallen (1993); Zilvei'en
voor Langzaam, zo snel als zij
konden (1989), Jannes (1993) en
Tennis (1996) en xn 1992 de Wou-
teilje Pieterseprijs voor Juffrouw
Kachel.
In een heus voorwoord bij zij n echt
beleefde en verzonnen avontux-en
(alle even avontuxxrlijk) schrijft V.
Swchwrm dat hij met zijn eex-ste
boek een diepe indruk hoopt ach
ter te laten: „Anders heb ik het
voor niets geschreven."
Grootspraak
Schaamteloos onbescheiden?
Ietsje. Maar zeker geen snoeverige
grootspraak, want Mijn avontu
ren door V. Swchwrm is een niet te
vexsmaden boek over een kleine
jongen die zich (zoals veel ande
ren) aan het leven vergaapt en het
naar zijn hand px'Obeert te zetten.
Zijn kinderlijke onzekerheid
wox-dt door Toon Tellegen met veel
sympathie en inlevend vermogen
(hij moet het jongetje goed gekend
hebben) onder woorden gebracht.
En heel geestig ook; zoals in het
hoofdstuk over de ondex^wijzer die
ogenschijnlijk zonder enige reden
en van het ene moment op het an-
dex-e begon te twijfelen aan alles -
zelfs aan de uitkomst van 8x8 64
'Hij was verliefd. Dat was het.
Nu begreep ik allesAls je verliefd
bent weet je nog maar één ding ze
ker: dat je verliefd bent, en verder
niets. Ik dacht: als ik later niet
zeker weet of ik echt verliefd ben,
dan vraag ik mijzelf: hoeveel is
acht keer acht? Als ik dan denk:
misschien vierenzestig, maar mis
schien ook nietdan weet ik zeker
dat ik vexdiefd ben."
Oplage
Sinds het Kinderboekenweekge
schenk in 1989 voor het eerst
daadwerkelijk cadeau werd ge
daan (Paul Biegel, 'Het eiland
daarginds') is de oplage ervan bij
na verdubbeld. De 293.000 exem
plaren die van 7 tot en met 17 okto
ber van Mijn avonturen door V.
Swchwrm in een mooi papiertje
vexpakt worden meegegeven, to
nen niet alleen het succes van de
jaarlijkse kinderboekenweek aan,
maar bevestigen ook wat de Stich
ting Collectieve Propaganda van
het Nederlandse Boek (CPBN) al
tijd is blijven uitdragen: kinderen
vallen voor mooie, spannende,
geestige, leerzame, ontroerende,
verdrietige boeken. En omdat heel
jonge kinderen wat dat betreft
niet van oudere vex-schillen, ver
schijnt al sinds 1983 een speciaal
prentenboekje voor kleuters. Dat
van vorig jaar Olifant en de tijd
machine van Max Velthuijs) was
binnen enkele dagen uitverkocht.
Twee oren om te horen, twee ogen
om te zien zal het waarschijnlijk
precies zo vergaan. Omdat de illu
straties erin van de hand van Piet
Klaasse zijn; omdat er zeventien
bekende en minder bekende al dan
niet anonieme versjes, gedichten
en bakcxTïjmpjes in staan.
Jan Smeekens
Toon Tellegen: Mijn avonturen door V.
Swchwrm met. illustraties door Mare
Terstoet. Gratis bij aankoop van
f 19,50 aan kinderboeken.
Piet Klaase: Twee oren om te horen,
twee ogen om te zien. Tijdens de Kin
derboekenweek f 4,95.
Op de cd Van rijm tot rap
borrelt water, brult een
leeuw, toetert een bus en
kreunt de blauwbilgorgel
die eens aan de schorgel gaat
sterven. De Stichting CPNB
vroeg dertien artiesten voor
de komende Kinderboeken
week een dierbaar kinder
gedicht of een voor jongeren
toegankelijk gedicht voor
volwassenen op muziek te
zetten. Het resultaat klinkt
als een klok: de cd prikkelt
in sneltreinvaart de fanta
sie, ontroert en stemt gauw
weer vrolijk door de humor
in muziek en tekst.
De artiesten zorgen voor een
reis door de tijd die begint
met klassiekers van de 18e-
eeuwer Hiëronymus van Al
phen en de I9e-eeuwse
'Schoolmeester' en eindigt
met 2Qste-eeuwers als C.
Buddingh', Drs. P, Leendex-t
Witvliet en Ted van Lies
hout. Het beluisteren van de
veertien liedjes (Osdorp
Posse-voorman Def P en zijn
maat Seda zijn met twee
nummers px-esent) neemt in
totaal iets langer dan een
half uur in beslag en dat is
veiinoedelijk net kort ge
noeg om de aandacht van
jonge luisteraars vast te
houden.
Naast de afwisselende keus
aan gedichten maakt ook de
grote variatie aan muziek
stijlen deze cd tot piïma px~o-
motiestunt voor het Boe
kenweekthema 'Van rijm tot
rap'. Def P en Seda rappen
de tekst van 'De Pruime-
boom' en 'De onbedacht
zaamheid' van Van Alphen,
de Nederlandse schrijver die
ruim twee eeuwen geleden
als eerste voor kinderen ging
dichten.
Rapversie
In de geest van zijn tijd is de
strekking van zijn versjes
moralistisch (Jantje in 'De
Pruimeboom': 'Maar ik wil
gehoorzaam wezen/ en niet
plukken: ik loop heen,/ Zou
ik om een handvol pruimen,
ongehoorzaam wezen?
Neen.'), maar de moderne
rapversies maken deze 'ou
derwetse' boodschap ook
voor hedendaagse kinderen
uitstekend verteei'baar.
Het geheimzinnig borrelen
de water is het uitstekend
gekozen geluidsdécor voor
de hartverscheurende uit
voering clie Peter Zegveld
van 'Dc halvemaanvis' van
C. Buddingh'ten beste geeft.
Die halvemaanvis 'heeft
toch zo'n verdriet, Omdat
niemand hem ooit eens Voor
vol aanziet'. En daarom rolt
er soms een traan/ 'Langs
zijn neus naar benee;/ Maar
wat wil één zo'n traan,/ In
die eindeloze zee?'
Knezidon
Raymond van het Groene-
woud koos 'De blauwbilgor
gel' van Buddingh', het ver-
xukkelijk absurde gedicht
over het fantasiedier dat
voorafgaand aan zijn
gekreun in de laatste strofe
laat weten; 'Als ik niet wok.
of worgel,/ Dan lig ik languit
in de zon/ En knoester met
mijn knezidon./ Rabon!
Rabon! Rabon!' Dankzij
Van het Groenewouds ex
pressieve stem wordt de fan
tasie door dit nummer me
teen geprikkeld en zullen
veel kinderen vast gaan be
denken hoe zo'n gorgel eruit
zou kunnen zien.
Ontroerend is de poëtische
vertolking van Dick Bruna's
'Lieve oma Pluis' door V.O.F.
de Kunst. Oma Pluis is ge
storven ('nijntje was toch zo
verdrietig/ nijntje had een
dikke traan/ weet je waarom
nijntje huilde?'/oma pluis
was dood gegaan').
Twee beren
De Turkse meidengroep
Kardelen zingt op deze cd
voor het eerst in het Neder
lands. 'Thuis' van Ted van
Lieshout wordt onder
steund door fascinerende gi
taarklanken en zo klinkt
hun nummer aantrekkelijk
exotisch. Mezzo Macho koos
'Ik zag twee beren broodjes
smeren' en zingt dat prach
tig digitaal acapella. Voor
een veiTassing zorgen ook
'De Raggende Manne', die
het 'Het land is moe' van
Drs. P. in een lekkere roek-
versie brengen. Ronald Snij
ders koos 'Rorxald aan het
stuur', een Suxinaams versje
van R. de Rooy, .dat een leuk
funkrap-nummer is gewor
den,
Jenny Arean brengt 'Ont
moeting' van J.M.W. Schel-
tema (een vex-s over een arm
Amsterdams jongetje) zing-
zeggend als lekker senti
mentele tx-anentrekker en
Joost Beiinfante laat een
heuse leeuw brullen in zijn
versie van 'De Leeuw' van
De Schoolmeesteii
Fran^oise Ledeboer
De cd Van rijm tot rap is vanaf
de start van de Kinderboeken
week op 7 oktober, voor f 14,95
alleen te koop in de boekhandel.
