kunst cultuur
Harry Mulisch is
vader én moeder
van zijn romans
De procedure wekt dode materie tot leven
VAN RIJM
TOT RAP
11
12
13 en 15
PZC
vrijdag 2 oktober 1998
Al in zijn eerste roman Archibald Strohalm
uit 1952 komt een personage naar voren dat
dode materie tot leven wil wekken. Dit
personage lijkt een voorbode te zijn van de
roman waar Harry Mulisch (1927) de afgelopen
drie jaar aan heeft gewerkt en waarin de
overgang van dode naar levende materie
centraal staat: Deprocedure. Zélf moest Mulisch
overigens niet aan zijn eerste roman denken toen
hij Deprocedure schreef, alhoewel het hem niet
verbaast dat hij het thema al aan het begin van
zijn literaire loopbaan heeft gebruikt. „Anders
zou mijn werk geen eenheid zijn en geen oeuvre
vormen", vertelt de schrijver in zijn woning in de
Amsterdamse binnenstad. Een gesprek op de
dag van de verschijning van de 'nieuwe
Mulisch', over zijn tot nu toe laatste bevalling,
de bank van Freud, de niet-bestaande vrouwen
in zijn werk, zijn 'melkbroeders' en de wereld als
een logische onmogelijkheid.
Harry Mulisch krijgt evenals hoofdfi
guur Victor Werker uit De procedure
zijn beste ideeën wanneer hij onder de
douche staat. „Als je er totaal niet op ver
dacht bent. Mannen van de wetenschap
hebben dat ook. Je moet dus niet gaan zit
ten wachten tot je een ingeving krijgt,
want die komt dan niet. En als je schrijft,
moet je er rekening mee houden dat een
roman voor een groot deel zichzelf stuurt.
Aan de ene kant kan ik bepalen welke
richting het boek op moet gaan. Maar aan
de andere kant moet ik heel goed luisteren
naar wat het boek zélf wil. En dan gebeu
ren er dingen die ik normaal gesproken
helemaal niet had kunnen bedenken. Dus
in die zin gebruikt het boek mij om te ont
staan. Niet alleen is de schrijver de am
bachtelijke god, maar ook de zwangere
vrouw die helemaal niet weet wat ze pre
cies aan het doen is en vervolgens een kind
baart. Het schrijven van een roman moet
een wisselwerking zijn tussen patriarcha
le en matriarchale principes. Aan de ene
kant duidelijk, en aan de andere kant in
tuïtief. Het schrijven van een roman zie ik
als een bevalling. En ik ben de vader én de
moeder."
Victor Werker doet in De procedure on
derzoek naar het geheimzinnige moment
waarop dode materie overgaat naar le
ven Voor zij n onderzoek voert hij een dui
vels spel uit met het goddelijke. Hij slaagt
weliswaar in zijn opzet, maar moet die
met de dood bekopen. Victor sterft als een
belangrijke geleerde en kandidaat voor
de Nobelprijs, in het besef dat hij onster
felijk is. De laatste zin: 'Ik ben onsterfe
lijk, denkt hij, terwijl zijn ogen breken.'
Een opmerkelijk einde van een roman die
geschreven is door iemand bij wie in 1982
maagkanker was geconstateerd. Is Harry
Mulisch na zijnmaagoperatie anders over
leven en dood na gaan denken? „Ik heb
geen seconde gedacht dat ik dood zou
gaan, geen seconde. Mensen die hetzelfde
hebben meegemaakt zeggen vaak dat het
leven er na zo'n operatie anders uit gaat
zien. Nou, dat is bij mij niet het geval."
Verbanden
De procedure is weer een 'echte Mulisch',
waarin alles met alles in verband staat en
de schrijver heeft gespeeld met allerlei
thematische verbanden en - wat hij zelf
noemt - logische onmogelijkheden. Zijn
nieuwe roman wemelt van de paradoxen
en lijkt in dat opzicht afgeleid te zijn van
zijn lijvige studie De compositie van de
ivereld. En zijn Spielex-ei met allerlei
DNA-structuren is voor een deel zelfs let
terlijk uit dit boek overgenomen. „Die
kennis had ik paraat en heb ik nu voor De
procedure gebruikt", geeft Mulisch te
kennen.
In zijn nieuwe roman wordt dode materie
verschillende malen tot leven gewekt, via
procedures die, zoals we allemaal besef
fen, niet bestaan. Niettemin moet er een
middel zijn om leven te scheppen uit 'het
niets'. Waar komen anders de mensen oor
spronkelijk vandaan? Het is een vraag die
Mulisch van jongs af aan bezig heeft ge
houden. „Die aandacht voor het para
doxale heeft alles te maken met mijn be-
ta-inslag", verzekert de schrijver die De
compositie van de wereld als een van zijn
belangrijkste werken beschouwt. „De
wereld is een logische onmogelijkheid, en
'Er zijn geen Einsteins
en Rembrandts onder
de vrouwen en dat is
eigenlijk wel logisch'
toch bestaat de wereld. Dus: de logische
onmogelijkheid bestaat. De logica mag
daarom nooit het laatste woord hebben.
Met mijn boek De compositie van de we
reld ben ik voox-al op dit soox-t kwesties in
gegaan, maar niet op een litex'aire manier.
Met De procedure wél."
Een groot deel van De procedure bestaat
uit de brieven die Victor schrijft aan zijn
dochter. De brieven ki'ijgen een vreemde
lading wanneer het duidelijk wordt dat
die dochter nooit heeft bestaan, aange
zien ze twee weken voor de geboorte is ge
storven. Het is niet de eerste keer dat Mu
lisch een niet-bestaand personage een
hoofdi'ol heeft gegeven; in De ontdekking
van de hemel is de belangx-ijkste rol weg
gelegd voor een vx-ouw die gedux-ende bij
na de hele roman in coma ligt. Bedenkt
Mulisch dergelijke personages voox-afop
een bewuste manier? „Nee, geen sprake
'Het schrijven van een
roman is een bevalling'
van. Integendeel, ik ben zélf verbaasd
wanneer een dergelijk personage ont
staat. Ik weet nog dat ik tijdens het schi'ij-
ven van De procedure dacht: daar heb je
dus wéér zo'n vrouw die afwezig is." Hoe
is het dan mogelijk dat dergelijke niet-be
staande vrouwen in zijn wex-k opduiken?
„Misschien hebben ze psychologische
oorzaken. Zo van: mijn moeder ging
scheiden van mijn vader en is daax-na ver
dwenen. Ik trok mij dat vroeger overigens
helemaal niet zo aan, hoor. Maar wanneer
ik bij Fx-eud op de bank zou gaan liggen,
zou hij misschien een dergelijke conclusie
trekken. Maar ik
vind die niet interes
sant. Het is interes
santer wat ik ermee
doe, namelijk een
mooi boek schrijven.
Had ik dat niet ge
daan, dan was ik
misschien wel gek
geworden."
Ongelukkig
„Het schrijven
wérkt misschien
voor mij als een the
rapie, maar dat is
niet de reden waar
om ik schrijf. Als je
in therapie gaat, doe
je dat met de bedoe
ling om van pijnlijke
exwaxingen verlost te
worden. Maar ik wil
die ervaringen hele
maal niet kwijt!
Want wat moet ik dan nog doen! Snap je?
Dan zou ik volledig ongelukkig zijn. Ik
heb trouwens ook weer niet zo vreselijk
veel meegemaakt om dingen van me af te
willen schxij ven. Ik heb geen psycho-ana-
lyticus nodig. Ik kan zélf die dingen wel
bedenken en de verbanden vinden. Mis
schien zijn die niet-bestaande vrouwen
afgeleid van mijn moeder, en misschien
ook niet. Het geroer in mijn ziel interes
seert me geen bal. Het enige dat mij inte
resseert is: wat zijn de resultaten van die
ervaringen."
Is zijn eigen moeder er de oorzaak van ge
weest dat in de roman de vrouwen op een
hoger voetstuk lijken te staan dan de
mannen? Want dat klopt toch wel, dat de
vrouwen aanzienlijk positiever naar vo
ren komen? „In veel opzichten wel. Maar
er zijn geen Einsteins en Rembrandts on
der de vrouwen en dat is eigenlijk wel lo
gisch. Neem het stenen tijdperk. De man
nen joegen op de bizons en de vrouwen
moesten thuis de geit melken. En in die
tijd waren vrouwen natuux'lijk altijd
zwanger. Je kunt de verschillende taken
van mannen en vrouwen vergelijken met
de verschillen tussen politici en ambtena
ren. Politici zijn de jagex-s en de ambtena
ren zijn de vrouwen die thuis afstoffen en
voor de kinderen zorgen."
Melkbroeders
De drieling uit De procedure heeft Mu
lisch duidelijk niet uit zijn duim gezogen.
Zij krijgen melk toegediend door de moe
der van Victox: Het gegeven is zeer na
drukkelijk autobiografisch, aangezien
Mulisch een tijdje geleden in het televisie-
px-ogramma Spoorloos op zoek was naar
deze drie mannen. „Mijn moeder had na
mijn geboox-te inderdaad teveel melk, zo
dat ze ook een drieling uit de buuit zoog
de. Via dat programma wilde ik uit laten
zoeken wat er van die drie mannen was
gewoi'den. Tijdensde uitzending werd het
duidelijk dat ze al waren gestoxven. Ik
had gehoopt diie heren van mijn leeftijd
die trap af te zien komen wandelen, maar
dat gebeurde dus niet. Spijtig. Daarna
heb ik ze maar gebx-uikt voor mijn roman.
Melkbx-oeders. Zoiets verzin je niet."
Wat wél duidelijk aan de fantasie is ont
sproten, zijn de vele lijstjes en berekenin
gen die in De procedure zijn opgenomen.
Eén berekening is zeer opmerkelijk: Vic
tor rekent uit hoeveel lezers hij nodig
heeft om de tijd terug te winnen die het
schrijven van een zin hem heeft gekost.
Mulisch: „Ik denk soms: ik wex-k een uur
aan een zin, en iemand anders doet er
maar tien seconden over om die te lezen.
Dat is dus oneerlijk verdeeld. Maar als je
je realiseert dat je méér lezex-s hebt, woi'dt
je gerustgesteld. Al bij ongeveer dx-iehon-
dex'd lezers is de tijd in evenwicht. En de
eerste oplage van De procedurde bestaat
uit 50.000 exemplaren, dus heb ik bij wij
ze van spreken zeer veel tijd gewonnen.
Dat is toch een mooie gedachte! Maar
neemnou eens de bijbel. Die is geschreven
door maar een paar mensen. En zie nou
eens hoeveel miljoenen jax'en leestijd dat
boek heeft opgelevex-d! Die Matteus, hoe
lang heeft hij gewerkt aan zijn evangelie?
Een maandje? Een half jaar misschien?
Moet je eens uitrekenen hoeveel tijd die
man gewonnen heeft!
Spreekt uit de woox-den van Mulisch nu
een vorm van jaloezie? „Maar ik bén ja
loers. Ik beschouw die Matteus, Marcus,
Lucas en Johannes namelijk als colle-
Jacob Moerman
Harry MulischDe procedure - Uitgeverij De
Bezige Bij, Amsterdam - 49,90 (geb.), met in
gang van vandaag (vrijdag) in de boekhandel.
In de serie Close-Up is zondag (Nederland 1,
1S. 28 uur) een portret van Mulisch te zien; film
maker Roel van Dalen volgde de schrijver tij
dens het werk aan zijn nieuwe boek.
'Geroer in mijn ziel
'Ik beschouw Matteus,
Marcus, Lucas en
Johannes als collega's' 'r
fotografie Anne Marie Camp
Joost Zwagerman is een
ouderwetse romanticus
In de stad van Saramago
heersen pure driften
Alexandra Connor
schrijft om te overleven
6&n
KINDERBOEKENWEEK
7 t/m 17 oktober 1998
VERSJES, LIEDJES, GEDICHTEM
Doodsportretten in het
Teylers Museum
Geschildexrt verslag van
wonen in kastelen en
buitenplaatsen
Elvis Costello zingt
evergreens van Burt
Bacharach
Het Concertgebouw is
bijna klaar voor de
21ste eeuw
Johan Anthierens
zoekt en vindt
Jacques Brei
