Even kijken wat Dow
in Oost-Duitsland wil
PZC
Chemieconcern
begint avontuur
rond Leipzig
reportage
31
Lilian leeft
in vrede met
de dood
zaterdag 12 september 1998
Het is toch een beetje alsof ze meewerken
aan het tweede Wirtschaftswunderxan
de eeuw. De heropbouw van de chemische
industrie gaat, zeker in het begin, weliswaar
gepaard met een enorm verlies aan banen.
Maar op langere termijn heeft het voormalige
Oost-Duitsland aan Dow Chemical een
winstgevende, rendabele, ook voor veel
indirecte werkgelegenheid zorgende,
werkgever. Die bovendien zorgt voor een
uiterst moderne, innovatieve en schone
industrietak. Dow-topman Bart Groot weet
ook wel dat het begrip 'uitdaging'
tegenwoordig één van de meest gebruikte
clichés is. Maar hij weet zeker dat elke Dow-
medewerker die in Oost-Duitsland mag
meewerken aan het opbouwen van een geheel
nieuw chemisch bedrijf dat beschouwt als 'de
job van zijn leven'.
Overzicht van de verouderde chemiefabrieken in de omgeving van Leipzig.
Groot heeft de leiding over het
conglomeraat Buna Sow
Leuna Olefinverbund (BSL), dat
bestaat uit drie fabrieksterreinen,
een grootschalige zoutwinnings
installatie voor de chloorproduc-
tie en een terminal voor de opslag
van grondstoffen in de havenstad
Rostock. Na langdurige onder
handelingen sloot de Amerikaan
se chemiegigant Dow Chemical
vier jaar geleden een overeen
komst met de Duitse regering. Met
hulp van ruim tien miljard gulden
aan subsidie verplichtte Dow zich
om drie voormalige chemische be
drijven rondom Leipzig om te
bouwen tot een modern, aan alle
(toekomstige) milieu-eisen vol
doend fabriekencomplex. Het is
de bedoeling dat BSL - nu nog
voor twintig procent in handen
van de Duitse staat - halverwege
het jaar 2000 volledig onder de
Do w-paraplu valt.
Saneren
Groot: „Nieuwe fabrieken bou
wen we natuurlijk wel vaker. Het
aparte, uitdagende zit hem bij
BSL in het vervangen van oud en
vervuild door nieuw en schoon. We
saneren gebouwen en grond om
nieuwe fabrieken en kantoren te
kunnen bouwen. Maar in sommige
gevallen blijven oude installaties
nog in bedrijf tot de nieuwe klaar
zijn. Als de nieuwe plants in ge
bruik worden genomen, moeten de
oude met de grootste omzichtig
heid worden ontmanteld. Op en
kele plaatsen, vooral op het groot
ste complex in Schkopau, staan
oud en nieuw een poosje letterlijk
tegen elkaar aan: een bijna poë
tisch, dramatisch gezicht."
Een dramatisch vergezicht van
vele vervallen, bruine rook en
zwarte roet uitbrakende schoor
stenen is precies wat de bezoeker
die voor de Wende vaker in het
oosten van Duitsland was, ver
wacht. Maar dat valt enorm mee.
De treinreiziger ziet langs de
spoorwegen in de buurt van grote
re steden nogal wat vervallen en
verlaten fabriekscomplexen,
maar die zien er nauwelijks deso
later en in elk geval minder smerig
uit dan hun tegenhangers in het
Ruhrgebied. Vooral de laatste vijf
jaar blijken veel van de vroegere
industrieën buiten gebruik te zijn
gesteld. Ontmanteld en vervangen
door nieuwe bedrijven. Of gewoon
verlaten, omdat ze niet langer ren
dabel waren en aan geen enkele
milieu-eis konden voldoen.
Het lijkt dan ook logisch dat de
Duitse regering er alles aan doet
om chemische bedrijven en andere
industriële producenten naar het
met de Bundesrepublik herenigde
oosten te trekken. Toch heeft Dow
nogal wat weerstand moeten
overwinnen om aan de gang te
kunnen. Ook nu nog zijn er wel te
genstanders te horen die vinden
dat de tien miljard subsidie veel te
veel is voor 'een uitholling van de
arbeidsmarkt'. „Vroeger werkten
bij de bedrijven die actief waren
op onze terreinen in Schkopau,
Leuna enBöhlenzo'n 25.000 men
sen. Na de reorganisatie is daar
over enkele jaren geen tien pro
cent meer van over", stelt Groot
als keiharde - zelf noemt hij het
'realistische' - naar uiterste effici
ency strevende ondernemer.
Hij nuanceert overigens direct het
verhes aan banen. „In het vroegere
systeem hoorden ook ziekenhui
zen, scholen en sportaccommoda
ties bij de bedrijven. Bovendien
hebben we zelf straks weliswaar
maar zo'n 2500 personeelsleden in
dienst, maar creëren we zo'n ze
venduizend banen voor toeleve
ranciers en afnemers. Dat aantal
zal, zoals de zaken er nu voor
staan, alleen maar verder groeien
in de toekomst, ook al omdat we
actief blijven zoeken naar nieuwe
bedrijven en partners op ons 'va-
luepark'." Buitenstaanders scher
men ook nogal makkelijk met de
tien miljard staatssteun die Dow
uit het vuur sleepte. Het grootste
deel van dat bedrag is nodig voor
het afgraven en opruimen of op
slaan van vervuilde grond en de
sanering van gebouwen. „Die sa
nering alleen had Duitsland zeven
of acht miljard gekost. En dan
hadden ze nog geen nieuwe bedrij
vigheid geschapen."
Berekeningen
Bovendien laat Dow niet overal
koele, kille berekeningen op los.
Naast het BSL-terrein in Sch
kopau staat een grote bruinkool-
gestookte energiecentrale; veel
schoner en milieuvriendelijker
dan de vroegere centrales, maar
altijd duurder dan gas. Groot: „De
bouw van de centrale is een poli
tieke en geen economische beslis
sing, omdat er nog duizenden
mensen in de bruinkoolmijnen
werken. Er is natuurlijk al enorm
veel werkgelegenheid verloren ge
gaan en de politieke beslissers
moeten ook rekening houden met
wat een regio op een bepaald mo
ment aankan." Dow/BSL zal dus
voorlopig door bruinkool opge
wekte energie afnemen. Voorlopig
tegen 'schreeuwend 'dure' markt
prijzen, maar Dow/BSL hoopt
daar in de nabije toekomst als
grootafnemer een flink deel van af
te kunnen knabbelen, verklapt
Groot.
Voorsprong
Hij geeft direct toe dat de chemie
gigant zonder de tien miljard
staatssubsidie niet aan het BSL-
avontuur was begonnen. De rijks-
steun is echter niet de doorslagge
vende factor geweest. „Wij zien
mogelijkheden om van hieruit de
Oost-Europese markt te penetre
ren. Landen als Hongarije, Tsje
chië, Slowakije, Polen en Rusland
zullen binnen langere of kortere
termijn een economische groei
doormaken. De behoefte aan
kunststoffen en allerlei toepassin
gen van onze producten zal onge
twijfeld meegroeien. Op dit
moment is het veihruik van kunst
stoffen in die landen slechts zo'n
tien procent van die in West-Euro
pa. Door nu in het oosten van
Duitsland een chemisch bedrijf
neer te zetten, bouwen wij een
voorsprong op de concurrentie
op", betoogt Groot.
De concurrenten kenden de moge
lijkheden destijds ook wel. „Maar
zij durfden het risico niet aan.
Sommigen doen nu voorkomen
alsof wij met een grote zak geld
van de Duitse staat een lekker
winstgevend bedrijf neerzetten,
maar Dow investeert zelf ook zo'n
drie miljard gulden. Dat had wel
eens voor niets kunnen zijn als een
aantal zaken niet van de grond
was gekomen."
De general manager overtuigde
zijn Amerikaanse bazen ervan dat
ze de Oost-Duitse sites niet vóór
aankoop van de fabrieken moes
ten bezoeken. „Als ze de situatie
ter plekke hadden gezien, hadden
ze waarschijnlijk de hele boel van
schrik afgeblazen. Daarmee was
ons onderzoek, nar de prullenbak
verwezen. In dat onderzoek ston
den echter alle feiten en cijfers op
een rijtje en op basis van die we
tenschap moet je een beslissing
nemen. Niet gevoelsmatig dus."
Groot gaat er nu vanuit dat Dow
de doelstelling om vlak na de
eeuwwisseling vol op stoom te lig
gen, haalt. Tot die tijd moet nog
druk worden gesloopt en gesa
neerd, maar de aanvoer van
brandstof is intussen gegaran
deerd. „De aanleg van de pijplei
ding naar havenstad Rostock was
van levensbelang. Door die pijp
leiding kan nafta vanaf onze eigen
terminal worden aangevoerd naar
onze kraker en bovendien kunnen
we ook nog grondstoffen kopen bij
een raffinaderij op onze site in
Leuna. Daardoor beschikken we
over dezelfde mogelijkheden als
bijvoorbeeld Dow Benelux."
Angst
Juist die parallel met Terneuzen -
waar voor tachtig procent dezelf
de producten worden gemaakt als
bij BSL - verontrustte het ge
meentebestuur van de Zeeuws-
Vlaamse havenstad. Een geheel
nieuw fabriekscomplex in het
middelpunt van Europa, opge
tuigd met de innovatiefste en
schoonste technieken, met een
achterland waar veel (gedeelte
lijk) geschoold en goedkoper per
soneel is te vinden. Dat beloofde
weinig goeds voor de toekomst
van de grootste Europese Dow-
vestiging vreesden employées en
bestuurders. De angst werd nog
gevoed door de geruchten dat vele
topmensen uit Temeuzen naar
Leipzig en omgeving vertrokken.
Aangekondigde investeringen in
een nieuwe kraker en een nieuwe
joint-venture met Du Pont wijzen
er weliswaar op dat Terneuzen
niet uit de gratie is bij de Ameri
kaanse beleidsmakers, maar wat
als het weer even wat minder gaat
met de economie?
De gemeenteraad, op drie leden na
voltallig, was vorige week op be
zoek in Leipzig en bezocht de fa
brieken in Schkopau en Böhlen
om met eigen ogen te zien wat Dow
daar op poten zet. Topman Groot
deed zijn best om alle aanwezige
argwaan weg te nemen. BSL pro
fiteert juist van de kennis die bi]
Dow Benelux de afgelopen dertig
jaar is opgedaan. Enkele topmen
sen die nu de leiding hebben bij de
enorme operatie om BSL om te
vormen tot een volwaardige, op ei
gen leest geschoeide, Dow-vesti-
ging hebben inderdaad vroeger -
net als Groot zelf - in Terneuzen
gewerkt. Zij zwerven nu echter al
jaren over de wereld om telkens
ergens anders aan nieuwe ontwik
kelingen te werken.
Openheid
„Daarnaast zijn er mensen die tij
delijk door Dow Benelux worden
'uitgeleend'. Deskundigen die
voor een week, een maand of een
jaar worden uitgezonden om
werknemers elders te helpen bij
het bouwen van een nieuwe fa
briek of het opstarten van een
nieuwe installatie", verklaart
woordvoerder Peter-Paul van de
Wijs van Dow Benelux. Van de
Wijs gaat zelf ook regelmatig naar
deBSL-sites omzijn nieuwe colle
ga's vertrouwd te maken met de
Dow-policy over .openheid. „Net
als elders in de wereld willen we de
mensen die in de buurt van onze
fabrieken wonen graag op de
hoogte houden van de ontwikke
lingen van ons bedrijf. Daarom zet
BSL een bezoekerscentrum op po
ten bij Schkopau, waar bestuur
ders. groepen scholieren en andere
clubjes belangstellenden hun licht
kunnen opsteken.
Van de Wijs bezweert dat de geïn
teresseerden niet alleen himmel-
hochjauchzendeverhalen te horen
krijgen. „Het vereist een beetje
een cultuuromslag in Oost-Euro
pa, maar we willen de mensen ook
informeren als er eens wat mis
gaat. Als eens een tijdje overlast
ontstaat doordat een fabriek uit
gebruik moet worden genomen of
weer wordt opgestart, wat met ge
luidsoverlast en enorme fakkel
vlammen gepaard gaat, willen we
de omwonenden dat laten weten.
Als we het van tevoren kunnen
voorzien, zetten we zelfs net zoals
we in Temeuzen doen een adver-
tentie om de mensen te waarschu
wen."
Sommigen Terneuzense raadsle
den wezen vorige week op de onze
kere situatie in Oost-Europa,
waardoor BSL eventueel ook zijn
producten al dan niet tijdelijk op
de West-Europese markt moet af
zetten. De groei van de markt zou
zo'n niet verwachte ontwikkeling
echter ook nog aankunnen, voor
spelde Groot met stelligheid.
Nadat de grootste vrees voor toe
nemende concurrentie en het weg
trekken van werkgelegenheid was
weggenomen, stonden de bestuur
ders open voor nieuwe informatie.
Kan Temeuzen het succes van het
'valuepark' overzetten naar de
Mosselbanken en de Axelse Vlakte
bijvoorbeeld?
Maatwerk
Hoewel de situatie niet helemaal
vergelijkbaar is, Temeuzen hoeft
bijvoorbeeld niet te rekenen op
grote subsidies van Rijk en pro
vincie, heeft burgemeester R. Bar-
bé wel wat ideeën opgedaan. „We
moeten ons als gemeente nog meer
inspannen om maatwerk te leve
ren. Potentiële klanten moeten
een duidelijker beeld krijgen van
de mogelijkheden in de Kanaalzo
ne. Misschien dat we door het ont
werpen van tekeningen en ma
quettes bedrijven beter inzicht-
kunnen geven in hoe de beschik
bare industrieterreinen erbij zou
den kunnen komen te liggen."
Gesprekken met collega's uit on
der meer Halle, Merseburg en
Schkopau wezen Barbé er nog
maals op dat het onderhouden van
nauwe contacten met een grote in
dustriële werkgever als Dow im
mer belangrijk blijft. „Als lokale
overheid moet je op de hoogte blij
ven van de plannen en ideeen van
bedrijven. Je moet mee kunnen le
ven met belangrijke beslissingen,
want die zijn niet alleen van be
lang voor de toekomst van het be
drijf maar ook voor de toekomst
van de stad." De betrokkenheid
van de gemeente met grote bedrij
ven moet ook tot uiting komen in
intensieve contacten met onder
wijsinstituten. Zo zijn er samen
werkingsprojecten tussen ge
meenten, BSL en de Leipziger
Hochschule. Barbé. „Voor het
draaiend houden van industrieën
blijft aanwas van geschoold per
soneel nodig. Wij praten als ge
meente daarom momenteel ook
met de Hogeschool Zeeland en het
Regionaal Opleidingen Centrum
over mogelijkheden voor curso
risch onderwijs."
René Hoonhorst
Het gesprek gaat over leven en
sten-en. Over mooie kleren en
lekkere parfums, maar ook over het
grafmonument dat al gemaakt is en de
afscheidsbijeenkomst in de kerk die al
beschreven staat. Voor de Groningse
Lilian de Graaf is niets onbespreekbaar.
Ze praat net zo natuurlijk over de dood
als over het leven.
Vier jaar geleden kreeg ze de
diagnose borstkanker Strijd
baar is ze het gevecht tegen de
ziekte aangegaan. En langzamer
hand komt er ook een ander proces
op gang. Lilian begint aan 'een in
nerlijke tocht', zoals ze zegt. In het
boekje Metamorfose geeft ze een
verslag van haar persoonlijke ont
wikkeling bij kanker. Dat doet ze
zo ingehouden dat het juist daar
door ontroert. „Ik was eerst bang
dat er te weinig emotie in zat.
Maar ik heb het blijkbaar net goed
afgepast: ik wilde tussen de regels
door iets met de lezer laten gebeu
ren." Een mand vol post heeft ze
inmiddels. 'De weg die je be
schrijft is indrukwekkend, uiterst
ontroerend', laat iemand haar we
ten.
Lilian de Graaf (36): mooi, fier
mens. Ze heeft net weer een che-
mokuur ondergaan. Vandaar de
hoed. Haar man Anco Nanninga
komt thuis. „Anco is korter gaan
werken zodat we 's middags sa
men dingen kunnen doen", zegt ze
over haar echtgenoot die de illu
straties voor Metamorfose ver
zorgde.
Ze heeft het (mooi uitgevoerde)
boekje aan hem opgedragen: 'Voor
Anco, mijn geliefde, vriend en
partner tot in het onmogelijke'.
Over hem staan stukjes in Meta
morfose. Zo schrijft Lilian de
Graaf dat hij na de amputatie van
de linkerborst thuis een grote
spiegel had opgehangen zodat ze
aan zichzelf kon wennen. En wat
verderop: 'Anco was ook verdrie
tig, maar hij zei heel lief: 'Zonder
borst ben ik nog dichter bij je
hart'.
Contacten
Ze wilde kracht opbouwen om de
chemotherapie en bestraling li
chamelijk en geestelijk aan te
kunnen. Daarom besloot ze medi-
tatielessen te nemen en samen
met Anco groepstherapie te vol
gen. De zogeheten Simonton-the-
rapie, gericht op de mentale, emo
tionele en lichamelijke aspecten,
hielpen haar de angst, pijn en
spanning te kunnen hanteren.
Achterin haar boekje geeft Lilian
de Graaf uitleg over de therapie
Zo ook over onder meer medische
termen en middelen. Want Meta
morfose is behalve ontroerend ook
informatief. Niet voor niets was
Lilian de Graaf tot vorig jaar
voorlichter bij het Integraal Kan
kercentrum Noord-Nederland
(IKN).
In 1996 kreeg ze problemen met
haar rechterborst. Het ging nu om
een goedaardig gezwel. Na een
jaar van nadenken en overleg met
haar partner, huisarts en chirurg
liet ze uit voorzorg de tweede borst
amputeren. Kort erna bleek dat
Lilian uitzaaiingen in haar botten
had. later ook in haar lever. 'Het
vechten tegen kanker is sluipen
derwijs veranderd in het omgaan
met kanker en de naderende
dood', staat ergens in Metamorfo
se.
En weer wordt de waarde duide
lijk van contact met lotgenoten.
Na een gesprek met een wouw die
eenzelfde behandeling had onder
gaan die haar te wachten stond,
noteert Lilian: 'Ze ontneemt me
kilo's angst door haar informatie'.
Buna Sow Leuna Olefinverbund (BSL) wordt door de nieuwe eigenaar Dow Chemical omgebouwd tot een
moderne fabriek. foto René Hoonhorst
Dow-topma
Bart Groot gaat de nieuwe vestiging in het voormalige Oost-Duitsland leiden.
foto René Hoonhorst
Innerlijke rust
Ze praat zo onomwonden over
ziekte en dood. „Als je me dat vijf
jaar geleden had verteld, had ik op
m'n voorhoofd getikt. En een che-
mokuur? Wie doet dat nou, vond ik
woeger. Maar elke keer verleg je je
grenzen en ik ga heel erg voor
kwaliteit van leven. Een behande
ling kan ongemakken opleveren,
maar dat is tijdelijk. Daarna kan
ik daardoor toch veel dingen doen,
met vakantie bijvoorbeeld. Hel is
tot nog toe steeds de moeite waard
geweest, hoewel het wat slechter
gaat-; ik heb niet zoveel energie
meer."
Ze haalt nu meer uit het leven dan
toen ze gezond was. „Ik was een
workaholic. We hebben bijvoor
beeld bewust een huis zonder tuin
gekocht omdat we het te druk had
den om die te kunnen onderhou
den."
In Metamorfose schrijft ze: 'Ik heb
nog tijd nodig om de essentie van
het leven te ontdekken'. Nu weet
Lilian „Die essentie is innerlijke
rust." Ze aarzelt, wil vooral niet
pathetisch klinken, maarzegt dan
toch: „Ik voel me heel erg goed,
omdat ik heb durven kijken naar
waar je in je leven het meest bang
voor bent: om dood te gaan. Ik heb
er niets meer op tegen, heb heel erg
vrede met de dood. Dat komt ook
door de pijn die je hebt."
Joke Korving
Metamorfose is verschenen bij RE-
GIO-PRojekt Uitgevers en kost
19,95. ISBN 90-5028-105-2.
