De aarde wandelt
Routes vol met wazige kiekjes
PZC
Bewegende
hot spots
Suikerbieten met
calorie-arme zoetstof
Virtuele schandpaal op het net
wetenschap en techniek
43
'Hot spots' veroorzaken vulkanen
e/L
postzegels
puzzel
zaterdag 5 september 1998
De diep in de aardmantelgelegen
'hot spots', waar vulkanen en
hele vulkanische bergketens door
ontstaan, bewegen zelf ook net als
de aardplaten die er overheen
schuiven. Geologen van de Vrije
Universiteit van Amsterdam
hebben dit in een onderzoeksproject
aangetoond.
Deze vondst kan ingrijpende
gevolgen hebben voor het in
kaart brengen van bewegingsrich
ting en snelheid van de vele 'losse'
aardschollen waar de aardkorst
uit bestaat. Ook kan het nieuwe
inzichten verschaffen in de groot
schalige, zogeheten 'mantelcon-
vectie' waarbij gigantische ge
steentepartijen naar beneden en
elders weer omhoog bewegen.
'Hot spots' zijn in feite enorme
reservoirs van diep uit de aarde
omhoog stijgend magma. 'Mantel-
pluimen' worden die ook wel ge
noemd. De onderling bewegende
aardplaten, of aardschollen waar
uit de aardkorst bestaat, schuiven
traag over de 'hot spots' heen.
Wanneer een zwakke plek of een
breuk recht boven de mantelpluim
is geschoven kan het magma langs
die plek aan de oppervlakte ko
men. Daar ontstaat dan een vul
kaan. Op een aantal plaatsen op
aarde zijn op die manier zelfs hele
vulkaanketens ontstaan. De in de
Stille Oceaan liggende rij vul
kaaneilanden van Hawaii is daar
een voorbeeld van.
Vulkaankegels
De belangrijkste eilanden van die
archipel, Hawaii, Maui, Molokai,
Oahu en Kauai zijn eigenlijk niet
meer dan de boven de oceaan uit
stekende toppen van vulkaanke
gels. Hawaii zelf, ongeveer even
groot als onze provincie Gelder
land, bestaat zelfs uit zes tot acht
"Hot spots" zijn magma-opstuwingen die zich op diverse plaatsen in de aardmantel
bevinden. Als een aardschol over zo'n hot spot heen schuift, dan kan er op een
zwakke plek in de aardkorst een vulkaan of soms een hele vulkaanketen ontstaan.
Een goed voorbeeld van zo'n vulkaanketen is de Hawaii-eilandengroep.
Uitgedoofde
vulkanen
Oahu
Hawaii
A N D
Kauai
E N
Maui
twMw
Loihi
Vulkaan die in juli 1996
op 50 km ten zuidoosten van
Hawaii is ontstaan.
Bewegingsrichting
van de aardschol
Aardkorst
Aardmantel
L
Magma
'Ring of
fire' - cirkel
van vulkanische activiteit
Onder de aardkorst bevinden zich
enorme magma-reservoirs (mantel-
pluimen). Het magma is afkomstig uit het
binnenste der aarde. Op sommige plaatsen
reikt het Magma tot vlak onder de uit aard
schollen bestaande aardkorst.
Mantel-
pluim
©GRAPHIC NEWS/GPD/R.S.
al heel lang 'slapende' vulkanen.
De geologen hebben voor hun on
derzoek ook de leeftijden vastge
steld van een aantal vulkanen in
het westelijke deel van de Stille
Oceaan, waarvan de hoogste ou
derdom 140 miljoen jaar be
draagt. Deze ouderdomsbepalin-
gen konden nauwkeurig worden
gedaan door de verhouding tussen
twee isotopen van het edelgas ar
gon te bepalen in het gesteente van
de vulkaanbergen.
„In vergelijking met andere date
ringsmethoden is dit de nauwkeu
rigste", zegt drs. Anthony Kop
pers die op dit onderzoek deze
maand hoopt te promoveren. „We
krijgen er nauwkeurigheden mee
van twee tot vijf promille. De ou-
derdomsverschillen tussen de vul
kanen van een eilandenreeks moe
ten een afspiegeling zijn van de
snelheid waarmee de betreffende
aardschol over de hot spot heen
beweegt. De relatie daartussen
moet dus lineair zijn. Door de pre
cieze ouderdomsbepalingen val
len kleine verschillen al direct op.
De ouderdomsbepalingen en de
onderlinge ligging van de vulka
nen bleken niet in een lineaire re
latie te brengen met de beweging
van de Pacif ische plaat ter plekke.
„Die discrepanties stellen de on
veranderlijkheid van hot spots ter
discussie", zegt Koppers. „Je kunt
ze wegnemen door aan te nemen
dat ook de hot spots zelf bewegen
met snelheden, vergelijkbaar met
die van de erboven liggende aard
schollen: jaarlijks enige centime
ters."
Hot lines
„Om het risico te vermijden dat we
te maken hadden met zogeheten
'hot lines', hebben we speciaal ei
landenreeksen onderzocht die
midden op een schol gesitueerd
zijn. Bij een hot line heb je niet met
een spot te maken maar met een
breuklijn waarboven meerdere
vulkanen ontstonden. Breuken
vind je meestal langs de randen
van aardschollen, daar waar ze
onder elkaar doorduiken, de sub-
ductiezones, of waar ze simpelweg
tegen elkaar botsen of langs el
kaar schuren. Ook zwakke plek
ken dus."
„Nu we de mogelijke beweeglijk
heid van hot spots hebben vastge
steld, moet bijvoorbeeld die knik
in de Hawaii-eilandengroep mis
schien in een ander perspectief
worden gezien", aldus Koppers.
„Ook heeft het ingrijpende gevol
gen voor het patroon van de plaat-
tectoniek en voor de daaronder
plaatsvindende gesteentestro
mingen in de aardmantel: de
mantelconvectie. Het kan nieuwe
gegevens opleveren over hoeveel
gesteente er in de diepte verdwijnt
en hoeveel er weer naar boven
komt. Hoeveel gassen, kooldioxi
de bijvoorbeeld, komen bij deze
processen vrij. Mijn onderzoek
draagt bij aan een beter inzicht in
het convectiemodel van de planeet
aarde."
En dat niet alleen: als de 'hot
spots' inderdaad doelloos in de
aardmantel ronddolen, dan zijn
we op slag van ons moeizaam ont
wikkelde model van de bewegen
de continenten beroofd. Dan we
ten we ineens helemaal niet meer
(zeker) hóe de aarde er heel vroe
ger uitzag. En óf er ooit wel sprake
was van oercontinenten waarbij
de werelddelen van nu aan elkaar
vastgeklonken zaten.
Vaste grond onder onze voeten?
Onzin! Zelfs de 'hot spots' zijn aan
de wandel.
Ben Apeldoorn
Stel, het is een mooie dag en u wil
alleen of met anderen gaan toeren.
Nu zijn er verschillende methoden om te
weten te komen waar u moet zijn om
Nederland op haar mooist te zien. Er
zijn op televisie verschillende
programma's, er zijn bladen, kranten,
radioprogramma's en nu ook cd-roms.
Uitgever AND belooft met haar
Autoroutewijzer en Motorroutewijzer-
cd's de mooiste routes, voorzien van
foto's en video's.
De schijfjes stellen niet al te ho
ge eisen en hoeven niet eens
geïnstalleerd te worden. Vooral
voor mensen met minder krachti
ge computers een uitkomst.
Zonder de aanwezige help-optie
te gebruiken zijn meteen al enkele
routes te vinden. Het aanbod aan
mooie plekjes in Nederland lijkt
niet al te groot. In de provincie
Zeeland komen twee routes in
aanmerking voor de Autoroute-
wijzer, op de Motorroutewijzer
zijn het er drie.
Wat de motorroutewijzer juist een
motorroutewijzer maakt blijft
lang volkomen duister; de ver
schillen lijken miniem maar uit
navraag bij de makers blijkt dat er
op de cd-rom routes te vinden zijn
die j uist motorij dersclubs als mooi
ervaren.
Is de gewenste route gevonden,
dan krijgt de gebruiker een wat
speels venster te zien waar enkele
Autoreiswijzer van Uitgeverij AND.
plaatsen of bezienswaardigheden
met iconen zijn weergegeven. Wie
op één van die iconen klikt krijgt
weer een nieuw venster te zien
waar wat achtergrondinformatie
te lezen is over het betreffende
doip, de stad of de bezienswaar
digheid, meestal voorzien van een
foto.
Het is even zoeken naar de beloof
de video's. Van slechts zeven ste
den, dorpen of bezienswaardighe
den zijn er filmpjes te vinden op de
Autoroutewijzer. Soms een in
twaalf stukken gedeelde promo-
tiefilm van de stad zelf en soms een
filmpje afkomstig van het betref
fende museum. In overige geval
len nam een amateur de video
camera wat bibberend op de
schouder en maakte stilzwijgende
maar allesbehalve stilstaande
plaatjes.
Sympathiek van de uitgever dat
amateurs hun vakantiekiekjes op
een heuse cd-rom mochten plaat
sen. Helaas is het er ook bepaald
aan af te zien. Onscherpe, wazige
en donkere foto's worden afgewis
seld met plaatjes die simpelweg
gewoon niks voorstellen. Wie bij
voorbeeld meer wil zien van het
historische Brabantse stadje
Heusden krijgt tot zijn verbazing
ook een foto te zien van een plaats
naambord, terwijl werkelijk iede
re volledig onkundige toerist
rolletjes met prachtige foto's kan
volschieten in het oude plaatsje
zelf.
Voor wie niet wil geloven dat foto
graferen een vak is, of voor hen die
juist denken dat ze de slechtste fo
to's maken, zijn de twee cd-roms
een absolute aanrader. De overi
gen zullen prettig verrast zijn dat
de getoonde dorpen en gebouwen
in het echt nog veel mooier zijn
dan op de cd-rom.
Wellicht dat de makers dachten
dat de werkelijkheid ook een beet
je een verrassing moet blijven.
Guido van der Heijden
Zowel Autoroutewijzer als Motorrou
tewijzer zijn uitgaven van AND en kos
ten elk f39,95.
Minimum systeemeisen: een 486 com
puter, Windows 95, 16 Megabytes
Werkgeheugen (RAM), een 256 kleu-
renbeeldscherm, een geluidskaart en
vanzelfsprekend een cd-rom-speler.
Wageningse onderzoekers
ontwikkelden vanuit een
gewone suikerbiet een fructanen
producerende biet: de fructaan-
biet. Hiertoe is een gen uit de
aardpeer in suikerbiet gezet.
Fructanen dienen onder meer als
vetvervanger. De doorbraak van
het Centrum voor PI antenver-
edelings- en Reproduktieonder-
zoek (CPRO-DLO) is gepubli
ceerd in 'Nature Biotechnology'
en 'Plant Journal'.
De huidige productie aan fructa
nen in ons land wordt geleverd
door de verbouw van cichorei en
aardpeer. Deze gewassen zijn
echter moeilijk te telen, met
name oogst en verwerking is las
tig. De Wageningers zochten
daarom in aardpeer (Helianthus
tuberosus) naar de genen die ver
antwoordelijk zijn voor de pro
ductie van fructanen, met de be
doeling om die in suikerbiet te
zetten, een erg makkelijk gewas.
Fructanen zijn polymeren van
fructose en voor de voedingsin
dustrie commercieel interessant
als laag-calorie zoetstof en voe
dingssupplement voor een bete
re darmflora. Daarnaast zijn er
toepassingen als coating van me
dicijnen die pas in de darm mo
gen vrij komen. In wasmiddelen
zit het als waterontharder
Aardpeer
Het gevonden gen in aardpeer is
in het erfelijk materiaal van de
suikerbiet gebracht. Daarvoor
werd gebruik gemaakt van de
methode die door het CPRO-
DLO is ontwikkeld voor geneti
sche modificatie van suikerbie
ten.
De op die manier ontwikkelde
fructaanbiet zet de sacharose die
normaal in de biet wordt ge
vormd om in fructanen. Deze
bieten bevatten zes procent fruc
tanen. Het uiterlijk van de fruct
aanbiet is hetzelfde als dat van
de suikerbiet. Ook de groeisnel-
heid is gelijk.
„Maar om te kunnen concurre
ren met cichorie is nog heel wat
jaren onderzoek nodig", zegt
Erik Toussaint van het onder
zoeksinstituut.
Cichorei bevat namelijk zestien
procent fructaansiroop. „We
hebben nog een lange weg te
gaan."
Peter de Jaeger
Met de euro aan de horizon
heeft Italië op 8 juli nog een
begin gemaakt met een nieuwe
permanente serie zegels in lires.
Heel merkwaardig: drie en een
half jaar (1 januari 2002) voor de
invoering van de euro op postze
gels. Maar nog merkwaardiger als
men bedenkt dat in Italië al op 1
januari 1999 de waarden zowel in
lires als in euro's worden aangege
ven.
De nieuwe serie, die de actuele se
rie 'burchten en kastelen' (sedert
1980) gaat vervangen draagt als
titel 'La Donna nell'arte', vrou
wenbeelden in de kunst uit de
voorromeinse tijd (Feniciërs,
Grieken) tot in de 18e eeuw. De
motieven zijn/worden ontleend
aan munten, schilderijen en beel
den.
De eerste set telt vijf zegels: 100 li
re, jong meisje, Etrustische kunst
(7e - le eeuw voor Chr.); 450 1.,
Dans van Salom, geschilderd door
Filippo Lippi (1457-1504): 650 1..
profiel van een wouw, geschilderd
door Antonio Pollaiolo (1430-
1498); 8001., vrouw met eenhoorn,
schilderij van Raffaelo Sanzio
(1507) en 1000 1., buste van Con-
stanza Buonarelli, een werk van
Gian Lorenzo Berninis (1598-
1680). Ziezegéll.
enz.) 47 stuks. In volgorde van uit
gifte: 22 september 1980, 5,10,20,
40,50 (Aquila), 60.90,100 (Ischia),
120 (Ferrera), 150, 17Q (Ostia),
180, 200 (Caserta). 250, 300, 350,
400, 450, 500, 600, 700,800,900 en
1000; op dezelfde dag volgden nog
drie stuks: 30 (Rome), 120 (Enna)
en 170 (Alba); 20 augustus 1981,
30 (Aquila), 70 en 80; 30 september
1981, 200 (Lucera) en 300; 25 juni
1983, 400; 9 juli 1983, 1400; 14 fe
bruari 1984,550; 25 juli 1985, twee
rolzegels van 50 (Scilla) en 450; 15
maart 1986, 650 (Montecchio); 5
februari 1987, 380: 1 maart 1988,
100 (Rome), 500, 650 (Alba) en 750
(Campobasso); 20 september
1990,750 (Urbisaglia); 20 februari
1991, 600 en 800 en 7 maart 1992,
850 lire. Zie zegel 3
De Franse Europa-zegel (3,00 fr.).
die 15 juni verscheen, staat in het
teken van het Feest van de muziek
(21 juni) dat sedert 1982 in tal van
dorpen en plaatsjes wordt gehou
den. Motief: de god Pan die nimfen
betovert met zijn panfluit.
De toeristische reeks werd 29 juni
uitgebreid met een 3,00 fr.-zegel
met de Baie de Somme en op 6 juli
met eveneens een zegel van 3.00 fr
waarop de ruines van het kasteel
van Crussol (Ardêche) prijken.
Het eerste deel van het uitgifte
programma 1998 werd 15 juli af
gerond met een luchtpostzegel van
30,00 franc. Over de zegel zien we
de dubbeldekker Potez 25 over hot
Andesgebergte vliegen (1930). Zie
zegel5
ITALIA
>P£S
Of er voor 1 januari nog een twee
de set komt is (mij) nog niet be
kend. Het is niet onmogelijk. De
komst van deze nieuwe perma
nente serie was tenslotte ook met
aangekondigd. Hoe het zij, het is
niet onaardig (vooral voor filate
listen die een euro-verzameling
met voorlopers willen aanleggen)
deze eerste en volgende sets aan te
schaffen. Verwacht mag worden
dat de serie enige tijd blijft lopen.
Na enkele jaren heeft u dan vrou
wenzegels in lires, in lires en euro's
en in euro's. Zie zegel2
De vrouwenserie gaat dus de
burchten/kastelen-serie vervan
gen. Van de laatste bestaan - afge
zien van de afwijkingen (tanding,
700
F 0 R 0
Achteraf hebben toch nog heel
wat landen zegels gewijd aan het
internationale VN-jaar van de
Oceaan. Faroer, dat merkwaardig
genoeg dit jaar niet participeerde
in de Norden-emissies, kwam 18
mei met vier zegels waarop dolfij
nen en haaien (4.00, 4.50, 7.50 en
9.00 kr.). Verder verschenen die
dag twee Europa-zegels (nationa-»
le feesten/festivals) in waarden
van 4,50 en 7,50 kr. alsmede een
7,50 kr.-zegel ter gelegenheid van
50 jaar Rechten van de Mens.
Zie zegel 4
Frankrijk heeft 8 juni een pracht
van een zegel gewijd aan het be
roemde, voor de Bretonse kust ge
legen Le Mont-Saint-Michel. Een
vierkante 3,00 fr. (Franse) erf
goedzegel.
Het jaar 1848 staat in enkele Euro
pese landen (o.a. Frankrijk. Duits
land en Oostenrijk) te boek als het
jaar van de revolutie en het begin
van een bescheiden democratisch
denken Ook aan Liechtenstein is
deze woelige tijd niet voorbijge
gaan. De onrust van 1848 wordt 7
september met een 1,80 fr-zegel
herdacht waarop een protestmars
is te zien.
Oude ambachten is de titel van een
andere emissie die 7 september
wordt uitgegeven. Op dne zegels
aandacht voor de kuiper (90 rap
pen, een ton), de klompenmaker
(2,20 fr., een klomp) en de wagen
maker (3,50 fr., een wiel).
Hero Wit
Doorloper
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Stuur uw oplossing uitsluitend op een briefkaart naar onze puzzelredactie.Uw brief
kaart moet uiterlijk woensdagmorgen in ons bezit zijn op het volgende adres:
Puzzelredactie PZC
Postbus 466
4380 ALVLISSINGEN
Vermeldt uw naam, adres en woonplaats.
De PZC stelt de volgende prijzen beschikbaar: eerste prijs een VVV-bon van 50,-.
Tweede, derde en vierde prijs een VW-bon van 25,-.
De oplossing en de namen van de prijswinnaars vindt u in de PZC-bijlage 'Vrije Tijd'
van volgende week.
De VVV-bon van f50,- gaat naar A. Corthals, Haven 16, Aardenburg.
De VVV-bonnen van f 25,- gaan naar N. Hamelink, Veerstraat 17 te Zaamslag; J. Ren
tier, Phoenixstraat 23 te Ouwerkerk en A. Reijerse-Smallegange, M. van Streefkerk
laan 9 te Vlissingen.
De prijzen zullen binnenkort worden toegezonden.
Horizontaal: 1 Soort hoen,
gewas; 2. strijdperk, schan
de, lansier; 3. sleepnet,
berggeel, ontroering; 4
kleine eg, godin van de vre
de, vrucht; 5. rivier in Duits
land, bruggetje over een
sloot, bloeiwijze; 6. ge
woon, weelde, 7. tandgla
zuur, prul, ladder, vlekken
water; 8. soort, deel van
een trap, verklarend bij
schrift; 9. sierplant, ver
schiet, geest; 10. verbin
dingslat, een weinig, da
messjaal; 11. graveren, af
meting, stad in Engeland;
12. vochtig, grondsoort,
aanvoerder, landbouw
werktuig; 13. zware golf,
liever, lofdicht, 14. hou
ding, circa, slotwoord; 15
legerplaats, degelijk, oogje
van garen.
Verticaal: 1. Kampprivaat,
vergiettest; 2. watergeest,
eiergerecht, zangstuk; 3.
vent, vrouw van Aegir, ge
wicht, uitdrukking; 4 bij
belse reus, Arabische titel,
insecteneter, deel van een
dier; 5. gekookte rijst, vo
gel, ook; 6. gebeurtenis,
deel van een breuk, Japans
bordspel; 7. voetgewricht,
werkwagentje, gemalen
product, 8. watering, Euro
peaan, voedsel, bijbelse
naam; 9. schaden, haring
net, behouden; 10. loven,
bakmiddel, Oosteurope
aan, denkbeeld; 11. lawaai,
priem, sinds; 12. luister,
snoepgoed, zwak, voer
tuig, 13. knaagdier, soort
spijker, bedorven, stad in
Italië; 14. streling, tijdperk,
graanpakhuis, lusthof; 15.
schampere opmerking,
aanwijzend vnw., wiskun
digeterm.
Oplossing zaterdag.
Het sleutelwoord van de
woordzoeker van vorige
week is: Krielhaan.
De politie in Amerikaanse stad
Saint Paul houdt er een ge
heel eigen methode op na om ze
denverval tegen te gaan. Personen
die worden gearresteerd wegens
prostitutie worden met naam en
toenaam op de eigen site gezet. De
virtuele schandpaal is geboren.
Iedere week worden er nieuwe fo
to's van arrestanten op de politie
site geplaatst. Naast een foto van
de verdachten is er ook de naam,
de leeftijd, de lengte, het gewicht,
de woonplaats en soms het merk
en kenteken van hun auto.
„Deze sectie op de site is gecreëerd
als reactie op de angsten en frus
traties, geuit door de gezagsge
trouwe mannen en vrouwen van
onze stad. Ze zijn het beu om pros
tituees hun beroep te zien uitoefe
nen op trottoirs."
Hoewel bij de foto's staat dat „alle
hier getoonde personen onschul
dig zijn tot hun schuld in een
rechtszaal bewezen wordt", zou
het plaatsen van de foto's van de
verdachten - zo wordt op de site
geredeneerd - de burgers kunnen
helpen om mensen te identificeren
en om vervolgens de politie te
waarschuwen.
De politie Zeeuws-Vlaanderen is
met een site aanwezig op Internet
maar het is met te verwachten dat
op die pagina's binnenkort de ge
zichten van klanten van prostitu
ees te zien zijn.
„Het is in Nederland gewoon niet
aan de orde", zegt Marjan van de
Vreugde, voorlichter van de Poli
tieregio Zeeland. „Bovendien mag
het niet eens. Er is eerst toestem
ming nodig van of de minister van
Justitie of van de Hoofdofficier
van Justitie".
Guido van der Heijden
http://alpha.stpaul.
govlpolicelprostitution.html
