Neêrlands ziel in affiches
Postercollectie Vakbondsmuseum
bijlage
in deze
p reportage
zaterdag 5 september 1998
Gratis pillen en condooms. Meer sekshuizen. Betere naaktrecreatie. Vrije
seks voor gehandicapten: het was een rooskleurige toekomst, die de Vrije
Seks Partij de kiezers in 1970 op een haast fluoriserend roze
verkiezingsaffiche voorspiegelde. De partij trachtte door middel van deze
warme beloften een zetel in de gemeenteraad van Amsterdam te bemachtigen.
Tevergeefs, want de VSP, geleid door Amsterdammer Hans Hofman, spatte als
een zeepbel uiteen.
De enige herinnering aan de partij die de populairste sport allertijden zo
gedreven promootte, is het affiche. Dat drukwerk is de komende tijd te zien in
het Nationaal Vakbondsmuseum, waar het Internationaal Instituut voor
Sociale Geschiedenis (IISG) onder de titel 'Steun! Stem! Staak!' een selectie
toont uit haar collectie politieke en sociale affiches van 1870 tot 1998.
Reyn Dirksen, 1953.
licht, proletaren ken uw plicht'. 'Wordt
lid van de V.AR.A'. 'Abonneert u'op de
Proletarische Vrouw'.
De oorlog vormt ook wat vormgeving be
treft een breuk met hel verleden. Tijdens
de wederopbouw had het volk genoeg
van propaganda en de bijbehorende
symbolentaal, die werd verruild voor
neutrale en brave beelden als gereed
schap, de vaderlandse vlag, de kaart van
Nederland en vrolijke poppetjes. Zelfs de
communistische krant De Waarheid ad
verteerde in die tijd met een vrolijk la
chend zonnetje dat op haar hoofd een pa
pieren muts draagt, gevouwen van De
Waarheid.
Vanaf de jaren zestig was de vormgeving
die braafheid echter voorgoed voorbij.
De Provo's en andere 'aksiegroepen' ver
spreidden hun radicale standpunten via
goedkope, zelf ontworpen en rommelige
affiches.
Opvallend in deze periode is het affiche
uit 1968 van Jan Wolkers dat oproept het
Vietnamese bevrijdingsfront te steunen.
Verder in de jaren zeventig en begin jaren
tachtig jaren wordt de aktiepropaganda
steeds grootschaliger. Het is de tijd van
Stop de Neutronenbom, de strijd tegen
kernwapens, verbeeld door het bekende
vTOUwtje van tekenaar Opland van de
IKV-demonstratie in 1991 en de gelijk
berechtiging van psychiatrische patiën
ten. Wie had de spiegelposter 'Ooit een
normaal mens ontmoet? En... beviel 't'
immers niet op zijn kamer hangen?
Dubbelzinniger
In de huidige tijd zijn affiches veel 'dub
belzinniger' dan vroeger, constateert Van
der Heijden:Er wordt op humoristische
wijze gespeeld met beelden en bekende
symbolen die een andere betekenis krij
gen, aloude clichés worden omgedraaid
Zo wordt stripfiguur Kuifje in gemani
puleerde vorm gebruikt op een poster te
gen de uitbreiding van Schiphol en figu
reren Delftsblauwe mannetjes en vrou
wen op een poster voor de homo-mani
festatie Europride.Veel dubbelzinniger
dus dan die onverholen - en verboden -
aktieposter uit 1980 die tijdens de kro
ning van Beatrix tot koningin opriep tot
chaos. Chaos in de vorm van een Van Lip-
pe Biesterfeld-estafette met twee onder
delen: het afschieten van de leden van het
Oranjehuis of het verzamelen van zoveel
mogelijk koninklijke sjerpen, medailles
en scepters. De hoofdprijs: 6 weken
Zuid-Jemen
Monique Brandt
Expositie. Steun! Stem! Staak!, Nederlandse
affiches uit de verzameling van het IISG'. Van
28 augustus tot en met 1 maart. 1999 te zien in
het Nationaal Vakbondsmuseum, Henri Po
laklaan 9, Amsterdam (vlak bij Artis). Open
van dinsdag tot en met vrijdag van 11.00 uur-
17.00 uur, zondag van 13.00 uur tot 17.00uur.
De tentoonstelling is ook te zien op Internet:
www.iisg.nl. Deze websitebiedt naasteenvas-
te presentatie ook zoekmogelijkheden op the
ma, chronologie en ontwerper.
Voor Oost-Europese handelaren is Utrecht dé automarkt
Fotorubriek: de ruit
Nieuwe kans voor tegendraadse WD'ers De Grave en Hermans
Alleen in een zeilbootje over de Grote Plas
Langs de microfoon van Steven Spielberg fluiten echte kogels
Menno Buch leeft alleen op de wereld
Interpol jaagt al 75 jaar wereldwijd op criminelen
Brainparks geven Wallonië zicht op een nieuwe toekomst
Elk jaar exposeert het IISG in het Vak
bondsmuseum een greep uit de col
lectie. De omvangrijke afficheverzame
ling van het instituut - in totaal 60.000
affiches, waarvan 25.000 exemplaren
van Nederlandse oorsprong - is een van
haar grootste schatten.
„We voeren een breed verzamelbeleid",
aldus Marien van der Heijden, de samen
steller van de tentoonstelling. „Het gaat
ons niet louter om de artistieke kwaliteit
van een affiche, al zijn vele gemaakt door
bekende kunstenaars als Roland Holst,
Anthon Beeke, Pieter Brattinga, Jan
Dibbets en Willy Sluiter. Het zijn vooral
historische documenten. In deze ten
toonstelling geven we een zo divers mo
gelijk beeld van de laatste 125 jaar. De
fiches zeggen heel veel over de tijd waar
in ze zijn gemaakt." In chronologische
volgorde leiden de soms overrompelend
mooie platen de bezoeker door de sociale
en politieke geschiedenis van Nederland;
van drankbestrijders tot kraakbeweging
en van NSB tot aids-preventie.
Pathetisch
In het begin van de negentiende eeuw
bestonden affiches voornamelijk uit
tekst, gedrukt op goedkoop, dun papier.
De lithografie of steendruk maakte de
vervaardiging van grote, geïllustreerde
affiches in kleur mogelijk. Grote, ver
mogende organisaties als de drankbe
strijders stortten zich meteen op het
nieuwe mediumDe illustraties uit die
periode zijn krachtig en pathetisch,
de kleuren primair en in het oog
springend. Op een affiche van de 'Ne-
derlandsche vereeniging tot afschaf
fing van sterken drank' is een meisje
te zien dat haar door drankgebruik
aangetaste vader aan zijn arm trekt:
'Och vader, blijf thuis. Toen u niet
dronk waren wij zoo gelukkig'.
Ook politieke partijen en met name
de SD AP maakten veel gebruik van
affiches, vervaardigd door bekende
ontwerpers of geëngageerde kun
stenaars als Richard Roland Holst
en Albert Hahn. Zij beschouwden
affiches als openbare kunstwer
ken die de man in de straat esthe
tisch bewustzijn moesten meege
geven. Als de arbeiders dagelijks
met schoonheid werden gecon
fronteerd zou dat louterend en
vormend werken, zo redeneer
den de kunstenaars en hun op
drachtgevers.
Politiek
Hahn vervaardigde in 1913,
vlak voor de verkiezingen, het
eerste Nederlandse verkie
zingsaffiche; 'Stemt Rood'.
Een arbeider in een rood hemd
staart verwachtingsvol in de
verte, de toekomst, terwijl de
schoorstenen van de fabrie
ken achter hem zwarte rook
uitbraken. Even verderop is
te zien hoe de Vrije Liberalen
vier jaar later ook gebruik
gaan maken van verkie
zingsaffiches: een koets met
paarden - de maatschappij -
raast in volle vaart naar de
afgrond. Troelstra zit op de
bok en ment de paarden
Socialisme, Radicalisme,
Karakterloosheid en Soci
ale chaos.
De sociaal-democratische
beweging maakte ook in
de jaren twintig en dertig
grif gebruik van de
prachtige en krachtige
affiches die de arbeiders
in uiteenlopende stijlen
maanden lid te worden
van een vakbond of ver
eniging. Dezelfde sym
bolen komen steeds te
rug: de pronte jonge en
sterke arbeider, zijn
blozende vriendin, een
felrode vlag, een
kraaiende haan Ook
de boodschap komt
immer op hetzelfde
neer; 'Behangers,
voorwaarts met den
modernen bond!'.
'Sluit aan! Arbei
derssportvereni
ging'. 'Stap uit het
donker naar het
