kunst cultuur
Romeinen
waren
gek op
kleuren
Romana Pictura in Rimini
16
17
19
21
22
PZC
vrijdag 28 augustus 1998
In de klassieke oudheid, zo luidde de
these van de befaamde Duitse
archeoloog Johann Winckelmann,
regeerde het wit, kleur van orde, rust en
superieure, bijna goddelijke eenheid.
Winckelmann, die leefde van 1717 tot 1768
en geldt als de vader van de moderne
archeologie, signaleerde in de antieken
'adellijke eenvoud en rustige grandeur'.
V T Tinckelmann baseerde zich op literaire studies
V V en opgravingen in Italië, waar hij lange tijd
en in dienst van het Vaticaan werkte. Griekenland
bleef voor hem, ondanks alle ideaalbeelden, een
grote onbekende, want hij werd kort voor wat zijn
eerste reis naar dat land zou zijn geweest, in Trieste
vermoord door een minnaar.
De ideeën en theorieën van Winckelmann brachten
een revival teweeg van de klassieke oudheid en in
spireerden een nieuwe kunststroming, het neoclas
sicisme. Antonio Canova geloofde heilig dat hij
met zijn beelden van suikerwit en perfect marmer
in de voetsporen trad van de oude meesters en ook
vandaag nog geldt wit als kleur van de oudheid.
Dat het allemaal andei's was, leert een bezoek aan
een Romeinse villa op Sicilië en een unieke ten
toonstelling in de Italiaanse badplaats Rimini over
Romeinse schilderkunst. De oude Romeinen hiel
den van kleur. Of beter, ze waren er gek op. Vloeren,
muren, plafonds en ook beelden waren - vaak fel -
gekleurd. Hoewel tot de 20ste eeuw kunst vooral
betekende het imiteren van de klassieken (of beter,
de aan hen toegedichte stijl), blijken de op hun
beurt ook' zo imiterende oude Romeinen veel ge
meen te hebben met de revolutionaire kunstenaars
van de 20ste eeuw.
Graanschuur
Centraal-Sicilië is in de zomer een glooiende lap
pendeken van alle tinten die liggen tussen goud en
oker. De gladgeschoren graanvelden bieden een
fascinerende aanblik en maken het makkelijk voor
te stellen dat Sicilië ook een belangrijke graan
schuur was voor het Romeinse rijk. De hoger gele
gen en verrassend rijk beboste heuvels bij de plaats
Piazza Armerina zijn een oase van rust en zuurstof,
en het is waarschijnlijk daarom dat hier in de derde
eeuw na Christus een monumentale villa verrees.
Hoewel de archeologen het er niet allemaal over
eens zijn, zou ze zijn bewoond door Maximianus,
van 286 tot 305 (mede)keizer van de westelijke
helft van het imperium.
De 'Villa Romana Del Casale' werd in 1820 ont
dekt, maar pas in 1919 kwamen de eerste mozaïek
vloeren aan de oppervlakte. De archeologen
hebben er uiteindelijk 40, samen goed voor 3500
vierkante meter, blootgelegd. En alle zijn van een
zeldzame schoonheid. Het speciale 'steigerpar-
cours' volgend, realiseert de bezoeker zich dat geen
enkele ruimte - of het nauw de thermen zijn, de toi
letten, de tempels of de rond de enorme patio ge
groepeerde woon-, slaap- en feestvertrekken -
'mozaïekloos' is.
De mozaïeken zijn eigenlijk levensgrote stripver
halen die thema's uit de mythologie maar ook uit
het dagelijks leven hebben. Ze zijn helder van
kleur en perfect wat betreft compositie en verhou
dingen. De enorme Titanus, die met een van pijn
vertrokken gezicht probeert een pijl uit zijn borst
kas te trekken, zou niet misstaan in Michelangelo's
'Laatste Oordeel', zoals te zien in de Sixtijnse Ka
pel in Rome. Je kunt het ook omdraaien en zeggen,
zoals de kunstenaar en kunsthistoricus Vasari
deed in de zestiende eeuw, dat Michelangelo de ar
tiest is die 'de Antieke Manier' als geen ander heeft
weten te evenaren en dus bij uitstek vaandeldrager
is van wat na 1000 'donkere jaren' de Renaissance -
de wedergeboorte van de oudheid - zal worden ge
noemd.
Wat ook in Piazza Armerina opvalt, is een onthut
sende moderniteit. De tien sportende Romeinse
meisjes in bikini, zouden ook vandaag gecreëerd
kunnen zijn. Hetzelfde geldt voor het tegen een
muurtje copulerende stel dat het centrum vormt
van een prachtige slaapkamermozaïek. Wat in de
villa van Piazza Armerina moeilijker is voor te
stellen, is hoe de kamers er verder hebben uitge
zien. Op deze en andere vragen geeft de tentoon
stelling 'Romana Pictura" in de Palazzi dell Arengo
in Rimini antwoord. Met 300 objecten - wandschil
deringen, portretten op hout, beschilderde beel
den, mozaïeken, graffiti - wordt - en dat is voor het
eerst - een overzicht gegeven van de Romeinse
schilderkunst van grofweg de vierde eeuw voor tot
de vierde eeuw na Christus. Als een soort appendix
is ook het begin van de christelijke (middeleeuwse)
schilderkunst te zien (400-900). En hier valt me
teen op hoe de techniek achteruit snelt en het
zwaartepunt, onder Byzantijnse invloed, ver
schuift van realisme naar een religieuze abstractie.
Druk en gekleurd
Een ding wordt meteen duidelijk: de Romeinen
hielden er niet alleen van elke vloer te versieren, ze
lieten ook geen wand of plafond wit. De kamers
van de huizen van de (rijke) Romeinen moeten een
hele aparte sfeer gehad hebben: aan de ene kant
waren ze druk en gekleurd, bijna als een rondlo
pende film; aan de andere kant juist leeg. want
meubels waren er weinig, en vooral ook donker,
want ramen zaten er bijna niet in de muren. De Ro
meinen hielden van levendige taferelen en spre
kende, contrasterende kleuren zoals rood, zwart en
geel. Erg ver in ieder geval van Winckelmann's
adellijke eenvoud en rustige grandeur.
De Romeinen in de eerste drie eeuwen voor Chris
tus waren vooral bezig een culturele achterstand in
te lopen. Ze waren al sterk beïnvloed door de Grie
ken via de koloniën in Zuid-Italië (Magna Grecia)
en fixeerden zich nu op alle wonderbaarlijke
schoonheid die in de Hellenistische wereld, in Per-
gamon (deel van het huidige Turkije) en in Alexan-
drië (Egypte) uitbundig werd geëtaleerd. Via de
handel leerden de Romeinen bijzondere marmer
en steensoorten kennen, alsook nieuwe architecto
nische vormen en schildertechnieken. Omdat men
niet het materiaal en de kennis in huis had en het te
duur was om die buitenlandse meesters naar Rome
te halen, besloot men tot een praktische oplossing
imiteren, of zo men wilt vervalsen. De Romeinen
werden meesters in het schilderen op hun muren
van nepmarmer, nepstucwerk, nepschilderijen,
nepfaipades en neptuinen. De trompe l'oeil triom
Slaapkamer-mozaïek.
Mozaïek van
Titanus.
Villa Romana
del Casale.
foto Nando
Chiappetta
Venus in goudkleurige bikini, eerste eeuw na
Christus.
feerde in een stijl die - en dat was het hoofdken
merk - een onlosmakelijk deel van de architectuur
werd.
Veel materiaal van de tentoonstelling in Rimini is
afkomstig van Pompeï, Herculanum en Stabia,
steden die in 79 na Christus werden bedolven on
der de later zo goed conserverende lava van de
Vesuvius. Pompei heeft ook haar naam gegeven
aan de vier stijlperioden die in de Romeinse schil
derkunst worden onderscheiden (I-IV stijl
Pompeï). In de vroege stijl domineren de vrij een
voudige marmerimitaties, maar daarna verschij
nen op de muren architectonische werken, land
schappen. mythologische scènes, stillevens en,
aanvankelijk aarzelend, de menselijke figuur. In
wat de derde stijl wordt genoemd staat de mens
centraal en groeit ze uit tot mythische proporties.
De vierde stijl is een mengsel van alle voorgaande.
Er ontstaan wanden die te vergelijken zijn met
enorme en geraffineerde theatercoulissen waar
tussen de heer en vrouw des huizes meestal een rol
hebben.
Giovanni Gentile, een van de curatoren van de ten
toonstelling, zegt dat voor het eerst gepoogd wordt
een overzicht te geven van de Romeinse schilder
kunst en dat veel van het materiaal nooit eerder te
zien is geweest. Dit laatste komt overigens niet al
leen omdat verzamelaars en musea, waaronder die
van het Vaticaan, niet snel hun schatten op trans
port zetten. Gentile: „Veel materiaal ligt eenvou
dig opgeslagen en is met voor publiek toeganke
lijk. In de kelders van het Museum van Napels
liggen 500.000, uitstekend geconserveerde objec
ten. We zouden zo nog tien tentoonstellingen kun
nen organiseren."
Fortuinen
In Rimini is te zien hoe de Romeinse schilder werk
te en welke materialen en verf hij gebruikte. Dit is
weer te danken aan de Vesuvius, die ook de tijd stil
zette in een huis (die van de 'kuise geliefden') waar
juist werd gewerkt aan een groot fresco. Tij dens re
latief recente opgravingen zijn onder andere 57
potjes gevonden met uitstekend geconserveerde
(organische) verf De belangrijkste kleuren zijn
rood, pranje, geel, blauw, groen, zwart en wit. Ook
is een fresco te zien, afkomstig uit Hercolanum,
waarop een vrouw bezig is een portret te schilderen
terwijl ze gadegeslagen wordt door twee andere
vrouwen. Het fresco vormt het bewijs dat wouwen
geëmancipeerd waren, maar vooral ook dat het
portretteren op hout, waarin de Grieken onover
troffen meesters waren, in het Oude Rome in zwang
was. Bekend is dat de Romeinen fortuinen uitga
ven voor een schilderij van de Griekse schilderes
Iaia. Van al die schilderijen is bijna niets tot ons ge
komen vanwege de kwetsbaarheid van het materi
aal. Gezegd moet worden dat alleen de allerrijk
sten zich portretten op hout of ander materiaal
konden permitteren en dat het gewonere volk, zo
als in Rimini in de 'portrettengalerijte zien is, zich
liet afbeelden in een fresco op de muur.
Een van de fraaiste portretten is die van de
Pompeïaanse bakker Terentius Neo en zijn vrouw.
De kwaliteit is zeer hoog en waarschijnlijk is het
werk niet van een ambachtelijke muurschilder
(pictor parietari us)maar van een gespecialiseerde
portretschilder (pictor imaginanus). De bakker
houdt een papyrusrol in de hand en zijn vrouw een
pen, duidelijk in een poging over te komen als in
tellectueel of horende tot een hogere sociale klasse.
Dit mislukt en volgens Gentile is dat te wijten aan
het feit dat de schilder, waarschijnlijk met opzet,
het ongemak van de vrouw en de boeren gelaats
trekken van de man heeft geaccentueerd. De drie
uiterst zeldzame, op hout geschilderde portretten
zijn afkomstig uit het Egyptische Faiyum. Hoewel
de kwaliteit niet heel hoog is, wat deels te maken
heeft met het late tijdstip (tussen tweede en vierde
eeuw), is het fascinerend om recht in de ogen van
een Romein te kunnen kijken.
Smaak
De tentoonstelling is belangrijk omdat je het leven
van de Romeinen 'binnen komten hun smaak leert
kennen. Aangemerkt dient te worden dat Let in
veel gevallen de smaak is van de 'bourgeoisie' en
dan ook nog meestal die uit de provincie (Pompeï)
De Nederlandse archeoloog Eric Moorman, mon
diaal specialist in Romeinse schilderkunst, schrijft
in de catalogus dat de muurschilderingen niet re
presentatief (kunnen) zijn voor de ontwikkeling
van de officiële Romeinse kunst, maar wel voor de
veranderingen in smaak van de gewone mensen.
Zo werden in de eerste eeuw voor Christus veel stil
levens geschi lderd met daarop vooral de etenswaar
- wild, gevogelte - die de heer des huizes in staat
was zijn gasten voor te schotelen. Do kwaliteit is
hoog en het gezegde dat het genre stilleven is uitge
vonden door de Nederlandei's in de zestiende eeuw,
dient te worden bijgesteld. In de eerste eeuw na
Christus blijken rond de Vesuvius plotseling pyg
meeën populair, die allerlei bizarre avonturen be
leven op en rond de Nijl. Hier lijkt te worden voor
uitgelopen op Hieronymus Bosch.
De aanwezigheid van andere dreumesen, de ge
vleugelde eroten of minnegodjes (van Eros, God
van de liefde), blijkt echter een constante op de Ro
meinse fresco's. Ze werden ook gebeeldhouwd, en
een van hen is te zien als hulpje van een sensuele
Venus. Hier wordt de theorie van Winckelmann
wel erg bruusk ontkracht, want de Venus draagt
•een prachtige goudkleurige bikini. Op de lippen
zijn rode sporen te zien en waarschijnlijk was haar
lichaam roze gekleurd. De in de loop der eeuwen
gesneuvelde penis van haar bewonderaar - Pria-
pus, God van de vruchtbaarheid - was ook goud
kleurig. Hoewel het te ver gaat, zoals iemand heeft
gedaan, om het werk te vergelijken met de kitsch
die de Amerikaan Jeff Koons produceert, staat hier
wel een kunstwerk dat eerder te associëren is met
de 20ste eeuw dan met het neoclassicisme van de
18e.
Imitatie
De tentoonstelling in Rimini gunt een spectaculai
re blik in de artistieke keuken van de Romeinen,
maar kan uiteraard niet een compleet wetenschap
pelijk beeld geven van de Romeinse schilderkunst.
De muurschilderingen zijn het beste te analyseren,
om de eenvoudige reden dat er relatief veel van zij n
teruggevondenMoorman concludeert dat imitatie
eeuwenlang de constante was in de fresco's, maar
ook dat de kwaliteit al in de eerste eeuw afnam om
dat stimulansen ontbraken. De Romeinen konden
zich inmiddels echt maimer veroorloven en kozen
voor (dure) muurmozaïeken en waarschijnlijk ook
voor schilderijen op hout. Later zou de kwaliteit
verder verminderen door de problemen binnen het
rijk, maar evenzeer vanwege de meuwe christelij
ke stijl, die zoals de laatste etappe van de tentoon
stelling bewijst, bewust eenvoudig, bijna naïef,
was. De heiligen moesten niet aards maar spiritu
eel zijn. Duizend jaar later zal de christelijke kerk
de dan herontdekte klassieken zelf omarmen en
aan artiesten als Michelangelo en Raffaello
opdracht geven zich uit te leven in godshuizen vol
gens de 'antieke manier' Maar dat is een ander ver
haal.
Eelco van der Linden
De Villa Romana del Casale ligt enkele kilometers buiten
Piazza Armerina; openingstijden: hele week 9-19 uur.
De tentoonstelling 'Romana Pictura' is nog tot 16 sep
tember te zien in de Palazzi dell'Arengo e del Podesta (Pi
azza Cavour) in Rimini. Openingstijden: dinsdag t/m
zondag 9-19 uur.,
J.Bernlef is gefascineerd
door het moment tussen alles
en niets
J.J.Slauerhoff honderd jaar
geleden geboren
Nieuw boek van Herman
Brusselmans weer goed voor
ergernis en bewondering
Met z'n allen op
zoek naar Koning
Arthur
Het varken heeft de
sympathie van
Nederlandse
schrijvers
De band The Fun
Lovin'Criminals is
de topattractie van
het Lowland
festival
Meestercellist Yo Yo
Ma vindt dat de
musicus bescheiden
hoort te zijn
Cabaret is troef in het
komende seizoen in de
Nederlandse theaters
Actrice Anne-Wil
Blankers speelt
honderdtwintig keer
koningin YVilhelmina
De Japanse cineast Shohei
Imamura neemt afstand tot
de oorlog
Niet de oude vorstin, maar de
jonge Wilhelmina krijgt een
standbeeld in Apeldoorn
Amsterdam volgt in twee
wandelroutes het spoor van
Rembrandt
