Verwarring troef tijdens Englandspiel Nieuwe archieven bevestigen Britse blunders fftk reportage 23 zaterdag 8 augustus 1998 Het Englandspiel, waarbij tientallen naar Nederland uitgezonden Britse agenten in Duitse handen vielen, behoort tot de meest dramatische episodes van de Tweede Wereldoorlog. Vorige maand opende het Britse Public Record Office (Rijksarchief) talloze archieven die betrekking hebben op het kat en muis spel tussen de Duitse Abwehr en de Engelse Special Operations Executive. Een verslaggever van de GPD, waarbij deze krant is aangesloten, doorzocht de documenten en vond een onthutsend beeld van verwarring in Londen, ruzies tussen verschillende takken van de geheime dienst en onbegrip over wat er in Nederland werkelijk aan de hand was. Om kwart voor negen in de ochtend op die zevende september 1944 komen twee SS'ers met hun hond naar een cel lenblok in het concentratiekamp Mau thausen. Het hele kamp kent 'Lord' van wege zijn specialiteit: hij bijt gevangenen in de geslachtsdelen. ,,De geluiden die je even later hoort, laten niets aan de ver beelding over", herinnert de Rotterdam mer Bemhard Slier zich de gruwelijke scène. Met de komst van de hond begint de laat ste levensdag van het groepje dat resteert van een veertigtal Nederlandse geheim agenten, die twee dagen tevoren naar Mauthausen waren gebracht. Hun dood beëindigt het 'Englandspiel'. De meesten van de agenten kregen niet eens de kans aan hun opdracht te beginnen. Zij vielen na hun dropping in bezet gebied direct in handen van de Duitsers. Enkele uren na de mishandeling door Lord is ook dit laatste groepje dood. 'Auf der Flucht erschossen', zoals dat heet, in opdracht van kampcommandant Franz Zereis door de SS'ers Göckel en Kisch. In werkelijkheid zijn de veertig, samen met zes Britten en een Amerikaan, op zes september 's middags en in de och tend van zeven september 1944 op gruwe lijke, onmenselijke wijze vermoord. De gelukkigen kunnen nog zelfmoord plegen in de steengroeve van Mauthau sen, of weten een genadeschot uit te lok ken op de lange, stenen trap, die zij met zware granietblokken op de rug moeten beklimmen. De laatste twaalf overleven den krijgen na de mishandeling door de hond alsnog de kogel. Documenten Sliers getuigenis bevindt zich tussen nieuwe, onlangs door de Britse regering vrijgegeven, documenten over het werk van de Special Operations Executive (SOE). Voor zijn standaardwerk, Het Ko ninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, kon dr. L. de Jong geen ge bruik maken van de herinneringen van Slier. Het verslag van de naoorlogse ondervra ging behoort tot de stukken die de Conser vatieve regering in 1993 vrijgaf. De orde ning van het materiaal heeft vijf jaar in beslag genomen. De documenten verdui delijken het verloop van het Englandspiel en bevestigen - zoals De Jong al vermoed de - dat ervan Britse en Nederlandse zijde grote blunders zijn begaan zonder dat de geschiedenis herschreven moet worden. De dossiers bevestigen dat de Nederland se sectie van SOE absoluut niet weet wat er met hun agenten in bezet gebied ge beurt. Waarschuwingen van zusterorga nisaties worden genegeerd of zelfs agres sief afgewezen. Kortom, verwarring troef. Door een schromelijk falend veiligheids beleid weet de Duitse militaire contraspi onage, de Abwehr, alle SOE-agenten in Nederland te arresteren. In periode van mei 1942 tot mei 1943 staan de Duitsers nieuw gezonden agenten zelfs gewoon op te wachten wanneer ze per parachute lan den. De Special Operations Executive is door Chive alias John Bernard Ubbink (boven) en Sprout, alias Pieter Dourlein, wisten uit Haaren te ontsnappen en een einde te maken aan de pretenties van SOE. foto Public Record Office de Britse oorlogspremier Churchill in 1940 opgericht, met als doel het plegen van sabotage en het opzetten van verzets groepen in bezet Europa. Daartoe worden vanuit Engeland agenten en telegrafisten naar bezet Nederland en andere Europese landen gezonden. Het wordt een groot succes, vindt het SOE-hoofdkwartier in Londen. Uit de belichten blijkt welis waar de arrestatie van een enkele agent, en ook komt een telegrafist om bij de lan ding, maar de meesten van de agenten en telegrafisten melden slechts successen. Het 'Plan voor Holland' - de organisatie van een grote groep saboteurs - lijkt een succes. Niets is echter minder waar. Het Englandspiel heet ook wel de 'Nqrd- pol affaire' omdat de leiding van de Duit se Abwehr geen geloof hecht aan de eerste berichten dat hun agenten het SOE-net- werk hebben geïnfiltreerd. 'Loop naar de Noordpool met die verhalen', luidt de eer ste reactie. Het Spiel begint wanneer de Duitsers de eerste SOE-agenten, die in november 1941 zijn geland, na enkele maanden bij toeval kunnen oppakken. Daarbij vallen hen codeberichten in handen, met een bij behorende vertaling. Daarna gaat het snel. Een jaar lang, vanaf mei 1942, staan de Duitsers alle nieuwe agenten al bij de landing op te wachten. Alarm Van alle gearresteerde agenten en telegra fisten overleven slechts vier mannen en een vrouw de oorlog. Van deze vijf weten er twee naar Engeland te ontsnappen. Zij slaan eind november 1943 alarm. Twee jaar na de eerste arrestaties, op 1 april 1944, maken de Duitsers met een uitda gend telegram aan het SOE-hoofdkwar tier een eind aan hun operatie. De Abwehr heeft het erg gemakkelijk. Zij dwingt gearresteerde telegrafisten be richten naar Engeland te sturen. Daarin maakt zij afspraken over nieuwe landin gen van agenten, de plaatsen waar voor raden worden gedropt en bieden een positief beeld over het opzetten van het sabotage-netwerk. Ook kan de Abwehr opkomende twijfels over Duitse dubbelagenten wegnemen. Zij weet twijfels te scheppen aan de be trouwbaarheid van verzetsgroepen, zoals de Ordedienst (OD). Dat opzetje krijgt nog onverwachte gevolgen wanneer in de zomer van 1943 twee Britse veiligheids diensten elkaar hierover in de haren vlie gen. SOE is zo zeker van het succesvolle ver loop van de operatie, dat nauwelijks waarde wordt toegekend aan waarschu wingssignalen die telegrafisten i n hun be richten doorgeven. Van telegrafisten wordt verwacht dat zij op bepaalde plaat sen in hun telegram fouten maken, zoals het veranderen van bepaalde letters. Die 'veiligheidsfouten' worden door Londen wel opgemerkt, maar de leiding redeneert dat de betrokkene zijn veiligheidscode gewoon vergeten is. In een geval - waar een telegrafist zelfs zijn hele adres ver meldt - wordt bedacht dat er van zijn kant geen opzet in het spel is, maar dat de op leiding onvoldoende is geweest. Controverse Hier ligt een van de redenen van de nog steeds voortgaande controverse. Sommi gen zeggen dat de Britten de agenten op zettelijk laten arresteren om de Duitsers zand in de ogen te gooien. Anderen, en dat bevestigen de nieuwe archieven, zeggen dat er sprake is van grove blunders. De eerste SOE-agenten worden in maart 1942 opgepakt. In mei is de Abwehr al zo goed ingevoerd dat nieuwe parachutisten op hun landingsplek worden opgepakt. Uit de door de Britse regering vrijgegeven stukken blijkt dat pas ruim een jaar - en 43 agenten en telegrafisten - later de eer ste twijfels ontstaan. Toch gaan de opera ties door tot de herfst van 1943. Alleen worden vanaf mei geen agenten meer ge stuurd. Maar de Duitsers krijgen nog wel ruimschoots militair materieel. Die eerste twijfels ontstaan wanneer de groep rond SDAP-voorman Koos Vorrink in april 1943 wordt opgerold. Ene 'Anton' of 'De Wilde' zou de verrader zijn. Deze zou weer identiek zijn met een Anton de Wilde die voor SOE in Nederland werkt. Dat kan niet, zegt SOE-Londen, want hun De Wilde is juist in Parijs gearres teerd. De militaire inlichtingendienst (in de dos siers omschreven als SIS en later als MI6) gaat er echter vanuit dat er maar een An ton alias AC. de Wilde is. Dat zou beteke nen dat de belangrijkste SOE-agent in Nederland, K.W.A Beukema toe Water (die De Wilde heeft aangetrokken), onder Duitse controle staat. Omdat elke agent in Nederland volgens afspraak werd opge wacht door eerder gelande agenten, moet de conclusie zijn dat bijna alle agenten door de Duitsers worden gecontroleerd, zegt SIS. SOE acht dat onmogelijk. De or ganisatie blijft achter Beukema toe Water (schuilnaam: Bill) staan, hoewel ze toch niet helemaal zeker is van haar zaak. Seminarie Wanneer in het voorjaar van 1943 het Ne derlandse verzet (de OD) meldt dat een aantal agenten in het seminarie in Haaren gevangen zit, wordt besloten geen agen ten meer te zenden. Het bericht bevat ech- De binnenplaats van het voormalige seminarie in Haaren met het dak waarover destijds twee agenten wisten te ontsnappen. foto Roland de Bruin Luchtfoto van het seminarie in Haaren door een Britse eenheid gemaakt op 29 november 1943. Uit de foto blijkt niet dat het om een concentratiekamp gaat. ter een germanisme ('slagwoord' in plaats van 'codewoord') en de namen van de ont snapte agenten kloppen niet. SOE kan daarom tegenwerpen dat juist de OD- zender. die dit telegram heeft verstuurd, in handen is gevallen van de Duitsers. Voor SOE speelt voorts een belangrijke rol dat hun 'Bill' waarschuwt geen geloof te hechten aan berichten van de Orde dienst. De OD grossiert in lege praat, is van top tot teen geïnfiltreerd door de Duitsers die in 1942 ook nog eens meer dan 100 OD'ers arresteren, bericht Bill in mei 1943, wanneer hij al lang in handen van de Duitsers is gevallen. Kortom, de berichten over verraad en ar restaties van agenten en marconisten worden door SOE in Londen niet geloofd. De Nederlandse afdeling is zo zeker van haar zaak, dat zij het in de zomer van 1943 laat aankomen op een botsing met de Ne derlandse sectie van de Britse militaire inlichtingendienst. SIS werkt wel samen met de OD, vertrouwt de zender wel en gaat ervan uit dat de SOE-agenten onbe trouwbaar zijn. Een gezamenlijk onder zoek, waarop wordt aangedrongen door de hogere leiding van beide organen, komt er niet. SIS laat het afweten en moet eind augustus ook de beschuldiging in trekken dat de SOE-agenten niet vrij zijn. De nieuwe Londense documenten maken voor het eerst duidelijk hoe hoog de te genstellingen oplopen tussen de beide in lichtingendiensten. Antipathie De ruzie gaat veel verder dan wat je mag verwachten tussen twee diensten die in feite eikaars concurrenten zijn. Een be langrijke oorzaak lijkt de antipathie tus sen het hoofd van de Nederlandse sectie van SOE, majoor Bingham, en zijn tegen hanger bij SIS, kapitein Seymour. Ze spreken elkaar regelmatig en langdurig, maar daarover staat niets op papier, ver zucht de onderzoekscomrqissie later, Het geruzie verhindert een goede uitwis seling van de beschikbare gegevens, waardoor het onmogelijk wordt de situa tie in bezet Nederland juist in te schatten. Het biedt de Duitsers voorts de kans het Englandspiel twee jaar lang aan de gang te houden. In een ultieme poging alle twij fels weg te nemen, en de contacten te ver beteren, besluit SOE een Nederlandse agent naar Londen terug te halen, Dat wordt de - vanzelfsprekend - door de Ab wehr uitgekozen Nederlander Henk Knoppers, die (zoals de Engelsen later vaststelden) door de nazi 's om de tuin was geleid. Een terugkeer naar Nederland, waar hij ongetwijfeld door de Abwehr hardhandig zou worden ondervraagd, zit er echter niet in. Eerst gooit het slechte weer roet in WEL 8996 JTB B2800/10 FROM GOLF 3 APRIL 44 OR 1531 GMY MESSRS BLUNT BINGHAM AOD SUCCS LTD LOTDON IN THE IAST TIME YOU ARE TRYING TO MAKE BUSINESS IN NETHERLANDS WITHOUT OUR ASSISTANCE STOP WE THINK THIS RATHER UNFAIR IN CIEW OUR LONG AND SUCCESSFUL^, COOPERATION AS YOUR SOLE AGENTS STNP BUT NEVER MIND WHENEl/NER YOU WILL COME TO PAY A VISIT TO THE CONTINENT YOU MAY BE ASSURED THAT YOU WILL BE RECEIVED WITH SAME CARE AND RESULT SS ALL THOSE YOU SENT US BEFORE STOP SO LONG A. sv' .0. F CHECK PRESENT TRUE ChECK PRESENT ROUPS 75 LETTERS 360 TP 1732 PK 4W QSL AT 1732HRS GMT 3APR1L 1944viA t Het slottelegram waarmee de Duitsers een einde maakten aan het Englandspiel. het eten, later wordt zijn vertrek afgelast omdat inmiddels twee SOE-agenten uit het concentratiekamp in Haaren (NB) zijn ontsnapt. Zij bereiken Zwitserland en slaan alarm. Haaren is oorspronkelijk in gebruik als kamp voor politieke gevangenen. Deze worden geleidelijk overgeplaatst. In hun cellen worden de agenten en telegrafisten die door het Englandspiel in Duitse han den vallen, ondergebracht. Via een van deze politieke gevangenen weet sergeant Pieter Dourlein al in het voorjaar van 1943 een bericht naar het verzet te zen den. Dit wordt in Londen echter niet ge loofd, ook al stopt SOE het zenden van agenten naar Nederland. Diezelfde Dourlein weet met luitenant Johan Bernard Ubbink eind augustus uit Haaren te ontsnappen. Ze klimmen over het dak, het prikkeldraad en het hek en vinden hulp bij het verzet. Eind november bereiken ze de Neder landse ambassade in Bern. Hun berichten maken duidelijk dat het 'Plan voor Hol land' een luchtspiegeling is. Zij rapporte ren over de arrestatie van de agenten in Nederland, de onder Duits toezicht naar Engeland verzonden berichten en over het bestaan van het kamp in het grootse minarie van Haaren. Het pand is nu in ge bruik bij zwakzinnigeninrichting Haar- endael. Met hun vlucht maken Sprout (Dourlein) en Chive (Ubbink), zoals hun schuilna men luidden, een eind aan alle pretenties van SOE. Want Ubbink's aankomst in Ne derland op 1 december 1942 was zoals ge bruikelijk per radio bevestigd. Nu meldt hij echter dat hij een Duits ontvangstco mité hem opwachtte. De klap komt hard aan in Londen. SOE moet aanvaarden dat alle berichten van SOE-agenten onbe trouwbaar zijn geweest. Nog even bestaat de hoop dat Sprout en Chive met medeweten van de Duitsers zijn ontsnapt. Na hun overbrenging naar Londen worden ze keer op keer ze ver hoord, elke tegenstelling in hun verhalen wordt tegen het licht gehouden en ze wor den zelfs bedreigd dat zij als spion zullen worden behandeld. Uiteindelijk krijgen ze het voordeel van de twijfel. Maar dan staat D-Day voor de deur. Vanwege de geldende veiligheidsvoorschriften komen ze ook nog enkele maanden terecht in de gevangenis van Brixton Rehabilitatie volgt pas na de oorlog, nadat hun Neder landse helpers zijn ondervraagd. Zij moe ten nog tot in de jaren vijftig wachten tot zij de verdiende onderscheidingen krij gen. Enquete De Jong deelt de conclusie over het Eng landspiel van de naoorlogse Parlementai re Enquete naar het regeringsbeleid tij dens de Londense jaren. Hij stelt vast, en beargumenteert dit ook, dat er geen spra ke is geweest van opzet om de Duitsers zand in de ogen te strooien, of van verraad in Londen. Wel schrijft hij dat de Neder landse militaire autoriteiten kapitale blunders hebben begaan omdat zij niet ingrepen toen het fout liep. De nieuwe documenten bevestigen dat vooral de Britse SOE heeft gefaald. Zo is er geen aandacht geweest voor het ontbreken van afgesproken veiligheids codes, onderhielden de agenten onderling contact, zodat een enkele arrestatie al snel leidde tot het oprollen van het hele netwerk (zoals is gebeurd) en stelde SOE geen strikvragen aan de telegrafisten. In het SOE-archief ontbreekt voorts elke aanwijzing dat de geallieerden met het Englandspiel de Duitsers doelbewust om de tuin zouden hebben willen leiden. Deze vraag is van belang omdat uit Ameri kaanse archieven zou blijken dat er wel sprake is geweest van een bewuste poging de Duitsers op het verkeerde been te zet ten. Dat zei althans de onderzoeker Pieter Hans Houts in een NCRV-documentaire in 1995. De nu vrijgegeven documenten leveren geen bewijs voor deze stelling. Wel zijn er indicaties voor het tegenovergestelde. Die conclusie dringt zich ook op vanwege een onderzoek dat de Joint Intelligence Chiefs (JIC - de hoofden van de veilig heidsdiensten van de ministeries van ma rine, luchtmacht, oorlog, buitenlandse zaken en economische oorlogvoering) di rect na de aankomst van Dourlein en Ub bink in Bern hebben verricht. Ook De Jong verwijst naar dit onderzoek, zonder dat hij iets over de inhoud van het rapport kan zeggen. Het was - en is - ge heim. Bij de nieuwe documenten bevindt zich echter wel een samenvatting van de belangrijkste delen en reacties van onder meer het ministerie van economische oor logvoering, waaronder SOE viel. Kritiek JIC verwijt SOE met name dat deze orga nisatie al niet eerder - zeker gedurende augustus 1943 - besefte dat het Neder landse netwerk onder Duitse controle stond. De Soe verwerpt deze kritiek met kracht. Aangenomen mag worden dat als er sprake zou zij n geweest van een bewus te poging tot het verspreiden van valse in formatie aan de Duitsers, geen van beide betrokkenen zich in zulke harde bewoor dingen over elkaar zou hebben uitgelaten Daarbij komt dat een zogenaamde 'play ing back' operatie alleen was toegestaan met instemming van het 'Double Cross committee'. Dit comité werkte weer nauw samen met de inlichtingendiensten van de ministeries van marine, luchtmacht en oorlog, die ook betrokken zijn bij het on derzoek van JIC. Wel overweegt SOE in het voorjaar van 1944 nog even om het Englandspiel voort te zetten en nieuw uit te sturen agenten meer bewegingsvrijheid te verschaffen. Dat plan wordt afgewezen omdat het de in Haaren gevangen agenten (die overi gens allang weg zijn) in gevaar zou kun nen brengen. Ook redeneert Londen, dat de Duitsers inmiddels moeten beseffen dat hun operatie (de infiltrant Knoppers) bekend is geworden, En bovendien ont breekt voor zo'h operatie ook de benodig de tijd. In april 1944 laten de Duitsers weten dat het spel is afgelopen. 'You may be assured that you will be received with same care and result (as) all those you sent us befo re', laat de Abwehr Londen weten, met een uitnodiging aan de Britten om zelf over te komen. Maar in feite weten de Duitsers al sinds oktober 1943 dat het spel voorbij is. Bij het beeindigen van het Englandspiel zijn zij de Britten opnieuw te snel af. Met hun laatste 'Spielerei' geven zij de Britten de finitief het nakijken. Louis Burgers

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1998 | | pagina 23