Verwarring troef
tijdens Englandspiel
Nieuwe archieven
bevestigen
Britse blunders
fftk
reportage
23
zaterdag 8 augustus 1998
Het Englandspiel, waarbij tientallen naar Nederland uitgezonden
Britse agenten in Duitse handen vielen, behoort tot de meest
dramatische episodes van de Tweede Wereldoorlog. Vorige maand
opende het Britse Public Record Office (Rijksarchief) talloze
archieven die betrekking hebben op het kat en muis spel tussen de
Duitse Abwehr en de Engelse Special Operations Executive. Een
verslaggever van de GPD, waarbij deze krant is aangesloten,
doorzocht de documenten en vond een onthutsend beeld van
verwarring in Londen, ruzies tussen verschillende takken van de
geheime dienst en onbegrip over wat er in Nederland werkelijk aan de
hand was.
Om kwart voor negen in de ochtend op
die zevende september 1944 komen
twee SS'ers met hun hond naar een cel
lenblok in het concentratiekamp Mau
thausen. Het hele kamp kent 'Lord' van
wege zijn specialiteit: hij bijt gevangenen
in de geslachtsdelen. ,,De geluiden die je
even later hoort, laten niets aan de ver
beelding over", herinnert de Rotterdam
mer Bemhard Slier zich de gruwelijke
scène.
Met de komst van de hond begint de laat
ste levensdag van het groepje dat resteert
van een veertigtal Nederlandse geheim
agenten, die twee dagen tevoren naar
Mauthausen waren gebracht. Hun dood
beëindigt het 'Englandspiel'. De meesten
van de agenten kregen niet eens de kans
aan hun opdracht te beginnen. Zij vielen
na hun dropping in bezet gebied direct in
handen van de Duitsers.
Enkele uren na de mishandeling door
Lord is ook dit laatste groepje dood.
'Auf der Flucht erschossen', zoals dat
heet, in opdracht van kampcommandant
Franz Zereis door de SS'ers Göckel en
Kisch. In werkelijkheid zijn de veertig,
samen met zes Britten en een Amerikaan,
op zes september 's middags en in de och
tend van zeven september 1944 op gruwe
lijke, onmenselijke wijze vermoord.
De gelukkigen kunnen nog zelfmoord
plegen in de steengroeve van Mauthau
sen, of weten een genadeschot uit te lok
ken op de lange, stenen trap, die zij met
zware granietblokken op de rug moeten
beklimmen. De laatste twaalf overleven
den krijgen na de mishandeling door de
hond alsnog de kogel.
Documenten
Sliers getuigenis bevindt zich tussen
nieuwe, onlangs door de Britse regering
vrijgegeven, documenten over het werk
van de Special Operations Executive
(SOE). Voor zijn standaardwerk, Het Ko
ninkrijk der Nederlanden in de Tweede
Wereldoorlog, kon dr. L. de Jong geen ge
bruik maken van de herinneringen van
Slier.
Het verslag van de naoorlogse ondervra
ging behoort tot de stukken die de Conser
vatieve regering in 1993 vrijgaf. De orde
ning van het materiaal heeft vijf jaar in
beslag genomen. De documenten verdui
delijken het verloop van het Englandspiel
en bevestigen - zoals De Jong al vermoed
de - dat ervan Britse en Nederlandse zijde
grote blunders zijn begaan zonder dat de
geschiedenis herschreven moet worden.
De dossiers bevestigen dat de Nederland
se sectie van SOE absoluut niet weet wat
er met hun agenten in bezet gebied ge
beurt. Waarschuwingen van zusterorga
nisaties worden genegeerd of zelfs agres
sief afgewezen. Kortom, verwarring
troef.
Door een schromelijk falend veiligheids
beleid weet de Duitse militaire contraspi
onage, de Abwehr, alle SOE-agenten in
Nederland te arresteren. In periode van
mei 1942 tot mei 1943 staan de Duitsers
nieuw gezonden agenten zelfs gewoon op
te wachten wanneer ze per parachute lan
den.
De Special Operations Executive is door
Chive alias John Bernard Ubbink (boven)
en Sprout, alias Pieter Dourlein, wisten
uit Haaren te ontsnappen en een einde te
maken aan de pretenties van SOE.
foto Public Record Office
de Britse oorlogspremier Churchill in
1940 opgericht, met als doel het plegen
van sabotage en het opzetten van verzets
groepen in bezet Europa. Daartoe worden
vanuit Engeland agenten en telegrafisten
naar bezet Nederland en andere Europese
landen gezonden. Het wordt een groot
succes, vindt het SOE-hoofdkwartier in
Londen. Uit de belichten blijkt welis
waar de arrestatie van een enkele agent,
en ook komt een telegrafist om bij de lan
ding, maar de meesten van de agenten en
telegrafisten melden slechts successen.
Het 'Plan voor Holland' - de organisatie
van een grote groep saboteurs - lijkt een
succes. Niets is echter minder waar.
Het Englandspiel heet ook wel de 'Nqrd-
pol affaire' omdat de leiding van de Duit
se Abwehr geen geloof hecht aan de eerste
berichten dat hun agenten het SOE-net-
werk hebben geïnfiltreerd. 'Loop naar de
Noordpool met die verhalen', luidt de eer
ste reactie.
Het Spiel begint wanneer de Duitsers de
eerste SOE-agenten, die in november
1941 zijn geland, na enkele maanden bij
toeval kunnen oppakken. Daarbij vallen
hen codeberichten in handen, met een bij
behorende vertaling. Daarna gaat het
snel. Een jaar lang, vanaf mei 1942, staan
de Duitsers alle nieuwe agenten al bij de
landing op te wachten.
Alarm
Van alle gearresteerde agenten en telegra
fisten overleven slechts vier mannen en
een vrouw de oorlog. Van deze vijf weten
er twee naar Engeland te ontsnappen. Zij
slaan eind november 1943 alarm. Twee
jaar na de eerste arrestaties, op 1 april
1944, maken de Duitsers met een uitda
gend telegram aan het SOE-hoofdkwar
tier een eind aan hun operatie.
De Abwehr heeft het erg gemakkelijk. Zij
dwingt gearresteerde telegrafisten be
richten naar Engeland te sturen. Daarin
maakt zij afspraken over nieuwe landin
gen van agenten, de plaatsen waar voor
raden worden gedropt en bieden een
positief beeld over het opzetten van het
sabotage-netwerk.
Ook kan de Abwehr opkomende twijfels
over Duitse dubbelagenten wegnemen.
Zij weet twijfels te scheppen aan de be
trouwbaarheid van verzetsgroepen, zoals
de Ordedienst (OD). Dat opzetje krijgt
nog onverwachte gevolgen wanneer in de
zomer van 1943 twee Britse veiligheids
diensten elkaar hierover in de haren vlie
gen.
SOE is zo zeker van het succesvolle ver
loop van de operatie, dat nauwelijks
waarde wordt toegekend aan waarschu
wingssignalen die telegrafisten i n hun be
richten doorgeven. Van telegrafisten
wordt verwacht dat zij op bepaalde plaat
sen in hun telegram fouten maken, zoals
het veranderen van bepaalde letters. Die
'veiligheidsfouten' worden door Londen
wel opgemerkt, maar de leiding redeneert
dat de betrokkene zijn veiligheidscode
gewoon vergeten is. In een geval - waar
een telegrafist zelfs zijn hele adres ver
meldt - wordt bedacht dat er van zijn kant
geen opzet in het spel is, maar dat de op
leiding onvoldoende is geweest.
Controverse
Hier ligt een van de redenen van de nog
steeds voortgaande controverse. Sommi
gen zeggen dat de Britten de agenten op
zettelijk laten arresteren om de Duitsers
zand in de ogen te gooien. Anderen, en dat
bevestigen de nieuwe archieven, zeggen
dat er sprake is van grove blunders. De
eerste SOE-agenten worden in maart
1942 opgepakt. In mei is de Abwehr al zo
goed ingevoerd dat nieuwe parachutisten
op hun landingsplek worden opgepakt.
Uit de door de Britse regering vrijgegeven
stukken blijkt dat pas ruim een jaar - en
43 agenten en telegrafisten - later de eer
ste twijfels ontstaan. Toch gaan de opera
ties door tot de herfst van 1943. Alleen
worden vanaf mei geen agenten meer ge
stuurd. Maar de Duitsers krijgen nog wel
ruimschoots militair materieel.
Die eerste twijfels ontstaan wanneer de
groep rond SDAP-voorman Koos Vorrink
in april 1943 wordt opgerold. Ene 'Anton'
of 'De Wilde' zou de verrader zijn. Deze
zou weer identiek zijn met een Anton de
Wilde die voor SOE in Nederland werkt.
Dat kan niet, zegt SOE-Londen, want
hun De Wilde is juist in Parijs gearres
teerd.
De militaire inlichtingendienst (in de dos
siers omschreven als SIS en later als MI6)
gaat er echter vanuit dat er maar een An
ton alias AC. de Wilde is. Dat zou beteke
nen dat de belangrijkste SOE-agent in
Nederland, K.W.A Beukema toe Water
(die De Wilde heeft aangetrokken), onder
Duitse controle staat. Omdat elke agent in
Nederland volgens afspraak werd opge
wacht door eerder gelande agenten, moet
de conclusie zijn dat bijna alle agenten
door de Duitsers worden gecontroleerd,
zegt SIS. SOE acht dat onmogelijk. De or
ganisatie blijft achter Beukema toe Water
(schuilnaam: Bill) staan, hoewel ze toch
niet helemaal zeker is van haar zaak.
Seminarie
Wanneer in het voorjaar van 1943 het Ne
derlandse verzet (de OD) meldt dat een
aantal agenten in het seminarie in Haaren
gevangen zit, wordt besloten geen agen
ten meer te zenden. Het bericht bevat ech-
De binnenplaats van het voormalige seminarie in Haaren met het dak waarover destijds twee agenten wisten te ontsnappen.
foto Roland de Bruin
Luchtfoto van het seminarie in Haaren door een Britse eenheid gemaakt op 29 november 1943. Uit de foto blijkt niet dat het om een
concentratiekamp gaat.
ter een germanisme ('slagwoord' in plaats
van 'codewoord') en de namen van de ont
snapte agenten kloppen niet. SOE kan
daarom tegenwerpen dat juist de OD-
zender. die dit telegram heeft verstuurd,
in handen is gevallen van de Duitsers.
Voor SOE speelt voorts een belangrijke
rol dat hun 'Bill' waarschuwt geen geloof
te hechten aan berichten van de Orde
dienst. De OD grossiert in lege praat, is
van top tot teen geïnfiltreerd door de
Duitsers die in 1942 ook nog eens meer
dan 100 OD'ers arresteren, bericht Bill in
mei 1943, wanneer hij al lang in handen
van de Duitsers is gevallen.
Kortom, de berichten over verraad en ar
restaties van agenten en marconisten
worden door SOE in Londen niet geloofd.
De Nederlandse afdeling is zo zeker van
haar zaak, dat zij het in de zomer van 1943
laat aankomen op een botsing met de Ne
derlandse sectie van de Britse militaire
inlichtingendienst. SIS werkt wel samen
met de OD, vertrouwt de zender wel en
gaat ervan uit dat de SOE-agenten onbe
trouwbaar zijn. Een gezamenlijk onder
zoek, waarop wordt aangedrongen door
de hogere leiding van beide organen,
komt er niet. SIS laat het afweten en moet
eind augustus ook de beschuldiging in
trekken dat de SOE-agenten niet vrij zijn.
De nieuwe Londense documenten maken
voor het eerst duidelijk hoe hoog de te
genstellingen oplopen tussen de beide in
lichtingendiensten.
Antipathie
De ruzie gaat veel verder dan wat je mag
verwachten tussen twee diensten die in
feite eikaars concurrenten zijn. Een be
langrijke oorzaak lijkt de antipathie tus
sen het hoofd van de Nederlandse sectie
van SOE, majoor Bingham, en zijn tegen
hanger bij SIS, kapitein Seymour. Ze
spreken elkaar regelmatig en langdurig,
maar daarover staat niets op papier, ver
zucht de onderzoekscomrqissie later,
Het geruzie verhindert een goede uitwis
seling van de beschikbare gegevens,
waardoor het onmogelijk wordt de situa
tie in bezet Nederland juist in te schatten.
Het biedt de Duitsers voorts de kans het
Englandspiel twee jaar lang aan de gang
te houden. In een ultieme poging alle twij
fels weg te nemen, en de contacten te ver
beteren, besluit SOE een Nederlandse
agent naar Londen terug te halen, Dat
wordt de - vanzelfsprekend - door de Ab
wehr uitgekozen Nederlander Henk
Knoppers, die (zoals de Engelsen later
vaststelden) door de nazi 's om de tuin was
geleid.
Een terugkeer naar Nederland, waar hij
ongetwijfeld door de Abwehr hardhandig
zou worden ondervraagd, zit er echter
niet in. Eerst gooit het slechte weer roet in
WEL 8996 JTB
B2800/10
FROM GOLF
3 APRIL 44
OR 1531 GMY
MESSRS BLUNT BINGHAM AOD SUCCS LTD LOTDON IN THE IAST TIME
YOU ARE TRYING TO MAKE BUSINESS IN NETHERLANDS WITHOUT OUR
ASSISTANCE STOP WE THINK THIS RATHER UNFAIR IN CIEW OUR LONG
AND SUCCESSFUL^, COOPERATION AS YOUR SOLE AGENTS STNP BUT
NEVER MIND WHENEl/NER YOU WILL COME TO PAY A VISIT TO THE CONTINENT
YOU MAY BE ASSURED THAT YOU WILL BE RECEIVED WITH SAME CARE
AND RESULT SS ALL THOSE YOU SENT US BEFORE STOP SO LONG A.
sv'
.0. F CHECK PRESENT TRUE ChECK PRESENT
ROUPS 75 LETTERS 360
TP 1732 PK 4W
QSL AT 1732HRS GMT 3APR1L 1944viA
t
Het slottelegram waarmee de Duitsers een einde maakten aan het Englandspiel.
het eten, later wordt zijn vertrek afgelast
omdat inmiddels twee SOE-agenten uit
het concentratiekamp in Haaren (NB)
zijn ontsnapt. Zij bereiken Zwitserland
en slaan alarm.
Haaren is oorspronkelijk in gebruik als
kamp voor politieke gevangenen. Deze
worden geleidelijk overgeplaatst. In hun
cellen worden de agenten en telegrafisten
die door het Englandspiel in Duitse han
den vallen, ondergebracht. Via een van
deze politieke gevangenen weet sergeant
Pieter Dourlein al in het voorjaar van
1943 een bericht naar het verzet te zen
den. Dit wordt in Londen echter niet ge
loofd, ook al stopt SOE het zenden van
agenten naar Nederland.
Diezelfde Dourlein weet met luitenant
Johan Bernard Ubbink eind augustus uit
Haaren te ontsnappen. Ze klimmen over
het dak, het prikkeldraad en het hek en
vinden hulp bij het verzet.
Eind november bereiken ze de Neder
landse ambassade in Bern. Hun berichten
maken duidelijk dat het 'Plan voor Hol
land' een luchtspiegeling is. Zij rapporte
ren over de arrestatie van de agenten in
Nederland, de onder Duits toezicht naar
Engeland verzonden berichten en over
het bestaan van het kamp in het grootse
minarie van Haaren. Het pand is nu in ge
bruik bij zwakzinnigeninrichting Haar-
endael.
Met hun vlucht maken Sprout (Dourlein)
en Chive (Ubbink), zoals hun schuilna
men luidden, een eind aan alle pretenties
van SOE. Want Ubbink's aankomst in Ne
derland op 1 december 1942 was zoals ge
bruikelijk per radio bevestigd. Nu meldt
hij echter dat hij een Duits ontvangstco
mité hem opwachtte. De klap komt hard
aan in Londen. SOE moet aanvaarden dat
alle berichten van SOE-agenten onbe
trouwbaar zijn geweest.
Nog even bestaat de hoop dat Sprout en
Chive met medeweten van de Duitsers
zijn ontsnapt. Na hun overbrenging naar
Londen worden ze keer op keer ze ver
hoord, elke tegenstelling in hun verhalen
wordt tegen het licht gehouden en ze wor
den zelfs bedreigd dat zij als spion zullen
worden behandeld. Uiteindelijk krijgen
ze het voordeel van de twijfel. Maar dan
staat D-Day voor de deur. Vanwege de
geldende veiligheidsvoorschriften komen
ze ook nog enkele maanden terecht in de
gevangenis van Brixton Rehabilitatie
volgt pas na de oorlog, nadat hun Neder
landse helpers zijn ondervraagd. Zij moe
ten nog tot in de jaren vijftig wachten tot
zij de verdiende onderscheidingen krij
gen.
Enquete
De Jong deelt de conclusie over het Eng
landspiel van de naoorlogse Parlementai
re Enquete naar het regeringsbeleid tij
dens de Londense jaren. Hij stelt vast, en
beargumenteert dit ook, dat er geen spra
ke is geweest van opzet om de Duitsers
zand in de ogen te strooien, of van verraad
in Londen. Wel schrijft hij dat de Neder
landse militaire autoriteiten kapitale
blunders hebben begaan omdat zij niet
ingrepen toen het fout liep.
De nieuwe documenten bevestigen dat
vooral de Britse SOE heeft gefaald.
Zo is er geen aandacht geweest voor het
ontbreken van afgesproken veiligheids
codes, onderhielden de agenten onderling
contact, zodat een enkele arrestatie al
snel leidde tot het oprollen van het hele
netwerk (zoals is gebeurd) en stelde SOE
geen strikvragen aan de telegrafisten.
In het SOE-archief ontbreekt voorts elke
aanwijzing dat de geallieerden met het
Englandspiel de Duitsers doelbewust om
de tuin zouden hebben willen leiden. Deze
vraag is van belang omdat uit Ameri
kaanse archieven zou blijken dat er wel
sprake is geweest van een bewuste poging
de Duitsers op het verkeerde been te zet
ten. Dat zei althans de onderzoeker Pieter
Hans Houts in een NCRV-documentaire
in 1995.
De nu vrijgegeven documenten leveren
geen bewijs voor deze stelling. Wel zijn er
indicaties voor het tegenovergestelde.
Die conclusie dringt zich ook op vanwege
een onderzoek dat de Joint Intelligence
Chiefs (JIC - de hoofden van de veilig
heidsdiensten van de ministeries van ma
rine, luchtmacht, oorlog, buitenlandse
zaken en economische oorlogvoering) di
rect na de aankomst van Dourlein en Ub
bink in Bern hebben verricht.
Ook De Jong verwijst naar dit onderzoek,
zonder dat hij iets over de inhoud van het
rapport kan zeggen. Het was - en is - ge
heim. Bij de nieuwe documenten bevindt
zich echter wel een samenvatting van de
belangrijkste delen en reacties van onder
meer het ministerie van economische oor
logvoering, waaronder SOE viel.
Kritiek
JIC verwijt SOE met name dat deze orga
nisatie al niet eerder - zeker gedurende
augustus 1943 - besefte dat het Neder
landse netwerk onder Duitse controle
stond. De Soe verwerpt deze kritiek met
kracht. Aangenomen mag worden dat als
er sprake zou zij n geweest van een bewus
te poging tot het verspreiden van valse in
formatie aan de Duitsers, geen van beide
betrokkenen zich in zulke harde bewoor
dingen over elkaar zou hebben uitgelaten
Daarbij komt dat een zogenaamde 'play
ing back' operatie alleen was toegestaan
met instemming van het 'Double Cross
committee'. Dit comité werkte weer nauw
samen met de inlichtingendiensten van de
ministeries van marine, luchtmacht en
oorlog, die ook betrokken zijn bij het on
derzoek van JIC.
Wel overweegt SOE in het voorjaar van
1944 nog even om het Englandspiel voort
te zetten en nieuw uit te sturen agenten
meer bewegingsvrijheid te verschaffen.
Dat plan wordt afgewezen omdat het de
in Haaren gevangen agenten (die overi
gens allang weg zijn) in gevaar zou kun
nen brengen. Ook redeneert Londen, dat
de Duitsers inmiddels moeten beseffen
dat hun operatie (de infiltrant Knoppers)
bekend is geworden, En bovendien ont
breekt voor zo'h operatie ook de benodig
de tijd.
In april 1944 laten de Duitsers weten dat
het spel is afgelopen. 'You may be assured
that you will be received with same care
and result (as) all those you sent us befo
re', laat de Abwehr Londen weten, met
een uitnodiging aan de Britten om zelf
over te komen.
Maar in feite weten de Duitsers al sinds
oktober 1943 dat het spel voorbij is. Bij
het beeindigen van het Englandspiel zijn
zij de Britten opnieuw te snel af. Met hun
laatste 'Spielerei' geven zij de Britten de
finitief het nakijken.
Louis Burgers