kunst cultuur
Tübke's panorama overleeft DDR
Meer dan 100 meter schilderij
11
14
vrijdag 3 juli 1998
Een deel van het panorama van de Oost-Duitse schilder Werner Tübke: de slag van 1525 bij Bad Frankenhausen.
In Bad Frankenhausen, in de Duitse deelstaat Thiiringen, valt een van de
grootste kunstwerken van deze tij d te bewonderen. Het is het panorama van
de Oost-Duitse schilder Werner Tübke (69). Elf jaar heeft hij aan dit
meesterwerk, waarbij ons Panorama-Mesdag in het niet verzinkt, gewerkt.
Na de Wende gingen er stemmen op om het werkte ontmantelen, omdat Tübke
een lakei van het communistische regime zou zijn geweest. Dat ging niet door,
omdat men tijdig inzag dat het panorama niet alleen uniek maar ook
weergaloos mooi is.
Dictaturen hebben zoals we weten meer
behoefte aan legitimatie dan een democratie.
Omdat een dictatuur zijn burgers niet vertrouwt
en serieus neemt, moet hij zijn mandaat elders
zien te halen. Dat is vaak een hoog gegrepen
ideaal, de klasseloze maatschappij bijvoorbeeld,
een levensgevaarlijke mythe, het superras, of, om
dichter bij huis te blijven, 'de geschiedenis'. Zo'n
regime heeft zijn burgers meestal weinig te
bieden en is daarom aangewezen op propaganda
om hen van zijn voortreffelijkheid te overtuigen.
De burger wordt bij wijze van spreken op elke
straathoek geconfronteerd met een door het
bewind minutieus voorgeschreven voorstelling
van het ideaal, de mythe en de geschiedenis.
Dat levert zelden of nooit goede, laat staan grote
kunst opDe kunstenaar weet waar hij zich aan te
houden heeft. Hitier wilde schilderijen van frisse
blonde meiden en robuuste boerenfamilies. Zijn
collega Stalin had een zwak voor 'realistische'
afbeeldingen van recordoogsten die nooit
voorkwamen. En de Dritte im Bunde, Mao,
schreef poëzie die in de jaren zeventig nog wel
eens lovend werd besproken, maar nu als niet te
pruimen geldt. Voor beeldende kunst schijnt hij
zich niet geïnteresseerd te hebben.
Boerenslag
Alleen als een kunstenaar voldoende formaat en
talent heeft en, absoluut onmisbaar, bescherming
in 'de hoogste kringen' geniet, heeft hij enige kans
om zich aan het dictaat van de bonzen te
onttrekken. Dat is de Oost-Duitse schilder
Wemer Tübke ruim 20 jaar geleden gelukt. In het
begin van de jaren zeventig besloot de regering
van de toenmalige DDR, dat een Grote
Historische Gebeurtenis (GHB), op
verantwoorde wijze vereeuwigd diende te
worden. Die GHB was de 'boerenslag' uit mei
1525.
In 1524 waren de Duitse boeren onder aanvoering
van de priester Thomas Müntzer in opstand
gekomen tegen het grootgrondbezit. Dat werd na
enige successen in het begin een debacle. Op 15
mei 1525 vond in de heuvels bij Bad
Frankenhausen de beslissende slag plaats. Het
boerenleger werd door de adellijke legers volledig
in de pan gehakt. Meer dan 6000 boeren vonden
de dood op wat sindsdien de Slagberg heet.
Ondanks de verpletterende nederlaag van de
opstandelingen, geldt de boerenoorlog in de
marxistische geschiedschrij ving als een
belangrijk keerpunt. Dit was een rebellie van de
onderdrukten tegen hun onderdrukkers, van een
'onderliggende' tegen de heersende klasse. En dat
Uit het panorama van Tübke: Revolutionaire aankondiging.
Deel van het panorama van Werner Tübke: Winternacht 1524
maakte het bij het terugblikken nog mooier: het
was ook een voorbode van de toekomst. De
Slagberg werd een van de kraamkamers van de
communistische revolutie. Een panorama was de
geëigende vorm voor het monument, zo werd
besloten. Het werk zelf zou 'illustratief en
didactisch' moeten worden. Dat wil zeggen:
Tübke leek hiervoor de aangewezen man. Hij was
een trouw partijlid en had zich nooit schuldig
gemaakt aan artistieke nieuwlichterij. Zijn werk
was in de goede zin traditioneel. Tübke leek met
de opdracht in zijn sasmaar maakte duidelijk dat
hij één ding niet wilde: propaganda. Na lang
touwtrekken kreeg hij in 1976 zijn zin. Hij mocht
het panorama naar zijn eigen artistieke inzichten
schilderen.
Opdrachtgever
Drie jaar lang bestudeerde hij vervolgens de
achtergronden van de opstand, verdiepte zich in
authentieke manuscripten, pamfletten en
illustraties, en maakte zich de technieken,
vormentaal, thema's en motieven van de
(schilder)kunst uit die tijd eigen. In april '79
begon hij aan de versie, die in omvang een tiende
was van wat het panorama zou worden (de 1:10-
versie). Ruim twee jaar later had Tübke deze
versie af en kreeg hij de definitieve goedkeuring
van de 'opdrachtgever' zoals hij de 'eerste Duitse
arbeiders- en boerenstaat' steevast noemt.
Intussen was men op de Slagberg flink gevorderd
met het museum waarin het panorama zou
worden ondergebracht. Het was rond, foeilelijk
en zo gigantisch, dat het in de volksmond de
'olifantenplee' wordt genoemd. Op 16 augustus
1983 kon Tübke met een team van 15 assistenten
beginnen aan het panorama dat 14 meter hoog en
123 lang/rond (bijna 1800 vierkante meter) zou
worden.
Het linnen was afkomstig uit de Sovjet-Unie en
tegen het vergaan bewerkt met een speciaal
preparaat waarvan ook Tübke het geheim niet
mocht weten. Om het te kunnen beschilderen had
men voor een revolutionaire methode gekozen.
De afbeeldingen van de 1:10-versie werden op het
doek geprojecteerd waarna Tübke en zijn
medewerkers de contouren van de naar schatting
3000 figuren tekenden. Daarna werd de verf aan
de hand van kleurenfoto's overeenkomstig het
kleurenschema van de l:10-versie aangebracht.
Tübke heeft later verklaard dat hij geen tot in de
details uitgewerkt concept had toen hij aan de 1
10-versie begon. Zijn ideeën over compositie,
kleur en motieven ontwikkelde hij tijdens het
schilderen.
De werkzaamheden zelf kunnen misschien nog
het best in de termen van een militaire operatie
beschreven worden. Het doek moest stap voor
stap veroverd worden, er werden nederlagen
geleden, als de compositie of de kleuren niet
klopten en er 'sneuvelden' medewerkers. Van de
15 assistenten met wie Tübke in 1983 was
begonnen, bleven er maar een paar over. Dat lag
meestal niet aan de vaak barre omstandigheden
waaronder gewerkt moest worden. De
oli f antenplee had geen airco. De temperatuur liep
vanwege de schijnwerpers vaak op tot over de 40
graden. Dat wilden en konden de ontslagen
assisen ten nog wel aan. Maar het perfectionisme
en de gedrevenheid van Tübke was hen op den
duur teveel.
In de laatste fase werd ook in de weekeinden
gewerkt.
Tübke was bang dat hij het werk niet af zou
krijgen, dat het hem 'in het zicht van de haven zou
ontglippen'. In september'87 bracht hij de laatste
penseelstreek aan Er bestaan filmopnames van
dat moment. Tübke staat op, legt zijn palet en
penseel weg en zegt 'dat was het'. Hij krijgt een
bloemetje, iemand vraagt of er champagne is. 'Is
hij gelukkig7', wil een ander weten. Dat kan hij
niet zeggen. 'Meer.een gevoel van voldoening. Als
een vakman die een klus af heeft'. Later maakt hij
melding van '11 jaar ellende'
Universum
Als de 'opdrachtgever' het werk in oktober van
dat jaar voor het eerst in zijn adembenemende
omvang in ogenschouw neemt, moet hij ondanks
de voorkennis verbluft zijn. Wat hij ziet onttrekt
zich aan elke mogelijke interpretatie van het
officiële culturele dogma, het socialistische
realisme en, dit voor de goede orde, ook aan wat er
in het westen aan artistieke doctrines hoog wordt
gehouden. Tübke's panorama is een in zich zelf
besloten universum, en theater waar het eeuwig
menselijk drama wordt opgevoerd.
Het is ondoenlijk om het werk in al zijn
complexiteit te beschrijven. Het is alsof Jeroen
Bosch, de Breughels en Matthias GrUnewald
vanuit het grote atelier in de schildershemel
Tübke's penseel hebben gestuurd Maar daar zou
Tübke mee te kort worden gedaan. Het panorama
kan alleen door iemand zijn geschilderd die de
beeldentaal van die periode kent, in de ideeën- en
gevoelswereld van zijn figuren is weten door te
dringen zonder te vergeten dat hij in de 20ste
eeuw leeft
Toen de 'opdrachtgever' twee jaar na de
voltooiing op de fles ging, gingen er in het westen
van het herenigde Duitsland stemmen op om het
panorama te ontmantelen. Het was per slot van
rekening gemaakt in opdracht van een dictatuur,
door een meeloper van die dictatuur. Dat kon geen
echte kunst zijn. Dat is een redenering die,
behalve dat ze politiek correct is, meestal wel
opgaat. Maar in dit geval waren er vermoedelijk
andere motieven in het spel. Tübke had een
meesterwerk gemaakt, waartoe zijn
kunstbroeders in het westen waarschijnlijk niet
in staat zijn. Dat mocht kennelijk niet. Gelukkig
werd er dit keer met naar hen geluisterd.
Peter van Nuijsenburg
Panorama Bad Frankenhausen. Elke dag, behalve
maandag, geopend. Entree en rondleiding 10 D-mark.
Simon Vinkenoog
wordt 70: meer
fenomeen dan
schrijver
Jeroen Brouwers stalt
opnieuw uit
Beste poëzie van 1997
bij elkaar gezet
Jantje ziet wéér
pruimen hangen (en
andere klassiekers)
Jeugdboek: Die van
Sleutelgat nummer
negen begluren
iedereen
Thrillerschrijver
Allan Folsom
opnieuw de wereld
rond
Ismail Kadare
schept schoonheid
uit ellende
De echte kunst van
Herman Brood in
Zwols museum
Russiche foto's over
de rand van het
bestaan
