Ze begluren en
beloeren iedereen
Ik wou
zo graag
verstandig
wezen
PZC
Klassiek
kinderboek
aan de
vergetelheid
ontrukt
kunst cultuur vrijdag 3 juli 1998
jeugdboek
proza
herdrukt
Een van de illustraties van Delphine Durand in De Gluurders.
Vertel kinderen wat ze vooral moeten laten -
'Kijk niet stiekem naar het verrassende einde
voordat je er bent.' - en ze doen precies dat wat je
niet wildeWie het in kleine letters voor op het om
slag van De gluurders gedrukte verbod kan leze-
n,is geen baas meer over zichzelf en vindt achterin
dit prentenboek van Miriam Moss en Delphine
Durand een plat vierkant "doosje" van 16 x 16 cm.
Dat zit vast aan de achterkant, maar kan met het
boek rechtopgezet een kleine 30 cm naar voren ge
trokken worden en aan de voorzijde is een sleutel
gat uitgespaard.
Peep-show noemden ze in de eerste helft van de
vorige eeuw zo'n pop-up.In 'hedendaags Neder
lands' echter staat dat woord - om misverstanden
te voorkomen - voor iets waar je kinderen liefst ver
vandaan houdt. En dus moet het 'harmonicaatje'
hier wat preciezer worden beschreven. Het sleu
telgat (peep-hole) biedt zicht op een binnenwerk
van vier pagina's. Ze zijn in het midden openge
werkt en staan achter elkaar geplaatst, waardoor
ze van dichtbij naar verderweg een levensechte
ruimtelijkheid bewerkstelligen. Het lijken coulis
sen zoals bij een theaterdecor met links en rechts
afbeeldingen van personen die zich onbespied wa
nen, maar zich zouden doodschamen als ze naar
zichzelf konden kijken zoals wij hen zien: met hun
vinger in de neus, op de wc, ijdeltuiterig voor de
spiegel en ongegeneerd in ondergoed voor een lege
koelkast.
Sleutelgat
De betekenis van de tafereeltjes ontgaat je, omdat
je - al te nieuwsgierig - deed wat eigenlijk niet
mocht. Wie daarom alsnog terugbladert naar de
eerste pagina en daar met lezen begint, komt aan
de weet dat het om de bewoners van Sleutelgat
nummer negen gaat; De Gluurders, de 'grootste
bemoeials van de buurt': 'Ze begluren en beloeren
iedereen en snuffelen en neuzen in andermans ge
heimen. Bij het minste of geringste gefluister spit
sen ze hun oren, hangen ze aan ieders lippen, be
lust als ze zijn op roddels.'
Vanachter de lamellen en gordijnen houden ze al
les en iedereen in de gaten. Niets van al het kleine
crimineels in het buurtje ontgaat ze. Het achter
bakse gegluur neemt hen zelfs zo in beslag dat ze
niet in de gaten hebben hoe ze een koekje van eigen
deeg krijgen. Het nogal plichtmatig vertelde ver
haaltje heeft heel wat minder te bieden dan je had
gewild.Maar aan de cartooneske illustraties met
talrijke grapjes valt veel kijkplezier te beleven.
Een uitzonderlijk, doordacht, zorgvuldig ge
maakt en functioneel pop-upboek dat de fantasie
van jonge kinderen prikkelt en volwassenen erg
hebberig maaktDat is in twintig woorden sa
mengevat wat de Griffel- en Penseeljury zag in
Het huis van muis. Dat flap-uit en speelboek van
Lucy Cousins werd in 1996 bekroond met de Boe
kensleutel die aandacht en waardering geeft aan
kinderboeken met een bijzonder perspectief op
het gebied van genre, techniek, vormgeving, in
houd of lezersgroep. Ruim twee jaar na het (ook
commercieel) succesvolle carousselboek met een
diameter van 50 cm verscheen onlangs een nieuw
speelboek van de Engelse prentenboekontwerp
ster.
Zwembadje
In Spelen met Kaatje Kat en Kiekeboe houdt een
poes open huis. Haar woning oogt als een gewoon
prentenboek van 24,5 cm x 25 cm x 1 cm. Twee
lintjes aan de rechterkant tot een lus gestrikt hou
den voor- en achterplat bij elkaar. Als je het boek
open doet zie je over de volle breedte een gevel-
wand op z'n kop. Het geheel scharniert aan de bo
venkant en kan overeind worden gehouden dooi
er dwars van voren een stevige kattonnen pagina
aan vast te zetten. Links van die 'muur' ontstaat zo
een woonkamer van waaruit je door een deur
rechts de tuin inloopt Daar bevindt zich een
zwembadje dat eenvoudig te veranderen is in een
zandbak Achter een laag gemetseld tuinmuurtje
voor de 24 cm hoge achterwand (met zicht op een
border vol bloemen) is ruimte vrijgehouden om
Kaatje Kat en haar auto in te kunnen opbergen.
Behalve een leporello met uitdrukfiguurtjes en
een miniboekje met speelsuggesties zijn ook nog
een stuk of wat magnetische 'dingetjes' van stof
toegevoegd. Daarmee kan Kaatje Kat telkens
weer 'in het nieuw' gestoken worden Spelen met
Kaatje Kat en Kiekeboe lijkt misschien wat min
der spectacular dan Het huis van muismaar biedt
minstens zoveel kijk- en speelplezier.
Evenals het werk van Lucy Cousins kan dat van
Arnold Lobel het zonder aanbeveling af. Daarom
alleen dit: in dezelfde uitvoering als Alle verhalen
van kikker en pad (1996) is nu ook zijn allermooi
ste Bij uil thuis beschikbaar. De achtste druk van
dit befaamde briljante kinderboek is een luxe edi
tie in linnen, gebonden, op groot formaat en met
stevig ivoorwit papier.
Jan Smeekens
Minam Moss en Delphine Durand De Gluurders. Verta
ling Henna Vogel: Ploegsma, Amsterdam, f 25.90
Lucy Cousins: Spelen met Kaatje Kat en Kiekeboe Leo
pold. Amsterdam, 39.90
Arnold Lobel: Bij Uil thuis. Vertaling Ed Leeflang:
Ploegsma. Amsterdam, f 32,50
Mieke KooistraGeld, geloof, ge
hoorzaamheid (Arbeiderspers,
220 blz.. ƒ34,90) Weerslag van
een reis door vijf landen van het
moderne Zuid-oost-Azië. Mieke
Kooistra woonde acht jaar in
Bangkok, waar zij werkte als cor
respondent.
Harry Mulisch: Het zevende land
(De Bezige Bij. 35 blz.. 22,50).
Voordracht, gehouden op 23-11-
1997 in München in de reeks Re
den über das eigene Land.
Bart Plouvier. Het gemis (Man-
teau, 205 blz., 32,50). Nieuwe -
allegorische - roman over onver
vulde verlangens. Plouvier (1951)
publiceerde onder andere de ro
man Het gelag en de reisverhalen-
bundel De ronde van de maan.
Ischa Meijer. Brief aan mijn moe
der (Prometheus, 92 blz., 19,90).
Bij het verschijnen - bijna vijfen
twintigjaar geleden - riep dit ego
document van Ischa Meijer de
meest verschillende reacties op.
Nu in een veertiende druk.
In de Singelpocketreeks 15,-)
verschenen: Roddy DoyleDe
vrouw die tegen de deur aan liep.
Roman over een vrouw die terug
kijkt op haar huwelijk vol drank
en geweld. Hugo ClausEen zach
te vernieling. Vijfde druk van
Claus' roman uit 1988. Gemt
Komrij: Humeuren en tempera
menten. In negentig lemma's
schets Komrij een staalkaart van
menselijke gevoelens en moties.
Willem Frederik Hermans: Herin
neringen van een engelbewaarder.
Roman uit 1971 als Singelpocket
(lledruk). Officier van justitie Al-
beregt rijdt, nadat hij zijn gelief
de, een joodse vrouw, naar de boot
in Hoek van Holland heeft ge
bracht. een meisje dood. In paniek
gooit hij haar in de struiken De
volgende dag breekt in Nederland
de Tweede Wereldoorlog uit. Albe-
regt worstelt met zijn verdriet en
wanhoop, zijn schuldgevoel en
zijn angst.
George Onveil: 1984.42e druk van
Orwells boek uit 1950, een huive
ringwekkende anti-utopie over de
wijze waarop de mens wordt ge
manipuleerd in een totalitaire
staat.
Joost ZwagermanDe ziekte van
jij (Arbeiderspers, 39 blz., 25,-).
Liefdesgedichten. Goedkope edi
tie van Zwagermans lyrische en
ironische gedichtenbundel uit
1988.
In de Ooievaar-pocketreeks (Pro
metheus) verschenen de volgende
titels: Harriet Rubin De vorstin
(170 blz., 12,-) over de strategie-
en en subtiele wapens van een
groot aantal sterke vrouwen uit
heden en verleden; Bruce Chat-
ioin: In Patagonië (228 blz.. 15.-),
reisverhalen uit 1979 in herdruk;
Geraldine Brooks: De duchten,
van Allah (288 blz.25,-). over de
verborgen wereld van de islamiti
sche vrouw; Luciano de Crescen-
zo De geschiedenis van de Grikse
filosofie (434 blz.. 25,-); Tim
Krabbé: De paardentekenaar (255
blz., 15.-), de beste verhalen van
de schrijver van De Renner. Het
Gouden Ei. Vertragingen De Grot;
Nina Sheridan: Het verlangen van
Anna (184 blz.. 17,50), erotische
roman uit 1995, Herman Brussel-
mans. Ex-schrijver (266 blz
15,-), vierde druk van Brussel
mans twaalfde boek uit 1991; Ma
ria Stahlie: Het beest met de twee
ruggen (241 blz., 15.-). roman
over de passie van een vrouw en
een jongere man; Sytze van der
Zee: Potgieterlaan 7 (277 blz
15,-), herinneringen aan een
jeugd; Reiskoorts (155 blz., 12,-),
verhalen van bekende schrijvers
over de kunst van het reizen.
ï,r.IPJE) JDJB YADERjlCIT B]
TUIWMAlï.
HET HONDJES.
Aw/z een Seast 25<5*~tJa/n&éaa}'
?rayt mc/i neef j'an my.'
Si- i 'jé' h-'-Ms,
sruref y&df H'CWX'
tyraj*,?* w^//r u//,- Ac
Hiëronijmus van Alphen...op slag be
roemd...
Die vermaak heeft in het lezen,
hoeft geen eenzaamheid te vree
zen,
maar is altoos wel te vreên.
Vader zegt, dat brave menschen
Dikwijls naar die uurtjes wen-
schen;
Om in oude en nieuwe boeken
Wijze lessen optezoeken:
En dat staat mij wonder aan.
Zo staat het in het gedicht 'De een
zaamheid' - een van de laatste ge
dichten uit de beroemde bundel
Kleine Gedigten voor Kinderen,
geschreven door Mr. Hiëronijmus
van Alphen (1746-1803). Deze
Van Alphen was een jurist. Hij
werkte eerst als advocaat, klom op
via de positie van procu
reur-generaal in het gewest
Utrecht tot een van de hogere fi
nanciële ambtenaren in de Repu
bliek van de achttiende eeuw. De
Franse tijd maakte.hem echter
ambteloos.
Van Alphen was een goede derti
ger, en nog maar aan het begin van
zijn maatschappelijke carrière,
toen zijn vrouw Johanna Maria
van Goens in het kraambed stierf
in 1775. De jurist was in kleine
kring bekend als dichter. Hij bleef
achter met drie jonge kinderen,
waarvan het jongste die zijn naam
droeg, enkele dagen oud was toen
zijn moeder stierf. In het voorbe
richt van zijn Kleine gedigten
schrijft Van Alphen dat die drie
jongens - Jantje is de oudste, Da
niël de tweede - nog "zijn eenig en
grootst vermaak" waren.
Toch lukt het Van Alphen in die
voor hem zo moeilijke periode -
zijn carrière verliep aanvankelijk
ook nog moeizaam - een bijzonder
werk samen te stellen dat zijn
naam zal vestigen. In 1778 ver
schijnt namelijk zijn Theorie der
Schoone Kunsten en Wetenschap
pen - de eerste in het Nederlands
verschenen schoonheidsleer,
waarin geprobeerd wordt duide
lijk te maken wat schoonheid is.
Over smaak valt in die late acht
tiende-eeuw zeker te twisten. De
kunst van rationalisme en vroege
romantiek wordt in een esthe-
tisch-filosofisch tractaat geana
lyseerd. Het maakt hem op slag
beroemd.
Simpel en nuttig
Begin 1778 verscheen ook een sim
pel bundeltje van 24 gedichtjes.
Het titelblad vermeldde geen
schrijver en het boekje was niet
geïllustreerd. De onbekende dich
ter zette in een voorbericht wel
zijn bedoeling uiteen. Het was niet
gemaakt om roem te oogsten,
maar de maker, vader van jonge
spruiten, wilde voor hen en andere
kinderen in de leeftijd van vijf tot
tien jaar iets begrijpelijks en nut
tigs te lezen geven. Dat was voor
Nederland iets nieuws, aldus de
dichter. Nog in hetzelfde jaar ver
scheen een vervolg met 22 nieuwe
gedichten en met de naam van
Hiëronymus van Alphen wel op
het titelblad. Daarna bleven de
herdrukken komen. Er versche
nen zelfs imitaties en er kwam nog
een tweede vervolg. In 1787 wer
den de rijmpjes verenigd in een de
finitieve uitgave van 66 gedichten.
Voor ons is het nu onbegrijpelijk
dat door een andere uitgever een
los bundeltje illustraties op de
markt werd gebracht - dat kon
desgewenst bijgebonden worden.
Dat was echter in die tijd niet
vreemd. Ook boeken van Betje
Wolff en Aagje Deken verschenen
eerst 'kaal'. Bij onverminderd ver
koopsucces kwamen er geïllus
treerde uitgaven of losse illustra
ties op de markt. Een boek van
Anna Enquist of Connie Palmen
met plaatjes - het is een idee mis
schien als de verkoop stokt.
Verlichting
De kindergedichten van Van Al
phen zijn in het literatuuronder
wijs een vast voorbeeld geweest
van de 18e-eeuwse verlichtingsli
teratuur:
Die perzik gaf mijn vader mij,
omdat ik vlijtig leer,
Nu eet ik vergenoegd en blij.
Die perzik smaakt naar meer.
De vrolijkheid past aan de jeugd
Die leerzaam zig betoont.
De naarstigheid, die kinderdeugd,
Wordt altoos wel beloond.
In simpele rijmpjes wordt een
voorbeeldig kinderleven gete
kend. Wees gehoorzaam, leef zoals
het hoort en alles komt goed.
Mijn vader is mijn beste vrind,
Hij noemt mij steeds zijn lieve
kind.
Deugd en ondeugd, in plaats van
zonde en genade. Braafheid en be
rouw, inzicht en overleg - het is het
nieuwe opvoedingsideaal. Er is
oog voor het kinderlijke. Door de
juiste voorbeelden zullen we goe
de mensen krijgen.
Zou ik door ongehoorzaamheid,
dan maken, dat mijn vader
schreit;
Zou ik hem zugten doen en klagen;
Nee, als mijn jonkheid iet misdoet,
Dan val ik aanstonds hem te voet,
En zal aan God vergeving vragen.
En die vergeving krijgen ze na
tuurlijk, want de God van die tijd
is geen wrekende. Eenvoudig en
optimistisch is ook de boodschap
over materialisme. Geen merkkle
ding, plat gewin, dure vakanties -
maar deze boodschap voor beurs
speculanten: 'Geen geld bekore
Er is een tijd geweest dat
iedereen moeiteloos het
volgende kon invullen: 'Jantje
zag eenshangen'? Toen
vlogen de pruimen vanzelf de
mond uit, o, als eieren zo
groot! Nu moeten we met
gesubsidieerde uitgaven een
klassiek kinderboek uit de
Nederlandse literatuur aan de
vergetelheid ontrukken.
ons jong gemoed, maar heiligheid
en deugd. De wijsheid is het no-
digst goed; het sieraad van de
jeugd'. Ijverig, degelijk, zonder
buitensporigheid. Zachte dwang
maar vooral overtuiging en een le
ven in matigheid geven onze kin
deren het goede voorbeeld. Dan
zal ons nageslacht uitroepen:
'Mijn leven is leeren, mijn leeren is
spelen' - "t Is wijsheid, 't zijn
deugden, naar welken ik haak.En
als dat niet afdoende is, kan altijd
nog de ellende voorgehouden wor
den: 'Pietje, zo gij niet wilt deugen,
dan verschijnt de zwarte man.'
Vertalingen
De Kleine gedigten voor Kinderen
werden niet alleen in ons land po
pulair. In een buitengewoon goed
nawoord - helder, overzichtelijk,
informatief zonder dat de lezer ge
plet wordt onder een te veel - lezen
we dat in de negentiende eeuw de
ze gedichten vertaald werden in
alle moderne talen, inclusief het
Fries (1852) en het Maleis (1838).
De informatie maakt deze heruit
gave van Van Alphen niet alleen
tot iets bijzonders. Het is een
prachtige, royale uitgave in de pas
begonnen Delta-reeks waarin de
belangrijkste werken uit de oude
re Nederlandse letterkunde per
manent beschikbaar moeten ko
men voor een algemeen publiek.
Een groep samenwerkende uitge
vers verzorgt de reeks en het mi
nisterie van Nuis betaalt er goed
voor.
Zoiets is natuurlijk prachtig en
mooi en goed dat iedereen dit pad
der deugd bewandelt. Toch roept
dit initiatief ook vragen op. An
derhalve eeuw lang heeft het Ne
derlandse onderwijs met bloemle
zingen en schooluitgaven gezorgd
dat de kennis omtrent het literaire
verleden doorgegeven werd. Zo
ook Jantje met zijn pruimen, of ze
nou stonken of lekker smaakten,
tussen de muren van een oud klas
lokaal werden ze nog eens opge
diend. Nu hebben we het onder
wijs vernieuwd tot voortgezet dit
en basisvorming dat en studiehuis
zo en bibliotheek zus. Hetzelfde
ministerie coördineert de afschaf
fing van het traditionele onder
wijs in de historische letterkunde.
En met subsidie kan de schoolbi
bliotheek nu een exemplaar uit de
delta-reeks aanschaffen waarmee
de leerling zichzelf kan verrijken.
Minder maar beter, roept de secre
taresse van het onderwijs! Maar
wie leest dan Van Alphen nog? En
dan: wie kan die teksten zonder
goede introductie en zonder een
brede cultuurhistorische kennis
nog appreciëren? En zullen de toe
komstige leraren - degenen die
zich nu als makke schappen tot
studiehuisbegeleiders laten vor
men - die nog geven?
Ach, misschien geen redenen om
aan de weg der deugd te twijfelen.
Nog altijd blijft immers de moge
lijkheid om ontspoorde jongeren
met de Kleine gedigten voor kin
deren te helpen. Misschien iets
voor voetbalsupporters? Om uit
het hoofd te leren. Als taakstraf:
"k Wou zo graag verstandig we
zen, en ik worde ook graag gepre
zen...'
Lo van Driel
H van Alphen, Kleine gedigten voor
kinderen Uitgeverij Querido geb.)
f 39.90
XHKESAttipfr i. vAjr AlSWES.
kias'iss famxc&xzs, «sxesiax
»ÏH
-vm&iö&tèim irtre ssiJas
