Nooit meer op zoek naar het nieuwe Atlantis
Ons brein zal altijd
een mysterie blijven
Dick Swaab,
hersenen als
dagelijks werk
reportage zaterdag 27 juni 1998 29
Van Plato tot en met dominee Hans
Visser. De filosoof Hans Achterhuis
rekent af met het utopisch denken. Wij
moeten openstaan voor het nieuwe dat
de techniek brengt en geen grootschalige
maatschappelijke experimenten meer
aangaan in de nieuwe eeuw.
Toen de Amsterdamse metro werd ge
bouwd, bloeide de sfeer van de j aren zes
tig nog volop. Op de Nieuwmarkt waren
vreselijke rellen geweest, juist vanwege
die aanleg. In die omstandigheden ga je
natuurlij k geen metrostations aanleggen
met hokjes, waar je een kaartje moet ko
pen. Het ideeOf nog erger: van die tour
niquets, draaibare kruisvormige door
gangen. Dat zou heel betuttelend - zo
was toen het jargon - zijn. Nee, mensen
waren vrije, autonome wezens. Die
stempelden vast en zeker allemaal gewe
tensvol hun strippenkaart.
Welnu, in een mum van tijd was het raak:
nergens was het 's avonds zo onveilig als
juist in de Amsterdamse metro en ner
gens werd zoveel zwartgereden. Goede
raad was duur. Ook letterlijk, want het
plaatsen van tourniquets zou miljoenen
gaan kosten. Nee, dan loste men het lie
ver op met praatgroepen en opvoedkun
dige projecten in de wijken. Het hielp al
lemaal niets. Totdat in 1994 klaphekjes
werden geplaatst, vriendelijke klaphek
jes in plaats van zo'n ongastvrij tourni
quet. Het zwartrijden daalde met bijna
de helft, van 35 procent naar 15 procent
op het totaal.
Bijsturen
Voor de techniekfilosoof Hans Achter
huis is dit een sprekend voorbeeld van
wat hij noemt 'moraliserende appara
ten'. Dat woord moet de rechtgeaarde
cultuurminnaar als een vloek in de oren
klinken. De techniek immers bedreigt de
menselijke waarden. Hans Achterhuis:
„Laatst riep iemand uit tijdens een ge
sprek over de erectie-pil: 'Zie je wel, we
leven al in 'Brave New World'." Hij is
verontwaardigd over zoveel naïviteit.
Techniek is niet een boze bedreiging van
de mens, maar kan ons ook bijsturen.
Stoplichten, verkeersdrempels, prik
klokken, bewakingscamera's. Op de
laatste na misschien, zijn het alle geac
cepteerde technische sturingen van ons
gedrag. En wat die camera's betreft:
„Zolang ik dat weet en zolang ik weet dat
de films om de zoveel tijd vernietigd
worden, is dat geen probleem. Sommige
taken, zoals bewaking, kun je in demo
cratisch overleg uit handen geven aan
apparaten. Bij grote groepen stuit dat op
bezwaar. Die zien er meteen 'Nineteen
Eightyfour' in, 'Big brother is watching
you'. Mij gaat dat veel te ver."
Professor Hans Achterhuis heeft een
spoor van boeken en artikelen achter
zich waarin hij de relatie tussen techniek
en samenleving onderzocht. De vraag is
nu geworden of wij een toekomst tege
moet gaan waarin de mens de slaaf van
de techniek is geworden. Opvallend is
dat juist vele gelovigen van toen die
angst voor de techniek hebben. In navol
ging van denkers als Heidegger en Ellul,
zien zij een inktzwarte toekomst. Ande
ren, zoals Achterhuis, zijn kritisch over
een te groot pessimisme.
Maar mensen denken vaak vanuit zo'n
schrikbeeld-model zonder zich te reali
seren dat de technologische veranderin
gen al zo ver zijn gevorderd dat de wer
kelijkheid de nachtmerrie al lang heeft
ingehaald, meent Achterhuis. „Bijna al
le medisch-technische mogelijkheden
die in 'Brave New World' worden ge
noemd, hebben wij nu beschikbaar, maai
de wereld is er niet slechter op gewor
den."
Achterhuis is tegenwoordig verbonden
aan de Technische Universiteit van
Twente. Hij promoveerde in 1969 op een
proefschrift over Albert Camus ('Camus,
de moed om mens te zijn'). Camus lag in
die jaren niet zo heel goed bij links Euro
pa omdat hij humanistische waarden te
genover de roep om omwenteling en be
vrijding bleef stellen.
Je zou kunnen zeggen dat vele boeken la
ter Camus' geest nog steeds voelbaar is in
het werk van Achterhuis. In 'De erfenis
van de utopie' rekent hij af met al die mo
dellen van de ideale samenleving, van
cis Bacon is daardoor enorm afgeno
men."
„Nou moet ik zeggen, dat ik 'De erfenis
van de utopie' begon te schrijven na de
val van de Muur. Dat heeft het wel ge
makkelijker gemaakt. Opeens werd dui
delijk hoe verblind links lange tijd is
geweest. Ik kan mij dan ook niet bóos
maken over de naïviteit waarmee intel
lectuelen als Mulisch, Sartre, Theun de
Vries 'fellow-travellers' waren van het
communisme. Er zijn belachelijke din
gen gebeurd in die tijd, dat is waar. Maar
de woede van Bolkestein daarover, zijn
opwinding, is zuiver politiek. Ik doe daar
niet aan mee."
Tijdgeest
„Ik vind wel dat wij moeten proberen te
begrijpen wat er aan de hand is geweest,
waarom wij ons zo hebben laten meesle
pen. Ik denk dat het heel erg de tijdgeest
is geweest, de opdeling van de wereld in
twee kampen. Wat ik wel onbegrijpelijk
vind, en waar ik koude rillingen van
krijg, is dat er nu mensen opstaan die het
weer willen proberen, grootschalige ex
perimenten. André Klukshuhn (Neder
lands filosoof) vindt dat het communis
me weer een kans moet krijgen. Dat vind
ik echt onvergeeflijk."
Wat is de reden dat filosofen bezwijken
onder de verleiding van de utopie?
Achterhuis zucht. „Het is toch over het
algemeen een vreselijk slag mensen, filo
sofen. Zij dragen allemaal het filosoof-
koningschap in zich, waar Plato zo mee
wegliep. Eigenlijk is Immanuel Kant de
enig politieke correcte denker geweest.
Hij vond uitdrukkelijk dat een filosoof
zich niet met politiek moest bemoeien."
Dan voegt hij toe: „Nu is het ook wel be
grijpelijk. Want het trauma van de socia
le filosofie is de dood van Socrates, al die
eeuwengeblevenAthene heeft Socrates
ter dood gebracht omdat hij de jeugd be
dierf, vond men. Ik denk dat dat zijn
doorwerking nog steeds doet voelen."
Jan-Hendrik Bakker
Hans Achterhuis: De erfenis van de utopie -
Uitgever Ambo/Anthos, f 49,50.
Plato en Thomas More, tot en met de hui
dige eco-utopieën van Greenpeace. Het
zijn modellen die de concrete mens offe
ren. Wij moeten stoppen te zoeken naar
'Het Nieuwe Atlantis', zoals de titel luidt
van Francis Bacons beroemde boek. In
plaats daarvan moeten wij sleutelen aan
wat wij hebben. Het utopisch denken
heeft in het verleden te vaak tot misdaad
en massamoord geleid.
Achterhuis betoogt in zijn boek dat uto
pieën vrijwel altijd uitgaan van de on
dergeschiktheid van het individu aan het
grote Doel, de maakbaarheid van de sa
menleving en een griezelige controle op
denken en voelen.
Achterhuis: „Eigenlijk moet je jezelf
steeds afvragen bij al die utopische mo
dellen: zou ik er zelf in willen leven? Ik
heb het zelf ook allemaal prachtig ge
vonden, moet ik toegeven. Maar pas als je
je afvraagt of je er zelf zou willen wonen,
vallen de schellen van je ogen. Mijn
waardering voor Thomas More en Fran-
Hoogleraar filosofie Hans Achterhuis: „Je ziet dat mensen toch mensen blijven." foto Jacques Zorgman
Niks Frankenstein, niks luguber. Voor
prof. dr. Dick Swaab zijn hersenen
dagelijks werk en zo boeiend als een
oceaan waarvan we de grenzen niet
kennen. Hij is directeur van het
Nederlands Herseninstituut en maakte
naam met de ontdekking dat seksuele
voorkeur vastligt in de hersenen.
Ondertussen speurt hij met zijn team ook
naar het geheim van Alzheimer. Een
gesprek met de man die al heeft vastgelegd
hoe ze straks met zijn hersenen aan de slag
moeten: „In tachtig plakjes."
Hij zegt: „Ik heb wel hersenen gegeten.
Heel smakelijk. Alleen kon ik aan ta
fel nooit de neiging onderdrukken om er
uitvoerig over te praten. Ging ik uitleggen
welke structuren er te zien waren en wat
hun functie was en dan kreeg ik het ene na
het andere bord toegeschoven. Ik ben er
twintig jaar geleden mee opgehouden, ik
zag de BSE-bui al hangen. In sommige
culturen denken ze dat kinderen die een
hersenstoomis hebben door het eten van
hersenen beter kunnen worden. In
Nieuw-Guinea was een stam waar ze de
hersenen van overwonnen vijanden aten;
daar is een vorm van dementie uitgebro
ken."
„Via de hersenen worden prionen overge
bracht. Je weet niet wat je binnenkrijgt en
na vele jaren openbaren die kiemen zich
als hersenziekte. Koeien krijgen de ziekte
door het eten van schapenresten en men
sen waarschijnlijk onder andere door het
eten van koeienmateriaal. Het gaat over
van soort op soort. Hersenen zijn infectu
eus materiaal. Dus als je iemands herse
nen eruit haalt, wat wij een obductie noe
men, moet je buitengewoon voorzichtig
met het materiaal omgaan. Zo'n obductie
moet binnen drie uur na iemands overlij
den plaatsvinden en dat gebeurt vaak
middenin 'de nacht. Maar dat heeft niets
met dokter Frankenstein te maken, het is
absoluut niet luguber."
„Het openen van de schedel roept wel
emoties op, maar dat komt omdat we ver
onderstellen dat in de hersenen de ziel
verankerd ligt, dat er meer is dan het li
chaam, al is dat voor iedereen iets anders.
De Surinaamse obductie-assistent van
het AMC klopt voordat hij de opbaar
ruimte binnen gaat drie keer op de deur
ten teken voor de geesten dat hij er aan
komt. Maar ik definieer de ziel als het re
sultaat van het functioneren van de ze
nuwcellen. Dat neemt niet weg dat het
voor mij elke keer weer een emotioneel
moment is als ik de hersenen van iemand
in mij n handen krij g. Ik realiseer me dat ik
iemands wezen voor me heb. Nog maar
een paar uur eerder kon die mens dank zij
die hersenen praten, lachen, voelen, hui
len, denken. Je houdt een persoon in je
handen."
Geheugen
Prof. dr. Dick Swaab is niet zo gek op in
terviews. „Het houdt je alleen maar van je
werk af." Neemt toch ruim de tijd. Praat
zacht. Onderkoelde humor. „Is er een ge-
heugenpil voor Alzheimer ontdekt? Die
kun j e maar beter vergeten.Hij is hersen-
specialist, directeur van het Nederlands
Instituut voor Hersenonderzoek en houdt
kantoor in een sfeerloos gebouw achter
het Academisch Medisch Centrum (AMC)
in Amsterdam. Hier ontdekte hij met zijn
team in de hersenen van homoseksuele
hebben met tientallen verpleeghuizen en
bejaardenhuizen. Wat nog wel moeilijk is:
het krijgen van hersenen van gezonde
mensen. Die hebben we nodig omdat we
elk stukje ziek hersenweefsel moeten
kunnen vergelijken met gezond hersen
weefsel van iemand met dezelfde leeftijd
en van hetzelfde geslacht. Ik zou willen
dat mensen beseffen hoe belangrijk het is
dat ze hun hersenen afstaan voor onder
zoek."
Wat zijn dan de vorderingen in het Alzhei-
mer-onderzoek?
„Vorderingen.... het publiek heeft het
idee: een knal in een reageerbuis en er is
iets nieuws gevonden. In werkelijkheid is
het eindeloos puzzelen, maak je kleine
stapjes vooruit en soms ook stappen te
rug. We weten inmiddels dat Alzheimer
een ziekte is waarbij het verouderings
proces in de hersenen veel sneller gaat dan
normaal. Je hebt bovendien een veel klei
nere kans de ziekte te krijgen naarmate je
een betere scholing hebt. Er is een toena
me van de ziekte bij het afnemen van het
opleidingsniveau.Verder hebben we ook
een groep hersencellen gevonden die wij
de 'klok' noemen. Die is bij Alzheimer-pa-
tiënten ontregeld en veroorzaakt de on
rust die hun zo kenmerkt: onregelmatig
slapen, 's nachts door het huis spoken. Als
je bij ratten die klok in de hersenen be
schadigt, zie je ze onrustig worden en krij
gen ze een heel onregelmatig slaapritme.
Als j e die klok uit de hersenen van een foe
tus-rat haalt en implanteert m de herse
nen van die onrustige rat, is die binnen
drie weken weer vrijwel normaal. Dat ex
periment wordt niet bij mensen gedaan.
Bij al dit soort experimenten draait het
om de vraag: hoe krijg je bepaalde func
ties in de hersenen weer aan de praat? Om
daar achter te komen, kweken we cellen
in het laboratorium en hebben we metho
den gevonden om de groei van zenuwuit
einden te stimuleren. Daardoor kunnen
kapotte zenuwen weerverbinding met el
kaar maken. Dat is belangrijk voor het
Alzheimer-onderzoek, maar het kan ook
de oplossing zijn voor een dwarslaesie. Ik
denk dat dwarslaesies in volgende gene
raties te genezen zullen zijn omdat het
daarbij gaat om een blokkade van de ze
nuwen. Als de stoffen waarover ik het heb
in de hersenen van dwarlaesie-patiënten
gevormd kunnen worden, zal die blokka
de hopelijk kunnen worden opgeheven."
Dat is geen valse hoop?
„Nee, als we ons maar heel goed realiseren
dat het pas voor volgende generaties zal
zijn en beslist niet eerder. Het onderzoek
is nog in een experimenteel stadium. Het
gebeurt alleen bij dieren, het is nog niet op
mensen uitgeprobeerd."
Stukjes
Zou u willen weten hoe uw eigen hersenen
eruit zien?
„Ook niet. Ik denk niet zozeer in individu
ele hersenen, maar ingroepen. Hoe zien de
hersenen van Alzheimer-patiënten eruit?
Allemaal hetzelfde? Is de ene de andere
niet? Wat is dan het verschil? Eerst dacht
ik dat elk brein uniek was, nu weet ik dat
er groepen zijn en dat in iedere groep een
zekere spreiding voorkomt die ons ook
weer informatie geeft. De enige zorg die ik
over mijn eigen hersenen heb is dat ze na
mijn dood goed worden gebruikt. Dat ze
er goed mee omgaan. Toen ik behoorlijk
ziek was, heb ik wat aantekeningen ge
maakt met suggesties hoe de verschillen
de stukjes het best gebruikt kunnen wor
den."
Stukjes?
„Mijn hersenen gaan straks in tachtig
verschillende plakjes naar tachtig ver
schillende onderzoeksgroepen."
En dat is het dan?
„Met de dood is het afgelopen. Als kind
heb ik nog wel geworsteld met de vraag of
er leven na de dood is. Ik heb dat toen een
keer gevraagd aan mijn grootvader, die
vaak bij ons een glas cognac kwam drin
ken. Hij zat in zijn stoel en ik vroeg: opa,
wat gebeurt er met je na de dood? Hij tuur
de naar zijn glas, draaide de cognac een
beetje rond en antwoordde: Niets. Toen
was het voor mij opgelost."
Dick Hofland
Directeur herseninstituut dr. Dick Swaab: „Mijn werk bestaat voor 90 procent uit frustratie. De voldoening zit in de overige 10 pro
cent." foto Roland de Bruin
mannen die aan aids waren overleden een
opmerkelijk grote groep zenuwcellen.
Dat kwam niet omdat de mannen aids
hadden, maar omdat ze homoseksueel
waren, concludeerde Swaab. Met andere
woorden: seksuele voorkeur is geen keu
ze, maar ligt vast in de hersenen, in een
minuscuul stukje daarvan, de hypothala
mus.
In homoseksuele kringen leidde dat tot
grote woede, demonstraties voor Swaabs
huis en dreigementen door de telefoon.
Maar de weerstand ebde weg en onder
zoeksgroepen in het buitenland bevestig
den steeds vaker Swaabs bevindingen. In
de Verenigde Staten werd zelfs een gen
ontdekt dat de kans op homoseksualiteit
kan vergroten. Samen met onder meer
hoogleraar transseksuologie Louis Goo-
ren van de Vrije Universiteit ontdekte
Swaab enkele jaren later dat ook trans-
seksualiteit in de hypothalamus zit beslo
ten. Transseksuelen die man zijn, blijken
te beschikken over de vrouwelijke variant
van een groep zenuwcellen. Dat verklaart
waarom'deze mannen van jongs af het ge
voel hebben wouw te zijn.
Deze bevinding werd bijna voor kennis
geving aangenomen en dat is nogal op
merkelijk. Swaab begeeft zich namelijk
op hetzelfde omstreden gebied als crimi
noloog prof. Buikhuisen iri de jaren
zeventig, maar die werd letterlijk wegge
hoond door collega's en media. Buikhui
sen beweerde dat crimineel gedrag in
aanleg in de hersenen aanwezig is.
Swaab: „Voor acceptatie en verwerking is
blijkbaar tijd nodig. Buikhuisen had voor
een deel de pech dat hij zijn omstreden
theorie publiceerde in een tijd die daar
niet rijp voor was. Ik heb daar meer geluk
mee gehad. Daarnaast is er ook een we
zenlijk verschil: hij beweerde dingen die
hij nog moest onderzoeken, ik heb eerst
onderzoek gedaan voordat ik met mijn
bevindingen kwam. Alles wat ik zeg kan
wetenschappelijk worden onderbouwd.
Daardoor heb ik altijd argumenten, ter
wijl de weerstand slechts op emoties ge
baseerd blijkt te zijn en dus op niets."
Psychiaters als Jan Foudraine zeggen dat
het juist gaat om de emoties, om het hart,
en dat de hersenen een zwaar overschat li
chaamsdeel zijn.
„De oude Egyptenaren dachten dat de ziel
in het hart huisde. Dat is grote onzin. Het
hart heeft alleen een pompfunctie. Als
Foudraine bedoelt dat het gevoel boven
de ratio moet gaan, dan nóg. Gevoel en
verstand zitten allebei in de hersenen en
nergens anders. Foudraine komt uit een
school die de hersenen heeft ónderschat.
We zijn er geen stap verder door gekomen,
het heeft het vak opgehouden. Het heeft
ervoor gezorgd dat moeders de schuld
kregen van hun autistisch kind, van hun
schizofrene kind. Terwijl autisme en schi
zofrenie toch echt hersenziekten zijn."
Toeval
Hebt u die belangstelling voor hersenen
bij uw geboorte of van huis uit, van uw
omgeving, meegekregen?
„Dat blijft moeilijk te bepalen. Ik kom uit
een familie van artsen, mijn vader was gy
naecoloog en er kwamen altijd medici en
wetenschappers over de vloer. Querido,
de oprichter van de medische faculteit in
Rotterdam, was een huisvriend, evenals
psychiater-seksuoloog Van Emde Boas.
Zo bezien heeft je omgeving dus veel zin.
Maar toch: Ik wilde als student-assistent
op de farmacologie gaan werken, maar
kwam bij het herseninstituut terecht om
dat daar eerder een plek vrij kwam. Dat
noem ik toeval en geen carrièreplanning.
Misschien is dat bij mijn interesse voor
kunst ook wel het geval. Maar dat is hoe
dan ook puur theoretisch. We weten lang
niet alles."
Ook niet of de vrije wil bestaat?
„Ik zeg altijd: het lijkt alsof de vrije wil
bestaat. Volgens Spinoza bestaat de vrije
wil niet en ik heb nog geen argumenten
gezien om het tegendeel aan te hangen.
We denken vaak dat we zelf beslissingen
nemen, maar wellicht kunnen we niet an
ders beslissen omdat ons brein zo in el
kaar zit of omdat de omgeving zóveel in
vloed heeft dat we ook niet anders kunnen
handelen. Waarom bijvoorbeeld wil op
een bepaald moment iedereen sport
schoenen van hetzelfde merk? Het moei
lijke maar ook het mooie van de hersenen
is dat ze zo complex zijn, zo complex als
het heelal, dus de mensheid zal het volle
dige geheim nooit ontdekken. Als je alle
'inputs' van de hersenen kent en alles van
de hersenen weet, zou je wellicht ook kun
nen voorspellen welke beslissingen we
nemen. Maar we weten lang niet alles.
Wat we tot nu toe wel weten is niet eens in
procenten uit te drukken, want het brein
is een oceaan waarvan ik alleen het water
om mij heen zie. Dat stukje ken ik, maar ik
weet totaal niet waar het water ophoudt.
Alzheimer
Is het frustrerend dat u nog maar zo wei
nig van de hersenen weet?
,Mijn werk bestaat voor negentig procent
uit frustratie. Dingen die niet opschieten,
geld dat je niet krijgt. Zoveel dingen. De
voldoening zit in de overige tien procent.
Zoals het onderzoek naar Alzheimer?
„Daar zij we wel iets mee opgeschoten."
Maar tien jaar geleden wisten we toch net
zoveel als nu?
„We weten veel meer, alleen weten we nog
altijd niet genoeg over het ontstaan van
Alzheimer om het te kunnen genezen.
Toen we begonnen heeft het mij vijf jaar
gekost om vier Alzheimer-hersenen te
krijgen. Dat is sinds de oprichting van de
Nederlandse Hersenbank een stuk mak
kelijker geworden, omdat we afspraken
