Bastion en bolwerk
verhalen van vrijheid
u Evenementen en excursies
in oude vestingsteden
vrije tijd
zaterdag 20 juni 1998 J J
Arsenaal, bastion, bolwerk, glacis, contrescarp. Het zijn
vestingbouwtermen die op menig plek in Zeeland inspiratiebron
vormden voor straatnaamgeving. Zeeuws-Vlaanderen heeft er zelfs
een plaatsnaam aan overgehouden: Retranchement. Dat betekent
zoveel als een uit een walmuur bestaande afsnijding om de
verdediging voort te zetten wanneer de vijand door een bres is
binnengedrongen.
fotografie Lex de Meester
van de 16e-eeuwse aanleg intact. De drie
stadspoorten van Zierikzee herinneren
aan de aanleg, in de 13e en 14e eeuw, van
imposante verdedigingswerken, van be
lang in de strijd tussen Holland en Vlaan
deren om het bezit van Zeeland. Van de
moderne fortificaties rest slechts het
Blauwe Bolwerk aan de zuidwestzij de.
Invalshoeken
Het door het VW-wezen opgezette ves-
tingstedenproject omvat vijftien invals
hoeken. Daartoe behoren, dicht bij het
Zeeuwse huis, Brielle, Hellevoetsluis en
Willemstad. Nergens in het land wordt
het doorbreken van verdedigingsstelsels
zo beeldend weergegeven als in DenBriel.
Elk jaar op 1 april raakt de lucht bezwan
gerd door kruitdampen, klinkt vervaar
lijk kanongebulder en tromgeroffel,
schalt het dringende advies 'in naam van
Oranje, doe open die poort' en maken nep-
Watergeuzen zich meester van de stad.
Dank zij een met zorg uitgevoerd restau
ratieplan verkeren de negen bastions en
vijf ravelijnen in een uitstekende staat.
Van de stadspoorten is weinig indruk
wekkends meer over.
De vestingwerken van Hellevoetsluis zijn
in 1665 aangelegd om de stad te verdedi
gen tegen aanvallen vanaf het water. De
monding van het Haringvliet was in die
tijd de belangrijkste poort naar de Noord
zee. De vesting bestaat uit een langgerekt
havenbekken, omringd door gebouwen
met een marineverleden. Er bestaan am
bitieuze plannen de vesting toeristisch op
te waarderen. Daarbij ligt het accent op
een voor scheepsrestauratie en histori
sche replicabouw in te richten droogdok
in één van de bastions. Dat de vesting Wil
lemstad er puntgaaf uiziet is vooral te
danken aan het uitstekende onderhoud
door de Stichting Menno van Coehoom.
Evenementen
De Nederlandse vestingsteden organise
ren jaarlijks een dag waarop de historie
wordt gevierd en herleven. Dit jaar is het
in Bergen op Zoom te doen. De organisatie
is goed voor een bont spektakel rond
schutterijen en gildes, verkleedpartijen
naar historische trant, en geluiden en be
wegingen die horen bij een nagespeelde
inname of verdediging van de stad. De
viering is gepland op 11 en 12 juli met als
bjzondere trepleister de opvoering, op de
binnenplaats van het Markiezenhof, van
een historische voorstelling 'Diederick,
het kind van de rekening' door 150 ac
teurs en figuranten. Op zondagmiddag 12
juli vindt een presentatie plaats van 14
vestingsteden. Door de binnenstad is een
wandelroute uitgezet met tal van demon
straties en troubadours en minstrelen.
Schutterijen, gildes en muziekgroepen
reconstrueren het beeld van het vroegere
leven in een vestingstad.
Onder de titel, 'beleef de historie' is een
driedaags verblijfsarrangement in Ber
gen op Zoom gegroepeerd. Ook Hulst
biedt met een meerdaags verblijfsarran
gement de mogelijkheid tot verbazing
over de architectuur van de vestingstad.
Er staan een 'stalen ros' en een goed gevul
de picknickmand gereed voor een nadere
verkenning.
Daarna is het voldaan bijkomen met een
glas van een speciaal door de vestingste
den ontwikkeld gerstenat. Het biermerk
sluit naadloos aan bij de zojuist onderga
ne proeverij van de vroegere sfeer in een
even zwaar bewaakte als belaagde veste:
'Grof Geschut'.
Jacques Cats
Vestingwerken Veere.
Enthousiaste
tuiniers houden
hun rug recht
Tuinontwerpen op
maat
Stofzuiger voor het
zwembad
Over kernfysica
kun je gewoon
praten
John Hurt speelt
psychiater op cd-
rom
puzzel en
postzegels
Nobelpoort Zierikzee.
Het is niet zo vreemd dat vestingbou w-
termen zijn benut om straten en plek
ken aan te duiden. Ze verwijzen naar de
stille getuigen van de eeuwenlange strijd
om het behoud van de vrijheid. Immer
zoekend naar aanknopingspunten om het
eigen publiek eens met andere ogen naar
het erfgoed van naast de deur te laten kij
ken heeft het VW-wezen een pro j eet ont
wikkeld onder de titel 'in een vestingstad
komt het verleden tot leven'.
Met excursies, evenementen en arrange
menten worden beelden opgeroepen uit
tijden toen kanonnen spraken, het een
vast gebruik was om personen over de
kling te jagen en het bonkige kabaal
klonk van het rammeien der stadspoor
ten.
Bestorming
De ANWB heeft, exclusief voor de leden,
een boekje samengesteld, dat uitzicht
biedt op een interessante kennismaking
met over tweeduizend jaar uitgesmeerde
defensieve bouwactiviteiten. De eerste
bestormingen van Nederlands grondge
bied komen voor rekening van de Romei
nen. Bedwelmd door het succes van het in
recordtijd ingepalmde Gallië dachten de
soldaten van Julius Caesar in een even
snel tempo het noorden naar hun hand te
kunnen zetten. Maar ze bleken niet erg
berekend op het vechten in moerassige
streken of dichte wouden. In een later sta
dium begon er gevaar te dreigen uit het
noorden en roerden de Vikingen zich
duchtig in deze contreien.
Waar de veroveraars ook vandaan kwa
men, altijd weer stuitten ze op ingenieuze
constructies om invallen en plunderingen
tegen te gaan. Ze kregen vorm in forten,
burgen, kastelen, ommuringen, poorten,
torens en vernuftige stelsels. Nederland
zou er nog steeds vol van hebben gestaan
als het parlement niet in 1874 de Vestings-
wet had aangenomen. Bij die gelegenheid
werd bepaald dat niet langer de steden
zelf verantwoordelijk waren voor hun ei
gen defensie, maar dat de vijand op natio
naal niveau tot stilstand moest worden
gebracht. Voor de stadsbesturen lag er
niets meer in de weg om zich te ontdoen
van het nauwe keurslijf van de fortifica
ties teneinde uitgebreid aan nieuwbouw
te gaan doen.
Overblijfselen
Daarmee werden op grote schaal histori
sche sporen uitgewist; stadsmuren gingen
tegen de vlakte, vestinggrachten werden
gedempt, stadspoorten geveld en bastions
en wallen omgevormd tot plantsoenen.
Maar er is gelukkig nog een boel overge
bleven. Her en der langs de kust bevinden
zich overblijfselen van cirkelvormige for
ten. Ze worden ringwalburgen genoemd.
De grootste locatie van deze forten of res
Toegangspoort Hulst.
Alfa-top in nieuw jasje
Tips voor een veilige auto
vakantie
Mazda ontwerpt nieuwe combi
tanten daarvan bevindt zich in Zeeland.
Een ringwalburg bestond uit een, door
een brede waterpartij omzoomde aarden
wal met op verschillende punten een
overbrugde doorgang. De plaatselijke be
volking legde ze met name in het laatste
deel van de 9e eeuw aan ter bescherming
tegen al te opdringerige Seandinaviërs.
De ringvorm van de straten rond de Mid
delburgse Abdij doet vermoeden dat hier
een ringwalburg lag. Ook elders in de pro
vincie - Oost-Souburg, Burgh - zijn diver
se voorbeelden te vinden.
In het aantrekkelijk bij de monding van
de Schelde gelegen Hulst werden halver
wege de veertiende eeuw geen halve
maatregelen getroffen om de stad te be
hoeden voor vijandelijkheden. Het leidde
tot de realisering van een netwerk van
constructies: negen bastions, drie ravelij
nen en een buitenwal. En alsof dat al niet
afschrikwekkend genoeg was kwam daar
een gordel bij van forten en schansen, die
reikte tot aan Sas van Gent.
De dertig Spaanse en Nederlandse forten
en schansen rond Hulst zijn zoveel eeu
wen later nauwelijks meer herkenbaar in
het toch vlakke landschap. De vesting
werken van de stad verkeren in een uitste
kende staat. Een drie kilometers lange
wandelroute leidt over de wallen en bas
tions.
Belangrijke schakel
Bergen op Zoom, als bewaker van de
monding van de Schelde ooit belangrijk
ste schakel in de West-Brabantse verdedi
gingslinie, moet het met heel wat minder
restanten stellen: een ravelijntje en een
poort, die nog niet eens deel uit heeft ge
maakt van de 17e-eeuwse fortificaties
Sluis dankt de vestingwerken aan de oor
sprong als havenstad. Gelegen aan het
Zwin was het een voorhaven van Brugge.
De in dertienhonderdzoveel opgeworpen
en nu met bomen beplante wallen tonen
aan dat de eerste vestingwerken ruim wa
ren opgezet. Sluis zit iets te royaal in het
jasje en dat is zo gebleven.
Om zijn positie te versterken liet prins
Maurits op het bij de monding van het
Zwin gesitueerde eiland Cadsandria een
aarden retranchement ofwel verschan
sing aanleggen, de kern van wat nu het
dorp Retranchement is. De schans ligt er
nog gaaf bij en nodigt uit tot een ontspan
nende wandeling met lieflijke doorkijk
jes. In de vroegere vestingstad Aarden
burg herinnert alleen de naam aan een
vestingwal. Op de Westpoort ha zijn de
fortificaties al in een vroeg stadium ge
sloopt. Het was weer prins Maurits die in
1604 het naburige IJzendijke transfor
meerde tot een zeshoekige vesting. Wat
daarvan resteert is een ravelijn en een
stukje gracht. De grootte van de Markt
herinnert eraan dat dit een excercitieter-
rein was.
Nog meer Zeeuwse verdedigingswerken:
Tholen bezit sinds 1620 een wal met zeven
bastions die redelijk in tact zijn gebleven.
In Veere zijn met name de 19e eeuwse de
len zichtbaar van de vestingwerken. De
Campveerse Toren, vermoedelijk de oud
ste herberg van het land, maakte deel uit
van de laat-middeleeuwse stadsmuur.
Van de 16e-eeuwse stadsmuur in Vlissin-
gen rest een deel van de Westpoort in de
vorm van een bij een restauratie enigszins
opgevijzelde Gevangenpoort. Op de kop
van de boulevard bevinden zich nog enke
le kazematten en het zogenaamde Kei-
zersbolwerk.
Fort Rammekens bij Ritthem mag zich het
oudste West-Europese fort van dit type
noemen. Hoewel er Napoleontische aan
passingen zijn gepleegd zijn er grote delen
Van gras kun je kaas
maken
Kersen zijn uit de mode
Rabarber met krijt voor
de slanke lijn