nieuwe
MUZIEK
Vrouwen
in de
avant-garde
11
mm
Mm
w
W
donderdag 11 juni 1998
Vrouwen in de avant-garde is het
thema van het tweeëntwintigste
Festival Nieuwe Muziek dat volgende
week donderdag begint. Alle activiteiten
vinden dit keer plaats in Middelburg. Van
18 juni tot en met 11 juli is vooral in de
weekenden de Kloveniersdoelen in
Middelburg het toneel van voornamelijk
muziek van en door vrouwen. Niet vanuit
een idee van positieve discriminatie, maar
eigenlijk aansluitend bij de doelstelling
volgens welke de Stichting Nieuwe
Muziek Zeeland al bijna dertig jaar werkt:
onbekende en avontuurlijke muziek van
hedendaagse componisten onder de
aandacht brengen. Want nog steeds wordt
muziek van vrouwelijke componisten
maar zelden uitgevoerd. Het komende
Festival Nieuwe Muziek biedt acht
wereldpremières en twaalf Nederlandse
premières van stukken die door vrouwen
zijn geschreven.
In deze bijlage van de PZC interviews met
componisten en musici, het volledige
programma en verschillende antwoorden
op de vraag of een festival met muziek van
vrouwen wel zinvol is.
Frances-Marie Uitti foto Malcolm Crowthers
Lucas Vis, directeur van het Sweelinck
Conservatorium in Amsterdam en
dirigent, wil eerst iets duidelijk maken.
„Vrouwen in de avant-garde, dat vind ik een
volstrekt idioot thema. Mijn eerste neiging
was dan ook daar geen woord aan vuil te
maken. Anderzijds nodigt het mij uit van
alles en nog wat over die kwestie te zeggen.
Misschien is het dus toch een goed thema.
Omdat het mensen uitdaagt." J-9£,"lÖÖ
Jin Hi Kim
Het thema van het tweeëntwin
tigste Festival Nieuwe Mu
ziek in Middelburg roept gemeng
de reacties op. En veel wagen. Is
het niet erg trendy? Heeft het soms
iets te maken met positieve discri
minatie en leidt het daarom niet de
aandacht af van waar het om gaat:
avontuurlijke en kwalitatief goe
de muziek? Werkt het niet ave
rechts, door vrouwen in een hoek
te zetten en niet gelijkwaardig te
behandelen aan mannen?
Toch verbleken die twijfels bij de
belangrijkste vraag die - zeker bij
leken en doorsnee muziekliefheb
bers - opkomt bij het thema 'Vrou
wen in de avant-garde': Wie zijn
dat dan? En, kijkend naar het pro
gramma van het festival waarin
ruim dertig stukken van vrouwe
lijke componisten zijn opgeno
men: Waarom is dit werk zelden of
nooit te vinden in de de seizoens
brochures van orkesten, ensem
bles en concertzalen? Ofte wel:
Waarom wordt dit werk bijna
nooit uitgevoerd? Punt van dis
cussie of niet, de komende weken
staan in Middelburg in ieder geval
werken van hedendaagse vrouwe
lijke componisten in de etalage.
In de muziekwereld spelen man
nen nog steeds de eerste viool. Een
bekende vrouwelijke componist is
net zo zeldzaam als een bekende
wouwelijke schaker of architect.
Niemand durft te beweren dat dit
genetisch bepaald is en dat is ook
onzin. Want is het niet zo dat meis
jes veel vaker musiceren dan jon
gens? In aanleg moeten de wil en
het talent dus aanwezig zijn, maar
wat gebeurt er onderweg? Waarom
haken zoveel vrouwen af?
Muziekscholen
Een globaal onderzoekje bevestigt
dat op de muziekscholen in de vier
grote steden in Nederland meisjes
de overhand hebben (57 om 43
Op de Zeeuwse Muziekschool is
het verschil nog duidelijker. Daar
is 64 procent van de leerlingen een
meisje. De omslag vindt plaats als
het musiceren een beroep dreigt te
worden. Onder de leerlingen op de
conservatoria in Rotterdam, Den
Haag en Amsterdam zijn mannen
in de meerderheid (gemiddeld on
geveer 45% vrouwen).
De studierichting compositieleer
is overduidelijk meer in trek bij
het mannelijk geslacht: in Den
Haag is het precentage vrouwen
dat leert componeren 36, in Am
sterdam slechts 19.
De kunstenbond van de FNV laat
weten dat van haar musicerende
leden 32 procent vrouw is. Bij de
CNV ligt dat op 29 procent. Van
docenten aan muziekscholen is
ongeveer de helft - maar slechts
een op de zes directeuren - vrouw.
Uit de geschiedenis blijkt dat
meisjes altijd veel meer muziekles
hebben genoten dan jongens, stelt
muziekwetenschapper Helen
Metzelaar. De afgelopen twintig
jaar deed zij veel onderzoek naar
de positie van vrouwen in de klas
sieke muziek.
Metzelaar: „Muziek hoorde bij de
opvoeding van een welgesteld
meisje. Ze moest kleren kunnen
naaien, jam kunnen maken en een
aardig potje piano kunnen spelen.
Een kind met muzikaal talent kon
aan het eind van de vorige eeuw
vanaf twaalf jaar meteen fulltime
muziekles krijgen. Dat gebeurde
op muziekscholen die gerund wer
den door de Maatschappij ter Be
vordering der Toonkunst. Aan het
eind van zo'n opleiding kreeg je
een onderwijsbevoegdheid. Het
overgrote deel van de gediplo
meerden was van het vrouwelijk
geslacht en de diploma's betroffen
voornamelijk zang, piano en viool.
Blaasinstrumenten waren tot vijf
tig jaar geleden taboe. Het uiter
lijk van meisjes mocht tijdens het
musiceren niet veranderen. Dus
geen bolle wangen, trompetlippen
en opgezwollen aderen in de nek.
Tegenwoordig zijn koper en slag
werk nog altijd vooral het domein
van mannen."
Dat vrouwen in muzikale beroe
pen zijn ondervertegenwoordigd,
is een gevolg van maatschappelij
ke conventies uit het verleden,
denkt ook directeur Matthieu
Meijs van de Zeeuwse Muziek
school. „In de kerken waren geen
functies voor vrouwen weggelegd,
ook geen muzikale functies. Zelfs
alten en sopranen in het koor zijn
eeuwenlang door jongens gezon
gen, niet door vrouwen. In opera's
zongen castraten de vrouwenrol
len."
Onzeker
Het zou Meijs niet verbazen als
muziek die Clara Schumann
schreef onder de naam van haar
man werd uitgebracht. Belle van
Zuylen verkleedde zich zelfs als
man om te kunnen componeren,
vertelt Vis. „Gelukkig zijn we dat
tijdperk ontstegen. Steeds meer
vrouwen gaan componeren. Die
ongelijkheid heeft een maat
schappelijke oorzaak. Veel ouders
redeneren nog steeds dat hun zoon
een goede baan moet vinden en
hun dochter een goede man.
Muziekwetenschapper en radio
maker Thea Derks bevestigt dat.
Ze studeerde enkele jaren geleden
af met een scriptie over de erken
ning van ensembles die door vrou
wen zijn opgericht. „Tot aan de
puberteit draaien meisjes volop
mee op-muziekscholen. Maar dan
worden ze geconfronteerd met
hun vrouw-zijn en worden ze on
zeker. Ik kan me dat wel voorstel
len. Meisjes worden door hun om
geving minder gestimuleerd om
musicus of componist te worden.
Jongens krijgen in dat opzicht
meer aandacht. Als dat idee thuis
met de paplepel is ingegoten, blij
ven vrouwen meestal onzeker. Ze
vinden het moeilijk aandacht voor
zichzelf te vragen. Een man rede
neert: 'Wat ik doe is de moeite
waard.' Een vrouw niet. Ze gaat te
weinig met haar werk de boer op.
Ik heb dat zelf in het verleden ge
merkt als leider van een popgroep.
Ik kon niet zeggen dat ik geen aan
dacht kreeg omdat ik een vrouw
was, want ik wist hoe ik me moest
presenteren. Maar dat is zeld
zaam."
Volgens Meijs worden vrouwen en
mannen gelijk behandeld als in de
muziekwereld banen worden ver
geven. Kwaliteit is het enige selec
tiecriterium om in een orkest te
komen.
Vis erkent dat er soms sprake is
van scepsis ten opzichte van vrou
wen. „Als ik dat merk, ageer ik
daartegen. Dat is een vooroordeel
en daarvan dient men zich te ont
houden. "Maar hij wijst ook op po
sitieve ontwikkelingen. „In het
Noord-Hollands Philharmomsch
Orkest zaten zoveel vrouwelijke
strijkers dat wel eens de vraag
werd opgeworpen of het geen tijd
werd een man aan te nemen. Ei
genlijk zijn dat soort zaken totaal
niet van belang. Een vrouw baart
een kind en een man verwekt het,
dat is het enige verschil tussen die
twee. De mooiste vorm van eman
cipatie is als mannen van vrouwen
leren en vrouwen van mannen en
ze vervolgens in de beroepswereld
gelijkwaardig aan elkaar zijn.
Maar ik zou er nooit voor kiezen
dat via speciale thema's te be
werkstelligen. Dat roept mis
schien discussie op en dat is goed,
maar bij concerten hoort het te
gaan om de inhoud van de muziek.
Niet over het geslacht van de com
ponist. Dat is grote onzin."
Voor Derks is dat te simpel gerede
neerd. Volgens haar is ook het ge
drag van geëmancipeerde mannen
vaak ongemerkt seksistisch. „Nie
mand zal dat van zichzelf toege
ven, maar dat geldt ook voor dis
criminatie. Alleen, wie heeft nou
werkelijk veel zwarte of Marok
kaanse vrienden? Zo gaat het ook
met vrouwen in de muziekwereld.
Een compositie van een vrouw
moet beter zijn dan die van een
man om uitgevoerd te worden.
Mankeert er iets aan dan wordt al
snel gezegd: 'Tja, het is ook van
een vrouw.' Een man krijgt meer
clementie. Daarvan wordt gezegd
dat hij nog wat jong is of dat hij het
stuk nog wat moet bijschaven. Als
een vrouw haar mond opendoet,
vinden mannen dat het een wijf is
met haar op de tanden. Een man
die dat doet, is een fijne, krachtige
figuur. Het zijn die intuïtieve reac
ties die de ongelijkheid in stand
houden."
„De kaders van de muziekwereld
worden nog steeds door mannen
bepaald. Als zij iets willen organi
seren of ze hebben iemand nodig
dan denken ze toch allereerst aan
hun vrienden en dat zullen vaak
mannen zijn. Dat zal altijd ont
kend worden. Iemand als Reinbert
de Leeuw zegt: 'Iedereen die met
een goede partituur aankomt
wordt gespeeld.' Feit blijft dat er
toch behoorlijk wat goede vrou
welijke componisten zijn, maar
daarvan is vrijwel niets te horen
op de radio en in de concertzalen."
Het blijft een raadselachtig pro
bleem. Niemand van de onder
vraagden denkt een verschil te
kunnen horen tussen de composi
tie van een man of een vrouw. Tus
sen composities bestaan alleen
verschillen in kwaliteit. Des te
schriller is de constatering dat
stukken van vrouwen zo weinig
worden uitgevoerd, want er is ook
niemand die beweert dat zij niet in
staat zijn eenzelfde niveau te be
reiken als mannelijke componis
ten.
Ruim tien jaar bestaat in Amster
dam de Stichting Vrouw en Mu
ziek. Die is opgericht om de aan
dacht te vestigen op muziek van
\Touwen. Onbekendheid is de be
langrijkste oorzaak van het gerin
ge aantal uitvoeringen, aldus co
ordinator Tineke Cordesius. „Die
onbekendheid is geen onwil van
mannen. Ensembles zijn vaak
aangenaam verrast als zij kennis
maken met de kwaliteit van com
posities door vrouwen. Wij vinden
niet dat de muziek van vrouwen
per se uitgevoerd moet worden.
Wij vinden het alleen zonde als
goede muziek, van hetzelfde ni
veau als veel dingen die wèl wor
den uitgevoerd, niet boven water
komt en niet op de podia en de ra
dio te horen is. Het is een onbe
kend gebied en daarom is extra in
formatie nodig."
Ideale kapstok
Een festival met het thema 'Vrou
wen in de avant-garde' juicht Cor
desius dan ook toe. „De kwaliteit
moet voorop staan. Afgezien
daarvan zijn duizendenéén the
ma's te verzinnen. Dat is verstan
dig, anders hangt een programma
als los zand aan elkaar. Dit is zo'n
thema, net als 'Madrigalen' of
'Muziek uit Engeland'. Het is een
ideale kapstok om informatie aan
op te hangen en het verleent een
programma structuur, waardoor
het aantrekkelijker wordt."
Derks: „Het Festival Nieuwe Mu
ziek zet gewoon een keer de
schijnwerper op een sector van de
muziekwereld die wel bestaat,
maar waarvan maar weinigen op
de hoogte zijn. Dat heeft alles te
maken met de netwerken in de
muziekwereld. Er is weinig aan
dacht voor dingen buiten de
Randstad en er is weinig aandacht
voor vrouwen. Voor dit festival is
dat dus een dubbele handicap. Er
is niet voor de gemakkelijkste weg
gekozen."
Douwe Eisenga en
Ernst Jan Rozendaal
