Zeeland versloeg Spanje
en verloor de toekomst
in deze bijlage
PZC
reportage
zaterdag 6 juni 1998
Detail van Adriaan van de Venne's schilderij 'Het vertrek van Robert Sydney uit Middelburg op 21 juni 1616 na be
ëindiging van zijn functie als gouverneur van Vlissingen en Rammekens als gevolg van het afkopen van het verdrag
met Engeland van 1585'. Het oorloggsschip - met de wapens van Zeeland, de Admiraliteit van Zeeland en van Mid
delburg, verbeeldt de soevereine provincie Zeeland. Kluiver heeft Van de Venne's schilderij gebruikt als omslagillu
stratie van zijn proefschrift.
Munster was de stad waar de
ambassadeurs van Spanje en
de Verenigde Provinciën hun zwie
rige signaturen onder het vredes
verdrag plaatsten. Die Vrede van
Munster is de afgelopen maanden
in Nederland ruim herdacht. Met
exposities, lezingen en verluchte
boekwerken. Vele steden en ge
westen - Holland en Utrecht voor-
op - bliezen op eigen wijze hun
deuntje op de feesttoeter. Eén pro
vincie echter liet het historisch
verantwoorde koekhappen gro
tendeels aan zich voorbij gaan. De
Zeeuwse popgroep Blof zorgde in
dat opzicht gisteren in Den Haag
voor een dissonant. Is het toeval
dat in Zeeland zeer weinigen
warm lopen voor de roemruchte
Munsterse vrede? Je zou de verant
woordelijke bestuurders en muse
umbeheerders in de provincie
bijna enig historisch besef gaan
toedichten. Aan het eind van de
Tachtigjarige Oorlog waren de
Zeeuwen als enigen mordicus te
gen een vergelijk met de Spaanse
aartsvijand. Om dan bij een natio
nale viering drieëneenhalve eeuw
later net te doen of je neus bloedt,
daar valt naar de Zeeuwse voorva
deren toe iets voor te zeggen.
Stelling
Toch wordt er deze dagen in Mid
delburg in elk geval in één huis een
stille dronk uitgebracht. J.H.
(Hein) Kluiver promoveerde giste
ren (vrijdag) in Utrecht op zijn ge
schiedschrijving van Zeeland en
de Tachtigjarige Oorlog, die hij on
der de titel De souvereine en inde
pendente staat Zeeland het licht
deed zien. Zonder overdrijving
mag er van een levenswerk worden
gesproken. Sinds 1971, toen hij
zijn doctoraalexamen geschiede
nis behaalde met scripties over
Zeeland en de Munsterse vredes
onderhandelingen en over het or
gel in de Grote Kerk van Goes,
speelde Kluiver met de gedachte
om het Munsterse werkstuk uit te
breiden tot een proefschrift. Hij
heeft - naast zijn wei'k voor het In
stituut voor Nederlandse Geschie
denis in Den Haag - ruimschoots
de tijd genomen om in archieven in
binnen- en buitenland de relevan
te informatie voor zijn verhaal op
te diepen. In de dertigste, tevens
laatste stelling bij zijn proef
schrift, verwijst hij naar de niet al
te voortvarende afronding van zijn
onderzoek: „Het op latere leeftijd
promoveren leidt in de regel tot een
grotere wetenschappelijke pro
ductiviteit dan het in aansluiting
op de academische opleiding pro
moveren: vroeggepromoveerden
hebben de neiging op hun (snel
verdorrende) lauweren te gaan
rusten."
Nu kan er dus geklonken worden
in huize Kluiver. Temeer - maar
dat zal hij niet aan de grote klok
hangen - omdat hij vandaag pre
cies 56 jaar geleden als predikan
tenzoon in Colijnsplaat werd ge
boren.
De meeste felicitaties zullen zijn
proefschrift gelden. Er valt ook
veel voor te zeggen om de schrijver
met zijn bijna di'iehonderd blad
zijden beslaande geschiedverhaal
geluk te wensen. Kijken we naar de
artikelen, brochures en boekwer
ken, die de afgelopen jaren over de
Zeeuwse geschiedenis zijn ver
schenen, dan komt het maar een
enkele keer voor dat een geschrift
een rimpeling in de histox'ische vij
ver verooi-zaakt. Al te dikwijls zien
we opgeklopt detailwerk waar bij
lezing steeds het gevoel opduikt
dat de Zeeuwse horizon meteen
het einde van de wereld is. Het in
1996 verschenen proefschrift van
C. Rooze-Stouthamer over de Her-
vonxxing in Zeeland is een wel zeer
gunstige uitzondering in de ruime
stroom grijze publicaties.
Ethisch sausje
Kluiver, in Zeeland bekend als één
van de stuwende krachten in het
Zeeuwsch Genootschap der We
tenschappen, hoort met zijn dis
sertatie in dezelfde A-categorie
thuis als Rooze-Stouthanxer. Zijn
boek vult één van de vele gaten in
de Zeeuwse geschiedschi'ijving.
Tot nu toe moesten we het stellen
met wat de Nijmeegse hoogleraar
J.J. Poelhekke pakweg een halve
eeuw geleden schreef over de
Zeeuwse opstelling tijdens de ge-
boortestrijd van de Republiek:
„Zeeland, meer dan enig gewest
gebaat bij het piratenbedrijf van
Met het vreugdevolle klokgebeier van gisteren, de
vijfde juni, nog in de oren kan Nederland zich
ondanks de dreigende Europeanisatie weer even een
trotse, zelfstandige natie voelen. Precies 350 jaar
geleden werd Spanje na een tachtigjarige oorlog
definitief buiten de deur gezet. De kleine maar o zo
ondernemende Republiek aan de Noordzee zou tot het
einde van de zeventiende eeuw wereldgeschiedenis
schrijven.
De Middelburgse historicus Hein Kluiver: „Misschien zou het leuk ge
weest zijn om in de zeventiende eeuw te leven." foto Lex de Meester
de West Indische Compagnie, sa
boteert hem (de vrede) met ieder
middel dat maar te bedenken valt.
Doorgaans middelen met een
ethisch sausje, waarvan ons de in
grediënten niet onbekend voorko
men, te weten als nog maar Unie,
Religie, Militie."
Recalcitrant
Die zienswijze - door Poelhekke
nog verder uitgetekend met ter
men als 'obstructiepolitiek' en
'recalcitrante Zeeuwen' - moest
volgens Kluiver nodig worden bij
gesteld. In die opvatting staat hij
rxiet alleen. De in 1985 overleden
hoogleraar Poelhekke genoot be
kendheid als een barok schrijver,
die zich herig met zijn studie-ob
jecten vereenzelvigde. Van hem
wordt vexteld dat hij ooit in Zwolle
verdwaalde, omdat hij dacht daar
met een zeventiende-eeuwse kaart
uit de voeten te kunnen. Hij kon
heel ver gaan in zijn voor- en af-
kexiren. De aversie tegen gods-
dienstfanatisme, zeker als het om
calvinisten ging, stak hij niet on
der stoelen of banken. Wie hem
ooit tijdens een hoorcollege heeft
horen afgeven op de steile, gierige
en halsstaiTige bewoners van het
Deltagebied, weet dat het tussen
hem en de 17e-eeuwse Zeeuwen
nooit goed kon komen.
Kluiver is een minder uitbundig
wetenschapper Poelhekke zou
hem ongetwijfeld een 'echte'
Zeeuw hebben genoemd. Beschei
den en hard werkend zijn typerin
gen waax-mee de Middelburgse his
toricus geen moeite heeft. In zijn
woning in de Gortstraat heeft hij
naar 17e-eeuws gebruik de 'beste'
kamer op de eerste verdieping in
gericht. Twee Zeeuwse kasten
(zeventiende eeuw, eikerxhout met
vlakvullingen van 'edel' hout), een
deur met fx-aaie omlijsting (zeven
tiende eeuw, copie met oud hout),
een plafond met in blauw, bruin en
geel geschilderde ornamenten (ze
ventiende eeuw, met zelfgemaakte
sjablonen opgebi-acht), een
monumentale schouw (17e eeuw,
zelf ingebracht). En boeken, heel
veel boeken.
,Het is prachtig om in zo'n histori
sche ruimte te weiken", zegt Klui
ver. „Misschien zou het leuk
geweest zijn om echt in de zeven
tiende eeuw te leven. Maar zelfs
mensen met geld hadden het toen
niet gemakkelijk. Stel je voor dat
je naar Indië moest, op zo'n rollen
de Oostindiëvaardex: Ik moet er
niet aan denken.De historie in de
woning in de Gortstx-aat is meer
dan aankleding. Kluiver ontdekte
dat het pand in de 17e-eeuw be
woond werd door Steven Comeliss
Teni j séén van de leden van het ou
de inheemse patriciaat van Mid
delburg. Diens dochter Catalina
trouwde in 1610 met Johan de
Knuyt. En daai-mee is Kluiver er
zeker van dat één van de hoof drol-
spelers in de vredesondex-hande-
lingen regelmatig in zijn huis is ge
weest. Tenijs' schoonzoon De
Knuyt (1587-1654) was als verte
genwoordiger van stadhouder
Frederik Hendrik in de Staten van
Zeeland een zeer vooraanstaand
en machtig heer in de provincie. In
1645 werd hij als ambassadeur van
Zeeland naar de onderhandelin
gen in Munster afgevaardigd.
Daar ging hij ernstig in de fout
door tegen de zin van de Zeeuwen
in het vredestx-actaat te onderteke-
nen.
Kaapvaart
Als het gaat om het nuanceren van
Poelhekke's weinig lovende op-
merkingen aan het adres van Zee
land, is de kaapvaart voor Kluiver
een belangrijk onderwerp. Te lang
werd aangenomen dat de Middel
burgse regenten en handelaren de
strijd tegen Spanje wilden voort-
zetten, omdat Spaanse buit op zee
veel geld opleverde. Kluiver:
„Daarbij wordt vergeten dat
Frankrijk in 1646 Duinkerke ver
overde. Zo had Spanje geen uit
valsbasis meer, er was in de daarop
volgende jaren nauwelijks een
Spaans schip op de Noordzee te
bekennen. De kaapvaaxl was dus
geen motief om tegen de vrede te
zijn."
Kluiver besteedt in zijn proef
schrift ruim aandacht aan de eigen
identiteit van Zeeland. Ten on
rechte wordt de provincie maar al
te vaak in één adem met Holland
genoemd. Daarbij blijft onver
meld dat de meeste Zeeuwse staten
bestuui'lijk en economisch onaf
hankelijk waren en dat de provin
cie cultureel gezien op Vlaandei-en
was georiënteerd. Belangrijk ver
schil met Holland was vei'der dat
in Zeeland het calvinisme op de
troon zat. In Middelburg huisden
'Religieuse Heeren'. die sterk ver
schilden van de meer libertijnse
regenten in Amsterdam. Kluiver
kan ook hard maken, dat de Gere
formeerde Kei-k in Zeeland sterk
was geworteld. Uit archiefstukken
over de Avondmaalsviering in
Middelburg concludeert hij aan de
hand van de bestelde hoeveelhe
den brood en wijn dat tweederde
deel van de hoofdstedelijke bevol
king aan de viering deelnam. Het
toen zelfstandige Zeeland kan dan
ook als een gereformeerde staat
beschouwd worden.
Levensvisie
Met die schets komt Kluiver aardig
in het vaarwater van Poelhekke te
recht, die Zeeland een steile pro
vincie noemde. Toch is er volgens
de Middelburgse historicus een
verschil In elk geval zal hij nooit
het woord schijnheilig in de mond
nemen. „Voor de calvinisten", zegt
hij, „was er één levensvisie: als je
van God en der nature voorbe
stemd bent met bijvoorbeeld wa
terwegen om handel te drijven,
dan volg je die door God aangege
ven richting. Van God en der natu
re, die opvatting zat als een weefsel
in de hoofden van de calvinisten.
Ik vind dat je moet proberen door
hun bril naar de toenmalige wereld
te kijken om zuiver te kunnen oor
delen. Wie dat doet zal niet van
schijnheiligheid spreken. De cal
vinisten waren zeker niet voor een
louter agressieve ooidog. Daaren
tegen hadden ze wel het idee dat ze
namens de hemel orde op zaken
mochten stellen en zo mogelijk ook
heel de wereld bekeren.
De Tachtigjarige Ooi-log is voor
Zeeland een beslissende periode
geweest. Waren de Zeeuwen aan
het begin van de strijd volwaardi-
ge gespi-ekspartners van de Hol-
landex-s, aan het eind van het veel
jarige conflict waren ze dat niet
meer. Amstei-danx werd het cen
trum van de wereldhandel, terwijl
Middelburg duidelijk naar de
tweede rang werd teruggewezen.
Dat Vlaanderen, en dan vooral
Antwerpen, onder buitenlands ge
zag bleef, is van doorslaggevend
belang geweest. In dat verband
mogen Zeeuwen, die zich vandaag
de dag beklagen over het Hol-
landocentrisme van Den Haag,
nog eens tei-ugdenken aan het jaar
1632. Als er ooit een kans geweest
is om de Zuidelijke Nederlanden te
veroveren of in een statenbond op
te nemen, dan was het toen. De
Spanjaarden waren elders in Eu
ropa in het defensief gedx-ongen en
hadden slechts een klein leger in
Vlaanderen. Kluiver: „Als Fx-ede-
rik Hendrik doortastender was ge
weest, zouden er daarna vrijwel
zeker geen Spaanse Nedei-landen
geweest zijn. België zou geen
vreemde overheersing meer gehad
hebben en had zich zeker anders
ontwikkeld. De huidige belasting-
moraal - om maar een voorbeeld te
noemen - zou er ongetwijfeld beter
geweest zijn als ze hun geld niet zo
lang aan een vreemde mogendheid
hadden moeten afdragen."
Nieuw verbond
En zo leed het souvex-eine en inde
pendente Zeeland bij de glorieuze
overwinning op Spanje in eigen
land een smadelijke nederlaag.
Binnenlands maakte de Republiek
meteen na 1648 enkele roerige ja
ren door, met de aanslag op Am
sterdam als dramatisch hoogte
punt. Kluiver concludeei't dat de
oorlog pas in 1651 echt is afgelo
pen, als de provincies hun geza
menlijke staatkundige belangen
regelen in een nieuw verbond.
Het proefschift is, als het aan de
schrijver ligt, geen afsluiting van
een histox'ische cairière. De lauwe
ren mogen niet verdorren. Studies
over Zeeuwse meubelkunst en mu
ziekwetenschap zijn in voorberei-
ding. Ook de Middelburgse abdij
intx-igeert nog steeds. Later dit j aar
wordt het project 'Inventaris van
de correspondentie van Willem
van Oranje' - waar'hij sinds 1974
als assistent bij betrokken is - vol
tooid. Behalve veel Zeeuwse on-
derwexpen dus ook aandacht voor
de nationale geschiedenis. Dat is
een bewuste keuze. Kluiver: „Het
Hollandocentx-isme is erg sterk.
Verschijnt er een studie over de Re-
formatie in Maassluis, dan is dat
nationale geschiedenis. De Refox--
nxatie in Veere of Tholen wordt
daarentegen als regionale ge
schiedschrijving afgedaan. Ik pro
beer me dus ook met nationale ge
schiedenis bezig te houden, want
ik wil niet in de hoek van het regio-
naaltje gezet worden."
Jan van Damme
J.H. Kluiver: De souvereine en inde
pendente staat Zeeland, De politiek
van de provincie Zeeland inzake vre
desonderhandelingen met Spanje tij
dens de Tachtigjarige Oorlog tegen de
achtergrond van de positie van Zee
land in de Republiek - uitgeverij De
Zwarte Arend Middelburg, gebonden,
geïllustreerd, 296 pag.; in de boekhan
del f 49,50, bij toezending f 54,50; ook
te bestellen door storting van 54,50
op gironummer 7986317 onder vermel
ding van De souvereine staat.
Stemmen in je hoofd kunnen het leven moeilijk maken
Fotorubriek: de zaaier
Nederlands elftal biedt bedrijfsleven kansen op extra contracten
Wubbo Ockels ziet Europese toekomst op de maan
De genie is al 250 jaar klusjesdienst van het leger
Professional: Leo Marijs, caravanverkoper
Televisie en Paul Witteman passen goed bij elkaar
Ontvoeringen zijn in Mexico aan de orde van de dag
