Eetbaar vaccin veiliger
PZC
Musicus heeft groter
gehoorcentram in brein
Duizenden campings
overzichtelijk op schijf
James Bond-fictie
wordt werkelijkheid
H
wetenschap en techniek
45
computertaal
postzegels
puzzelen
zaterdag 23 mei 1998
Onderzoekers in
Wageningen proberen
vaccins voor dieren te laten
maken door
aardappelknollen. Als dat
lukt, is het nog maar een
kleine stap naar vaccins voor
mensen uit planten. Produktie
van eetbare vaccins,
bijvoorbeeld in bananen, is
vooral een uitkomst voor
Derde-Wereldlanden.
Alle koeien, varkens en kippen
worden ingespoten met vac
cins tegen de meest uiteenlopende
ziekten. Inenting brengt onrust in
de stal en levert stress op bij de
dieren. Door het vaccin te mengen
door het veevoer is die spanning te
voorkomen. Daarnaast is dit mak
kelijk door de boer zelf uit te voe
ren en kan snel worden ingegrepen
bij dreigende epidemieën. Daar
om wordt gewerkt aan eetbare
vaccins.
Echter, bij klassieke inenting
wordt het vaccin direct onder de
huid of in een spier gebracht. Het
hele lichaam reageert acuut hier
op met een immuunreactie. Maar
bij orale toediening belandt de en
tstof eerst in het maagdarmka
naal. Dat geeft problemen.
„Het eetbare vaccin mag namelijk
in dat zure milieu niet voortijdig
worden afgebroken. Tevens moet
het vaccin in de dunne darm wor
den opgenomen en vervolgens het
hele lichaam beschermen. Het
gaat er dus om het vaccin op de
juiste plek te krijgen", zegt Dion
Florack van het DLO-Centrum
voor Plantenveredelings- en Re-
produktieonderzoek (CPRO-
DLO) te Wageningen.
Parvovirus
Florack bekijkt samen met colle
ga's eerst of het haalbaar is de
aardappel een vaccin te laten ma
ken. De aardappel is gekozen als
modelgewas. „Maar dat had even
goed een tomaat kunnen zijn",
zegt Florack. „We zoeken naar een
goed werkend produktiesysteem.
Het gewas maakt op zich niet uit.
Niettemin zouden granen het
mooiste zijn, omdat je droge kor
rels wel tien jaar lang kan bewa
ren. Jammer genoeg zijn granen
genetisch een stuk moeilijker te
veranderen".
Er wordt gewerkt met vaccins die
zijn ontwikkeld door medewer-
kers van het DLO-Instituut voor
Dierhouderij en Diergezondheid
(ID-DLO) in Lelystad. Het experi
ment betreft een vaccin tegen het
parvovirus, dat bij honden ernsti
ge diarree veroorzaakt, vooral bij
puppies, en meestal leidt tot de
dood. Later zullen andere vaccins
worden getest, onder meer tegen
varkenspest.
Normaal wordt gevaccineerd met
de ziekteverwekker zelf, bijvoor
beeld gekweekte virussen die ka
pot zijn gemaakt. Een prik met
deze entstof zet het afweermecha
nisme van het lichaam in werking,
„Het is uiteraard niet mogelijk om
de plant deze virussen te laten
produceren. Dat is ook niet nodig.
De immuunreactie wordt vaak
ook al opgewekt na toediening van
slechts één viruseiwit of een deel
hiervan", zegt Florack.
Zo bestaat het parvovirus uit
meerdere eiwitten. Onderzoek van
het ID-DLO heeft uitgewezen dat
een heel klein stukje van een van
die eiwitten, een epitoop, al vol
doende is om de hond volledig te
beschermen. Geprobeerd wordt
om piepei's een vaccin te laten ma
ken dat onder meer bestaat uit dit
stukje eiwit. Hiervoor is de aard
appelplant verrijkt met een gen
Het gebiedje in de menselijke hersenen dat muziektonen onderscheidt is bij getrainde musici groter dan bij
niet-muzikanten. Hoe eerder men een muziekinstrument leert bespelen, des te groter wordt het gebied.
foto Claudia Daut/Reuters
Bij getrainde musici is het ge
bied in de hersenen waarmee
muziektonen worden onderschei
den, ongeveer 25 procent groter
dan bij mensen die nog nooit een
muziekinstrument hebben be
speeld. Dat schrijven onderzoe
kers van de Universiteit van
Munster in het wetenschappelijke
tij dschrif t N ature
In hun onderzoek maakten de
Duitse onderzoekers gebruik van
een zeer moderne beeldvormende
techniek: magneto-encefalografie
of kortweg MEG. Met MEG kun
nen veranderingen in de sterkte
van de magnetische velden in
(vooral) de hersenschors worden
gemeten. Deze velden worden op
gewekt door de zeer vele, zeer
zwakke elektrische stroompjes
waarmee hersencellen met elkaar
c ommuniceren
Met MEG kunnen hersenproces
sen worden geregistreerd die zich
in duizendsten van een seconde
afspelen. Bovendien kan men
vaststellen waar in de hersenen
deze processen plaatsvinden.
Uit het Duitse onderzoek blijkt
ook, dat de grootte van het hersen-
gebiedje mede bepaald wordt dooi
de leeftijd waarop kinderen een
muziekinstrument gaan bespelen.
Hoe eerder daarmee wordt ge
start, hoe groter het gebied. Dat
geldt met name voor kinderen on
der de negen j aar.
De geoefende musici bleken welis
waar gevoeliger voor de tonen van
een muziekinstrument - in het on
derzoek gespeeld op'een piano -,
maar niet voor zomaar een geluid.
De ten gehore gebrachte toon
moest dus harmonieus zijn. GPD
dat zorgt voor de productie van dit
specifiek eiwit. „Door de DNA-
volgorde van dit gen te veranderen
is de expressie te beïnvloeden. De
plant moet immers zoveel moge
lijk van dit gewenste eiwit aanma
ken. Analyse van de planten zal
aantonen wat de beste resultaten
geeft".
Ook wordt binnen de plant geke
ken wat de beste plek is als 'eiwit-
fabriek'. Binnen de knol komen
vooral de zetmeelkorrels in aan
merking. Deze onderdelen (plasti-
den) zijn omgeven door een sterk
membraan dat bescherming zou
kunnen bieden in het zure maagd-
armkanaal. Overigens wordt ook
gekeken hoe de aanmaak verloopt
in stengel en blad.
„De volgende stap is om muizen te
voeren met de genetisch verander
de aardappels. Pas dan blijkt of
het vaccin een immuunrespons
oplevert", zegt Florack.
Voorwaarde voor succes is zoals
gezegd het vaccin op de juiste plek
te krijgen in de dunne darm, waar
de meest geschikte aangrijpings
punten bekend zijn. De entstof
wordt daar naar toe geloodst door
te binden met een eiwit afkomstig
van een E.colibacterie. Sommige
E.colibacteriën zijn zeer toxisch
en zorgen voor de bekende reizi-
gersdiarree in ontwikkelingslan
den. Het door de darmbacterie
gemaakte gif bestaat uit twee on
derdelen, A en B. Alleen het A-
deel is giftig, terwijl het onschade
lijke B-deel zorgt voor binding
met de slijmvliezen in de darm. Dit
B-deel, een eiwit, wordt gebruikt
om het vaccin op de juiste plek te
krijgen. Dit is al vaker met succes
toegepast.
Immuunreactie
Florack: „Binnen de veranderde
aardappel is dit eiwit al gekoppeld
aan het parvovaccin. Hierdoor
wordt het eetbare vaccin door de
darmcellen opgenomen; die her
kennen dat als vreemde eiwitten
en er volgt een immuunreactie."
Het B-eiwit uit de E.colibacterie is
in theorie al een vaccin, aldus Flo
rack. In Amerika is de werking
hiervanbewezenbij muizenenko
nijnen. Door onderzoekers van de
Cornell-universiteit in Ithaca,
New York, is nu zelfs bij mensen
aangetoond dat het eiwit uit aard
appelknollen een immuunreactie
opwekt. In Nature Medicine van 1
mei wordt hun proef bij veertien
mensen beschreven. Zij aten drie
weken lang elke dag vijftig gram
gemodificeerde aardappelen. Bij
de proefpersonen werden na deze
periode viermaal zoveel antilicha
men in het bloed gevonden als bij
de controlegroep.
Florack: „De Amerikaanse onder
zoekers werken aan eetbare vac
cins in bananen voor de Derde We
reld, onder meer tegen hepatitis B
Dat is een stuk makkelijker dan
inentingen, er is geen gespeciali
seerd medisch personeel voor no
dig. Bovendien is het veiliger. Bij
gangbare inentingen gebeurt het
nogal eens dat niet alle ziektever
wekkers in het vaccin zijn gedood.
D at gevaar bestaat niet bij vaccins
uit planten.
Blijft over de ethische vraag: is het
wenselijk om genetisch verander
de planten te eten? Florack: „Die
discussie komt in een heel ander
daglicht te staan als het gaat om
het voorkomen van ziekten bij
mensen en het voorkomen van
stress bij dieren".
Peter de Jaeger
Opnieuw, als op 9 juni de zegel
'fryslan 500 jaar centraal be
stuur' uitkomt, staat Friesland
postaal in de schijnwerpers. Voor
de 48e keer, aldus Beate Hylkema
uitBeetsterzwaag. Maar hij graaft
dan ook ontzettend diep. Zelfs als
er een topje van een boeier op een
zegel staat, als Rutger Hauer (Hyl
kema's dorpsgenoot) in beeld
komt, of als Friesland deel uit
maakt van de Nederlandse land
kaart, benoemt hij het tot een
Friese zegel.
Iets te ver doorgetrokken of niet,
feit blij ft dat Friesland in vergelij -
king met andere delen van het
land, vaak centraal staat op post
zegels (overigens net als Zeeland,
maar daarover meer in de volgen
de rubriek als de zegels '200 jaar
Rijkswaterstaat' aan de orde ko
men). Daarom wil ik u het lijstje
van Hylkema toch presenteren.
In volgorde van verschijnen: 1926,
wapen van Friesland met waterle
lies (kinderzegel); 1935, Lucht
vaartfonds, kaart van Nederland;
1939, Pieter Stuyvesant;
1943/1944, de zeeheld Tjerk Hid-
des de Vries; 1954, Bonifatius;
1958, Fries kostuum (zomerzegel-
/klederdrachten); 1960, Hinde-
loopen (zomerzegel, klederdrach
ten); 1962, overzicht landelijk
telefoonnet; 1963, stellingmolen
in Dokkum; 1965, Stavoren (zo
merzegel).
In 1968, Gijsbert Japicx (twee ze
gels uitzomerserie); 1973, antenne
PTT-grondstation Burum; 1974,
rundveestamboek (Friese koe);
1976, Amelander kalender (zegel
twee eeuwen Amerika); 1978, An
na Maria van Schuurman (zomer
zegel); 1978, Makummer aarde
werk (zomerzegel); 1978, Kamers
van Koophandel, kaart Neder
land; 1980, Pieter Jelles Troelstra;
1981, Waddenkust bij Holwerd;
1981, 100 jaar PTT-diensten,
grondstation Burum; 1981, Raad
van State, kaart Nederland; 1982,
10 0 j aar KN SB, silhouet At j e Keu-
len-Dijkstra; 1982, twee zegels
Waddengebied; 1983, windmolen
park Sexbierum; 1983, Saskia van
Uylenburg; 1985, Doopsgezinde
kerk van Bolsward (zomerzegel);
1985, tuigage van een boeier;
1987, geelgieterij Joure (zomerze
gel); 1987, Vereniging van Neder
landse Gemeenten, kaart Nederal;
nd; 1989, tuigage boeier (zomerze
gel); 1989, Verdrag van Londen,
kaart Nederland; 1990, meteoze-
gel, kaart Nederland; 1991, oude
Friese boerderij te Wartena (zo
merzegel); 1992, wereldtentoon
stelling Sevilla, kaartje Neder
land; 1993, 20 jaar grondstation
Burum; 1994, Planetarium Eise
Eisinga; 1994, vuurtorens van
Ameland, Terschelling en Vlie
land; 1995, Tien voor Europa,
Friese (zwart)bonte koe; 1995,
jaar van de film, Rutger Hauer;
1996, reis van Willem Barentsz;
1997, Elfstedentocht; 1997, Hol
land promotie, skütsjes; 1998,
asielzoekerscentrum Leeuwarden
(Mensenrechtenzegel) en op 9 juni
dus een Friese zegel.
Als je deze opsomming zo overziet
is het best een idee om provincie-
gewijs een 'Nederland'-verzame-
ling op te zetten. Vooral omdat het
voor velen langzamerhand toch
een te kostbare geschiedenis
wordt om Nederland compleet te
krijgen. Zo geef je een nieuwe
wending aan het verzamelen en ik
denk dat je heel veel plezier aan
zo'n opzet beleeft. Vooral ook om
dat er in het verleden moet worden
gedoken, Bovendien kun je er ook
nog mee exposeren.
De nieuwe Friese zegel in de waar
de van 80 cent (oplage 8 miljoen)
herdenkt een mijlpaal in de ge
schiedenis van Friesland: 500 jaar
centraal bestuur. Eeuwenlang
hadden de Friezen elkaar onder
ling bestreden. In 1498 gelukte het
Albrecht, hertog van Saksen, ech
ter om het fundament voor een
modern centraal bestuur te leg
gen. Hij stelde de Hoge Raad in,
In enkele seconden is de iris gescand en
de persoon geïdentificeerd.
De James Bond-kenners weten het
al lang. In de 007-film Never Say
Never Again wordt een kernraket
gestolen met behulp van een vervalste
iris-identificatie. Slechts de
herkenning van de iris van niemand
minder dan de president zelf geeft
toegang tot de computer die
kernkoppen in raketten plaatst. De dief
weet de beveiliging te omzeilen
doordat zijn oog met behulp van de
modernste technieken een exacte kopie
van dat van de president van Amerika
is geworden.
James Bondfilms zijn altijd goed
voor een vermakelijke blik op
de toekomst. Niet alle technische
handigheidjes uit de Bondfilms
zijn even realistisch maar Never
Say Never Again blijkt 15 jaar ge
leden toch een voorspellende
waarde te hebben gehad. Het
scannen van het oog, om precies te
zijn de iris, is nu mogelijk en - be
langrijker - toepasbaar.
De iris van een mens is, net als zijn
vingerafdruk, uniek. Geen mens
op de wereld heeft een gelijk pa
troon in het oogOok de irissen van
ééneiige tweelingen zijn verschil
lend.
Banken
In Tokio en Londen maken enkele
banken al gebruik van een iris
scan om bepaalde klanten te iden
tificeren en deze zomer nog gaan
enkele banken in de VS ook met de
nieuwe methode starten. In het
komende jaar zal de ontwikkelaar
van de iris-scan, Sensar Inc., en
kele honderden scanners naar de
VS sturen.
Het scanapparaat kijkt in het oog
van de klant, maakt een foto en be
paalt door middel van raster]ijnen
met wie het te maken heeft. Het
onthouden van PIN-codes, het op
bergen van talloze pasjes zal niet
langer nodig zijn. Twee tot vier se
conden een scanner in je oog laten
kijken is voldoende.
Fraude
Anders dan in Never Say Never
Again is het scannen van irissen
als identificatie niet fraudegevoe
lig, althans volgens de makers.
Volgens de vice-president van het
Amerikaanse Sensar Inc. zal de
iris-scan fraude onmogelijk of zo
goed als onmogelijk maken.
Guido van der Heijden
Het vakantieseizoen is begonnen en de ANWB heeft
voor kampeerders een bijzonder handzame en
overzichtelijke cd-rom uitgebracht waarop meer dan
8200 Europese campings te vinden zijn. Voor beginnende
kampeerders, maar ook voor de meer geroutineerde
toerist die wat anders wil proberen een goede aanvulling
op papieren reisgidsen.
De lezer krijgt als openingsscherm een kaart van
Europa te zien, waarop een keuze gemaakt kan
worden uit de 26 belangrijkste toeristenlanden. Via
een namenlij st of een landkaart kan het gewenste va-
kantiegebied geselecteerd worden. De belangrijkste
doorgangs- en snelwegen staan erop ingetekend. Via
de kaart, of het landenscherm kunnen alle kampeer
terreinen binnen het geselecteerde gebied worden
opgeroepen waarna van daaruit de beoogde camping
gekozen kan worden. Met een klik op de knop kan de
gebruiker een prijs- en kwaliteitslij st van dit terrein
binnenhalen.
De gegevens die hier verstrekt worden zijn uitge
breid. Ligt de camping aan de zee? Wat is de afstand
tot het strand? En hoe is de prijsverhouding met an
dere terreinen, zijn slechts enkele vragen die worden
beantwoord. Maar ook als men op zoek is naar, bij
voorbeeld, een goedkope, fraai gelegen kampeerplek
in Toscane kan dit worden opgevraagd. Ook recrea
tiemogelijkheden in de nabije omgeving staan ver
meld en van sommige plaatsen zij n foto's opgenomen.
Specifieke eisen, zoals het toestaan van huisdieren,
naturistenterreinen en jongerengedeelten staan
overzichtelijk naast elkaar, evenals een eventuele
meerprijs voor electriciteit, kindertarief en reserve
ringsmogelijkheden. Al met al een sobere, maar ge
bruiksvriendelijke cd-rom, die heel snel oproepbaar
is en alles op campingebied in Europa op een rijtje
zet.
Ben Oerlemans
De camping cd-rom Europa is uitgegeven door de ANWB en
kost bijna 40 gulden. De schijf draait onder Windo ws 95, NT
4.0, 3.x, NT3.5x. Systeemeisen: IBM-compatible PC 804S6
of beter. Minimaal 8 MB RAM intern geheugen. Harde schijf
met 6 MB vrije ruimte, VGA-scherm, minimaal 256 kleuren
en een ed-romspeler
De camping-cd-rom van de ANWB is overzichtelijk;
in één oogopslag is te zien of de gekozen camping
duurder is dan gemiddeld.
Qis| i
Jrf-I.A.1 J SI -t l
Tfcrcgi mmi'im
Vroxifiiiipvliti: ZtiljuiS
Tarieven (per dag)
VecgélitUhgsiadef
i«i»ai«. Am
ttttl
OM-w wo
iK
|tn*j. !'(jrfooi iiö pliMseifk* qreilwlL' vwigenxW
'iw
het hoogste en gerechtelijke be
stuurlijk orgaan, samen met een
college van zes regenten. Dit colle
ge is in feite de voorloper van de
Staten van Friesland.
Horizontaal: 1. Stompe neus; 6.
verleidelijke stem; 11oude vocht
maat; 12. kledingstuk; 14. plezier;
15. televisie; 17. deel van het ske
let; 19. moe; 20. jongstleden; 21. ie
der; 23. jongensnaam; 25. venijn;
26. kortstondige regenval; 27. al
lee; 29. raaigras; 31. koeiemaag;
32. girafachtig dier; 34. kleding
stuk; 35. Europese taal; 36. afde
ling; 37. man met een stem als een
klok; 40. Chinese deegwaar; 41.
drankgelegenheid; 42. teer; 45.
borstharnas; 47. naar beneden; 49.
rubidium; 51. mannelijk dier; 52.
familielid; 53. vrouwelijk dier; 55.
doormiddel van; 56. buidel; 58. in
dien; 59. gemalin van Iason; 60.
por; 61. netvleugelig insekt; 62.
voor; 63. vlekkenwater; 65. bijb.
figuur; 67. Trans-Europa-express;
68. rund; 70. uitroep van vreugde;
72. voorzetsel; 73. bouwmateriaal;
75. mannelijk dier; 78. schrijfge
rei; 80. steensoort; 82. taxi (Erig.);
84. muiterij; 87. eveneens; 89.
vrouwenverblijf; 91. tijdperk; 92.
peulvrucht; 94. insekteneter; 95.
onwillekeurige spiersamentrek-
king; 97. toespraak; 98. kunst
werk; 99. fijn; 100. vaartuig; 102.
mannelijk dier; 103. voorzetsel',
104. melkgerecht; 106. koeie
maag; 108. maanstand; 109. lok-
spijs; 110. een zekere; 112. dieren
verblijf; 114. residentie van de
vorst; 115. verband.
Vertikaal: 1. Hoofddeksel; 2. fami
lielid; 3. clown; 4. Arabische titel;
5. de oudere; 6. maanstand; 7.
klam; 8. Franse munt; 9. buisver
lichting; 10. citroenkruid; 1-3.
rund; 16. rechtstreeks; 18. koop
poging; 19. steenafval; 20. ver
slaafde; 22. deel van het hoofd; 24.
koerier-; 25. ferment; 26. strook
grond langs de weg; 28. niet parke
ren; 30. natie; 31. plutonium; 33.
rivier in Duitsland; 35. gang; 38.
ingrediënt bij Indonesische ge
rechten; 39. muziekdrama; 41.
vervoermiddel; 43. biljartstok; 44.
mopperpot; 46. sportpark; 47. ras
ter; 48. gevolg; 50. lomp; 52.
haringnet; 54. kunsttaal; 55. hou
vast; 57. groente; 58. kloosterover
ste; 64. rivier in Frankrijk; 66.
mesthoop; 69. bedrog; 71. steen;
De zegel toont een kaart uit de
zakatlas van Zacharias Heyns uit
ca. 1600. De cartograaf Heyns leg
de het meest westelijke deel van
het Nederlands-Duitse Friese
kustland 'Frise Oriëntale en Occi
dentale' nauwkeurig vast. De
toenmalige benaming West-Fries
land is hiermee verklaard. In de
kaart zijn de delen 'Westergoe',
'Oestergoe' en 'De Seven Wolden'
groot ingeschreven.
VELDPOST - Op 15 mei bestond
het Regiment Genietroepen 250
jaar. Ter gelegenheid daarvan is 16
mei een bijzonder veldpoststem
pel gebruikt (nr. 98). Helaas heb ik
u hiervan niet eerder op de hoogte
kunnen brengen. Mogelijk kunt u
bij dhr. J. B. Prins in Hel, lid Co
mité Regiment Genietroepen (tel.
038-3767235) nog een stempel be
machtigen.
Hero Wit
74. uitdrukking; 76. mijt; 77. val
lei; 79. koude val wind; 81. honder
as; 82. jachtluipaard; 83. opening
in een vestingmuur; 85. lak; 86.
schaapkameel; 87. gele verfstof;
88. plooi; 90. oude lengtemaat; 93.
bijwoord; 95. hoofd; 96. onbe
weeglijk; 99. zintuig; 101. middel
punt; 104. identiteitsbewijs; 105.
voegwoord; 107. slaapgelegen
heid; 109. klaar; 110. editie; 111.
getijde; 113. Nederlandse Spoor
wegen.
De letters uit de vakjes: 87 -28-63
- 5 - 78 - 109 - 113 - 47 - 33 - 48 -
25 en 51 - 62 - 105 - 91 - 30 - 44 -
32-65-60 vormen twee sleutel
woorden.
Schrijf uitsluitend de gevonden
sleutelwoorden op een briefkaart
en stuur dit naar onze puzzelre-
dactie.Uw briefkaart moet uiter
lijk woensdagmorgen in ons bezit
zijn op het volgende adres:
Puzzelredactie PZC
Postbus 466
4380 AL VLISSINGEN
Vermeldt uw naam, adres en
woonplaats.
De PZC stelt de volgende prijzen
beschikbaar: eerste prijs een VVV-
-bon van f 50,Tweede, derde en
vierde prijs een VW-bon van f
25,—.
De oplossing en de namen van de
prijswinnaars vindt u in de PZC-
-bijlage 'Vrije Tijd' van volgende
week.
Oplossing
De prijswinnaars van de doorlo
per van vorige week zaterdag zijn:
M.J. Koeman-Wondergem, Pol
derweg 5, Kruiningen (VVV-bon f
50,=); de VW-bonnen van f 25,=
gaan naar: E. Hamelink, Meestoof
52, Middelburg; T.E. Verhage, van
Diemenstraat 69, Terneuzen en C.
v.d. Maas, Middelmeet 67, Goes.
De prijzen worden zo spoedig mo
gelijk toegezonden.
filatelistfabel
elegieeenrumate
eigenrelaasagen
kainclubagitant
ssottawareeetre
rancunebodsuede
ararugbysierlijk
stiertellerheks
tiranakoorpalet
oesteromkeerere
espinrepelnijver
stoetakerttkano
tateraarkeistar
elèveasielnoord
lilaepekreekree
is; .UtiN.
CYSBERT JAPICX
FRYSK DICHTER 5110(1 59H6
