kunst cultuur
Galka was geheime kracht
achter Die Blaue Vier
Jawlensky's
vriendenkring
$lPi§ÉÉ!>' vrijdag 22 mei 1998
Christie Hofmeester leeft
volgens eigen tijdrekening
Nieuwe lente voor literair
tijdschrift Optima
Eau-de-vie: Louis-
Ferdinand Céline
Kiran Desai, nieuw
schrijftalent uit India
De beste reisverhalen uit
1997
Kunstgras: De
voetbalmatch van Louis
Davids
Alex van Warmerdam
hoort thuis in het
hoofdprogramma van
Cannes
Rockacademie maakt
van Tilburg de eerste
popstad van
Nederland
Nalatenschap van
Hendrik de Vries ligt
te verpieteren
Catrien Ariëns
fotografeerde de
Nederlandse zondag
Jawlensky Feininger Klee Kandinsky
Galka (Emmy) Scheyer, 1940. foto Alexander Hanmid
Het gelaat van de vriendin van
de Rus Alexej von Jawlensky
werd op tientallen
achtereenvolgende schilderijen
steeds meer een ikoon. Die
'mystische koppen', uitlopend in
abstracties, waren het boeiendste
deel van zijn expositie in 1994 in
Boijmans Van Beuningen. Wie was
die vriendin? Dat is het thema van
een tentoonstelling in Düsseldorf
Uit diverse collecties zijn daartoe
van de schilders Feininger,
Jawlensky, Kandinsky en Klee
werken bijeengebracht die zelden
of nooit in Europa getoond zijn. Het
is een waar feest.
Sommige mensen zetten zich met hart
en ziel in voor het propageren van mo
derne kunst. Ze kopen of verkopen werk
waar nog een publiek voor gewonnen
moet worden. Een markant voorbeeld
was Emmy Scheyer, enig kind van een
conservenfabrikant te Braunschweig. Ze
reisde veel en schilderde in een impressio
nistische trant totdat ze in 1915, op een
expositie te Lausanne, ondersteboven
raakte van een schilderij van de voorma
lige Russische officier Jawlensky. Ze
zocht de kunstenaar op en trok in bij hem
en zijn vriendin, de schilderes Marianne
von Werefkin. Dat werd het begin van een
blijvende verbintenis waar Marianne
geen deel aan had.
In de j aren twintig werd Duitsland geteis
terd door een ontstellende inflatie. In no
vember 1923 was de dollar al 4,2 biljoen
mark waard, zodat wie het maar kon in
buitenlandse valuta vluchtte. Naar kunst
taalden nog maar weinig mensen. Geen
wonder dat kunstenaars droomden van
Amerika als afzetgebied. De gretige Em
my Scheyer had intussen de naam Galka
(torenkraai) aangenomen waarmee Jaw
lensky haar karakteriseerde. Op haar in
stigatie verenigde de schilder zich met en
kele collega's in een expositiegroep die
zich de 'Blauwe vier' noemden.
Blaue Reiter
Die vrienden waren Feininger, Kandins
ky en Klee. Met de naam 'Blue four' herin
nerden Klee en Kandinsky aan de groep
'Der blaue Reitér' waar ze in München toe
hadden behoord. Galka ging met veel
kunst in haar bagage in 1924 naar de VS
om voor de 'Blauwe Vier' te ijveren.
Lyonel Feininger, die in 1887 uit New
York naar Hamburg was gekomen om
muziek te studeren, voorspelde dat ze in
de VS moeilijk gehoor zou krijgen. Maar
Galka had in 1921 op een expositie te
Wiesbaden al20 Jawlensky's verkocht. Ze
was ervan overtuigd dat ze ook in Ameri
ka zou slagen.
Dat viel aanvankelijk bar tegen. Ze stuur
de gegevens over de Blauwe Vier aan 600
universiteiten en 400 musea en was ver
baasd dat ze niet één antwoord kreeg. In
haar onderhoud voorzag ze met het geven
van kunstlessen. Vooral bij kinderen had
ze succes. Met haar vriendin Gela, de
vrouw van de beeldhouwer Archipenko
Lyonel Feininger: Glasschervendoek, 1927.
beproefde ze haar geluk aan de Westkust.
In San Francisco bracht ze kinderen vrije
expressie bij en ze won aanzien in een be
perkte culturele kring. Zo kon het gebeu
ren dat de Oakland Gallery haar in 1928
afvaardigde naar een congres te Praag.
Terug in de VS, vestigde ze zich in Holly
wood om onder filmsterren en -magnaten
haar geluk als kunsthandelaarster te be
proeven. Ze had de tijd niet mee, want in
1929 leden de rijken verliezen door de
grote beurskrach. Het schatrijke echt
paar Louise en Walter Arensberg bleef
voor de strop gespaard. De echtelieden
bezaten een belangrijke verzameling
nieuwe kunst uit Europa. In New York
hadden zij in het centrum van de Dada-
beweging verkeerd. Toen Galka met hen
in contact kwam, kreeg ze eindelijk de
kansen waar ze op had gehoopt. Het huis
van Arensberg was een ontmoetingspunt
voor intellectuelen. Het fungeerde als een
venster op de moderne kunst in de Oude
Wereld. Men kreeg daar oog voor de Blau
we Vier.
Galka maakte veel werk van contacten. In
1930 reisde ze naar Bah. Haar vriendin
Gela Archipenko leefde daar destijds met
de schilder Walter Spies. Galka keerde
van dat bezoek terug met een grote collec
tie Balinese kunst die ze in de VS introdu
ceerde. Het jaar daarop knoopte ze nauwe
betrekkingen aan met Diego Rivera en
diens vrouw Frida Kalho. Nadat ze gena
turaliseerd was als Amerikaanse waagde
ze een bezoek aan het door Hitier en ande
re ellende bedreigde Europa. In Parijs
ontmoette ze onder anderen Duchamp,
Brancusi, De Chirico en Mondriaan.
Hollywood
Opgelucht kwam Galka terug in Ameri
ka. Ze was weliswaar niet gefortuneerd,
maar kon toch het casco van een huis la
ten bouwen door de bevriende architect
Richard Neutra. Veel van het interieur
bracht ze eigenhandig tot stand. Ze had
een mooi uitzicht over Hollywood. Hier
ontving zij in haar woning annex toon
zaal verzamelaars en filmsterren onder
wie Greta Garbo. Foto's geven in de ten
toonstelling een indruk van het huis en de
gasten.
Terwijl ze nu in eigen huis lezingen en ex
posities kon houden, moest ze met be
perkte geldmiddelen woekeren. Ze deed
zelf het huishouden en repareerde buk
kend en zwoegend de straat 'zodat de da
mes met hun limousines voor de deur kon
den komen.' Al gauw merkte ze dat de
meeste filmmensen een conservatieve
smaak hadden als het om beeldende kunst
ging. De 'gangster' Edward G.Robinson
kon ze evenmin als klant winnen als Billy
Wilder, Charles Laughton, Mariene
Dietrich en Greta Garbo die op bezoek
kwamen. Een uitzondering was de regis
seur Josef von Sternberg, die onder meer
18 beelden van Archipenko bezat.
Juist door het geleidelijk toenemende
succes van haar propaganda kreeg ze des
tijds concurrentie van andere handela
ren. Niet al 'haar' kunstenaars bleken
toen loyaal. Daarbij kwam dat sommige
verzamelaars liever elders kochten dan
bij de ongehuwde immigrante. In 1938
kreeg ze een ernstig auto-ongeluk. In
1945 is ze overleden aan kanker. Haar ver
zameling heeft ze aan de universiteit van
Califormè vermaakt. Deze is nu de trots
van het Norton Simon Museum te Pasade
na in Californië.
Paul Klee: Galka als handpop, 1922.
Het museum Kunstsammlung Nord-
rhein-Westfalen te Düsseldorf bezit een
uitstekende verzameling werken van
Paul Klee. In 1960 heeft het land namelijk
88 stukken tegelijk gekocht uit de verza-
meling-Thompson. Een keus uit die Ame
rikaanse verzameling is ook te zien ge
weest in het Haags Gemeentemuseum.
Dat probeerde - tevergeefs - geld bijeen te
krijgen voor de aankoop van enkele stuk
ken. Het museum Boijmans Van Beunin
gen bezit wel werken van de Blauwe Vier,
maar vooral van Feininger kan men al
leen in het buitenland een goede indruk
krijgen. De expositie in Düsseldorf omvat
ook fotowerk van deze kunstenaar.
De bedrijvigheid van Emmy Scheyer is
net als die van Peggy Guggenheim van
nog ongeschat belang geweest voor zowel
dsskennis van nieuwe Europese kunst in
de VS als voor de vernieuwing van de
Amerikaanse kunst. De expositie en het
catalogusboek geven daar veel bijzonder
heden over. In één zaal hangen kleine wer
ken die de vier kunstenaars elkaar ge
schonken hebben. Voor die uitwisseling
was Paul Klee de centrale figuur. Soms
beantwoordde een schilder zo'n geschenk
met een eigen werkje waarin hij naar stijl
of motief reageerde op wat hij had ont
vangen. Jawlensky was zo arm dat hij de
geschenken te gelde moest maken.
Dolf Welling
Expositie: Die Blaue Vier - Kunstsammlung
Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf, Grabbe-
platz 5. Dagelijks (behalve maandag) 10-18;
vrijdag tot 20uur; tot 28 juni. Catalogus DM 45.
Paul Klee: Er was eens een kind dat nooit wilde, 1920.
Jawlensky: Mythische kop.
