Elk deel
is na te
maken
Wachtlijsten slaan deuk in de zorg
Opmars van de kunstmens
in deze bijlage
PZC
reportage
zaterdag 4 april 1998
Het menselijk lichaam is als een uiterst
gecompliceerde 'machine', vol hoogwaardige
onderdelen die op een ingenieuze manier
samenwerken. Maar wat doe je als een machine niet
meer draait zoals je wilt? Je vervangt de versleten
onderdelen, repareert kapotte, legt hier en daar een
nieuwe leiding aan en daarna draait hij veelal weer
als vanouds. Met ons lichaam gaan we dezelfde
kant op. Gloort aan de wetenschappelijke horizon
na de 'gekloonde' mens nu ook de 'kunstmens'?
Slechts weinig mensen slagen erin hun lichaam
tijdens hun leven 'zuiver' te houden, vrij van
onnatuurlijke elementen. Nu al krijgt elke Neder
lander gemiddeld één implantaat, meestal in het
gebit. Maar dat zal snel toenemen. Het vervangen
van versleten of defecte onderdelen van het mense-
lijk lichaam is de snelst groeiende tak van de
medische wetenschap. Nu al krijgen jaarlijks één
miljoen mensen in de wereld een kunstgewricht
aangemeten.
In Nederland werden in 1996 zo'n 17.000
kunstheupen aangebracht, 80.000 kunstmatige
gehoorbuisjes geïnstalleerd en 30.000 gebitsim
plantaten vastgeschroefd. Het aantal lichaamsde
len dat door 'namaak' kan worden vervangen
groeit nog steeds. Er zijn kunstheupen, -knieën, -
schouders, -ellebogen, -kaken, en kunstpols- en
vingergewrichten. Behalve de plastic hartklep zijn
er het kunstoor, de been-, arm- of handprothese, de
kunstpenis, het borstimplantaat en zelfs de silico-
nenneus. En ook het horen en zien kan kunstmatig
worden verbeterd.
Routine
Sommigen hebben stalen pennen in hun lichaam,
anderen een pacemaker om hun hart aan de gang te
houden. Hele gebitten kunnen worden vervangen.
Er lopen duizenden mensen rond met kunstaders
en bypasses. Daarnaast worden natuurlij klevende
organen getransplanteerd. Van een hart-, nier- of
hoorn vliestransplantatie kijkt niemand meer op.
Huid- en botweefseltransplantaties zijn routine
geworden. Het overplaatsen van longen, levers en
alvleesklieren ligt nog wat moeilijker. Maar or
gaantransplantaties kampen nog altijd met afsto-
tings- en infectieverschijnselen en vooral een
chronisch gebrek aan orgaandonors, met lange
wachtlijsten voor operaties als gevolg.
De 'vervangingsgeneeskunde' staat echter pas in
de kinderschoenen. In laboratoria over de hele we
reld wordt gezocht naar methoden om 'de mense
lijke machine' aan nieuwe onderdelen te helpen.
De mens wordt gemiddeld steeds ouder, maar zijn
lichaam kan de medische problemen waarmee dat
gepaard gaat veelal zelf niet oplossen. De strijd te
gen levensbedreigende ziekten, zoals kanker, stag
neert. Maar het vervangen van zieke of beschadig
de onderdelen van het lichaam - letterlijk van top
tot teen - kan het leven met jaren verlengen.
Vergaarbak
Een mensenlichaam als dat op de illustratie bij dit
verhaal is een vergaarbak van namaakorganen en -
onderdelen. Het zou volgens dr. J. Feijen, hoofd van
het BioMredisch Technologisch Instituut van de
Universiteit Twente, een uiterst moeizaam func
tionerend geheel worden. „Hij zou zich niet heel
erg prettig voelen", zegt hij ironisch. Feijen en de
andere onderzoekers willen geen kunstmens creë
ren, maar vooral de kwaliteit verbeteren van het
leven van gewone mensen, van wie organen of li
chaamsdelen door ziekte, ongeluk of gewoon slij-
De vervangingsgeneeskunde
staat nog in de kinderschoenen.
Wereldwijd wordt gezocht naar
mogelijkheden om het mense
lijk lichaam aan nieuwe onder
delen te helpen. Het leven
kan door het vervangen van
beschadigde delen met vele
jaren worden verlengd.
Het digitale oog
ïctronisch oor
Zender
Ontvanger
Microfoon geeft
geluid door aan de
spraakprocessor
Electroden in
het slakkenhuis
Met behulp van een mini-camera en
computer worden videosignalen
naar een ontvanger gezonden, die
onder de schedel is ingebracht.
De ontvanger stimuleert door middel
van electroden het deel van de hersenen dat verantwoordelijk
is voor het gezichtsvermogen. Met ieder verzonden signaaltje
wordt een lichtpuntje waargenomen. Een groep
lichtpunten zorgt voor een herkenbaar beeld.
mm
S>43> -
Het elektronische oor
Geluidsgolven worden
omgezet in elektrische
signalen. De impulsen
van de ontvanger worden
door de hersenen
geïnterpreteerd als
geluid. Deze methode
wordt gebruikt om de
geluidszenuw te
prikkelen in geval
van doofheid.
Werking van de bloedpomp
Inlaatklep Bloedkamer Uitlaatklep I
Drukplaat
Luchtkamer sensQr
De bloedkamer zet uit als deze volloopt*3
via de inlaatklep. Met behulp van lucht wordt
de drukplaat omhoog geperst en stroomt het
bloed via de uitlaatklep door de aderen.
Borstreconstructie
Door middel van
siliconen of een
implantaat
gevuld met
zoutoplossing
Door de
lichaamswarmte
zet het fluorocarbon-
gas uit en wordt de
insuline gelijkmatig
in het bloed
gebracht
Bronnen: Universiteit Twente/NYT/GRAPHIC NEWS/GPD-graphics/Reinoud Sijtsma
tage niet meer naar behoren werken. De toekomst
heeft volgens Feijen daarbij niet het implanteren
van kunstmatige organen, maar juist het creëren
van onderdelen die bestaan uit natuurlijke of 'li
chaamseigen' cellen en dus minder snel worden af
gestoten. Onderdelen die op den duur meegroeien
met de rest van het lichaam, soms samen met
kunstmatige onderdelen. Dat heet 'hybride tech
nologie': het knutselen met bestaand weefsels om
zo nieuw weefsel te maken dat door het lichaam
wordt geaccepteei'd.
Zo wordt aan de universiteit in Enschede gewerkt
aan kunstaders, die van binnen bijna dezelfde ef
fecten hebben op het doorstromende bloed als ech
te aders. De huidige kunstaders hebben wat Feijen
noemt een 'bloedonvriendelijk' oppervlak. Dat
leidt tot bloedstolling". De kunstaders van het BM-
TI worden van binnen bekleed met een laagje cel
len uit het lichaam van de patiënt zelf. Die 'endo-
theelcellen' vermenigvuldigen zich, bedekken de
poreuze kunstader van binnen geheel en voorko
men dat het bloed stolt. „Vooral voor het aanleggen
van een bypass is dat een uitkomst", zegt professor
Feijen.
Uitdaging
De nieuwe kunstader is over vijf tot tien jaar ge
bruiksklaar, verwacht hij. Moeilijker is de tech
niek waarmee doorgesneden zenuweinden moeten
worden genezen. Tot nog toe kunnen zenuwbanen
alleen aan elkaar worden 'geknoopt', als de be-
schadiging tenminstenietmeer dan een centimeter
lang is. In Enschede wordt gestudeerd op een mo
gelijkheid om ook langere doorgesneden zenuwen
weer te herstellen, zodat op den duur zelfs ernstige
verlammingsgevallen geneesbaar worden.
Daartoe wordt aan de afgesneden zenuw een mi
croscopisch klein buisje bevestigd, dat groeistof
fen bevat en een soort rastertje, waardoor de zenu
weinden weer kunnen groeien. Dat klinkt simpel,
maar het is een van de grootste uitdagingen waai
de onderzoekers voor staan. Net als het creeëren
van een kunstmatige lever, waar in Amerika op
wordt gedokterd.
Een andere uitdaging is het kweken van botweef-
sel. Het kweken van een heel been of onderarm is
(nog) onmogelijk, maar het natuurgetrouwe bot-
weefsel kan uitstekend worden gebruikt voor klei
ne reparaties en het opvullen van de vaak optre
dende ruimte tussen bestaand bot en
kunstgewrichten. Nu wordt die opgevuld met veel
te bros 'cement'. Als een kunstheup uitsluitend
wordt omgeven door echt botweefsel zal dat de
duurzaamheid vergroten en de overlast verminde
ren. Nu gaat zo'n heup maar 15 jaar mee.
Levensecht
In de laboratoria wordt ook gewerkt aan het kwe-
kën van kraakbeen, waardoor een beschadigde
meniscus niet langer alleen hoeft te worden wegge
haald, maar door een levensecht exemplaar kan
worden vervangen. Ook daarbij wordt gebruik ge
maakt van cellen van de patiënt zelf. Feijen ver
wacht dat die techniek op den duur ook zal worden
gebruikt voor het vervangen van rugwervelschij-
ven, waarmee ondermeer herniapatiënten kunnen
worden geholpen.
Het lijstje met mogelijkheden voor weefselvervan
ging is daarmee nog lang niet uitgeput. Zo breekt
de wetenschap zich het hoofd over een techniek
waarbij kliertjes die bij varkens insuline produce
ren kunnen worden ingebracht in een mensenli
chaam en ingekapseld in een kunststof huisje, zo
dat het lichaam dat niet als 'vreemd' herkent. Zo'n
pseudo-alvleesklier zou een uitkomst zijn voor
diabetici, die dan niet meer hoeven te spuiten en
geen dieet meer nodig hebben. Maar Feijen noemt
dat nog toekomstmuziek.
Datzelfde geldt voor het kweken van spierweefsel
of hele organen, zoals levers of nieren. Er wordt wel
gestudeerd op het maken van hartkleppen, die zijn
gemaakt van het aorta-weefsel van varkens, wat
de kunstmatige kleppen overbodig zou maken.
Maar tot een oplossing is gevonden zullen kunst
matige organen en implanten een belangrijke rol
blijven spelen.
De ontwikkelingen gaan razendsnel, maar voor
velen toch té langzaam. „De mensen verwachten te
veel", zegt Feijen. Maar dat is een natuurlijke reac
tie. „Zodra je iets nieuws publiceert, krijg je de vol
gende dag al de telefoontjes van mensen die proef
dier willen zijn."
Hans de Bruijn
Nederlanders zien gezondheidszorg-
als iets mythisch, terwijl een blinde
darmoperatie niets meer is dan een
product van een volcontinubedrijf.
'Zorgbobo' Ton Krol van de Nederlandse
Zorgfederatie strijdt tegen het softe pro
bleemimago van de gezondheidszorg. De
echte problemen komen nog. „.Baby
boomers met een goed pensioen, dié gaan
pas tweedeling veroorzaken."
Voorzitter Ton Krol van de Nederlandse
Zorgfederatie (de overkoepelende orga
nisatie van werkgevers in de zorgsector)
vindt dat het in Nederland, ondanks alle
klaagzangen over wachtlijsten en 'stop-
watchzorg', zo slecht nog niet gaat. Er is
veel verbeterd de laatste tientallen jaren
en daardoor verandert de houding van
patiënten in het ziekenhuis, van thuis
zorgcliënten en van bewoners van ver
pleeg- en verzorgingshuizen.
„We kijken te veel naar de problemen.
Nederland doet het gemiddeld het best
vergeleken met landen om ons heen én
met relatief het minste geld. We praten
over een bedrijfstak waar 800.000 men
sen werken, waar elk jaar miljoenen
mensen worden geholpen. De gezond
heidszorg is gewoon een volcontinu be
drijf. Er wordt een product gemaakt en
dat heeft een kostprijs. Je betaalt voor
het weghalen van een blinde darm. Toch
heeft de gezondheidszorg hier iets myt
hisch, dokters worden gezien als halve
goden en dat is niet goed. voor de beeld
vorming."
Doodmoe wordt Krol van het continue
geroep dat alles efficiënter en doelmati
ger moet. „Er is al zoveel gedaan, de
doelmatigheidswinst is bij ons de laatste
tien jaar hoger dan in de zakelijke
dienstverlening Wat willen ze dan? Dat
je met nog minder personeel meer men
sen gaat verzorgen?"
Topdokters
Een van de voordelen voor patiënten in
Nederland is de gelijke behandeling voor
iedereen. Die is er vooral dankzij de com
binatie van ziekenfondsen en particulie
re verzekeringen. „Die solidariteit moe
ten we absoluut houden", vindt Krol.
„Dat ook topdokters er voor iedereen
zijn, daar snappen ze in het buitenland
niets van. Het is normaal in de wereld dat
mensen met geld naar betere klinieken
gaan en artsen aan hun bed krijgen die
aan de beste universiteiten hebben ge
studeerd. Maar hier zijn alle artsen gelijk
en goed opgeleid, er is geen verschil in
rangorde. „Hoe goed ons systeem ook is,
er zit inmiddels een grote deuk in: de
wachtlijsten. We hebben niet meer een
absolute toegankelijkheid voor ieder
een. De ellende is gekomen in de laatste
jaren, de kraan is dicht gedraaid en het
leertje is geknapt."
Krol wijst het paarse kabinet als grote
schuldige aan, de zorg heeft de afgelopen
vier. jaar veel te weinig geld gekregen.
„Het is willens en wetens gebeurd. Het
jaarlijkse groeipercentage van 1,3 pro
cent was nergens op gebaseerd. Borst is
van goede wil, maar minister Zalm van
financiën niet. Met wat extraatjes elk
jaar zijn alleen hier en daar gaten ge
dicht."
Vooral de vergrijzing en de vooruitgang
in de medische wetenschap drijven de
Ton Krol, voorzitter van de Nederlandse Zorgfederatie: „Paars heeft de gezond
heidszorg de afgelopen vier jaar willens en wetens veel te weinig geld gegeven."
foto Roland de Bruin
kosten van de gezondheidszorg op. Zon
der een extra zak geld redt de gezond
heidszorg het volgens hem dan ook niet.
Tweedeling
De tweedeling waar iedereen zo bang
voor is, bestaat volgens hem allang.
„Sommige gehandicapten staan lang op
een wachtlijst en kunnen nergens te
recht, terwijl anderen wel in een instel
ling zitten. Dat is tweedeling, omdat ie-^
dereen is verzekerd voor langdurige zorg
en een aanspraak heeft op een plek. Ik
snap niet dat ze niet sneller naar de rech
ter gaan om dat af te dwingen."Krol
waarschuwt dat de echte verschillen in
de gezondheidszorg nog moeten komen.
„Verdere tweedeling is niet te vermijden,
maar die zal niet ontstaan tussen wer
kenden en niet-werkenden. Werkgevers
denken echt wel twee keer na voor ze
dubbel betalen. Ze dragen al ziektekos
tenpremies voor hun werknemers af en
daar komen dan de kosten van voor-
rangszorg nog eens bij."
„Ouderen die geld hebben, babyboomers
met een goed pensioen, die gaan pas voor
een tweedeling zorgen. Die hebben
straks veel meer koopkracht dan de ou
deren nu, dus wat doen ze als ze kwalen
krijgen? Die gaan naar het buitenland
voor hun behandeling. En de verzorging
en verpleging die ze nodig hebben, kopen
.ze zelf. Dat is niet tegen te houden, straks
zitten er gewoon vier of vijf bejaarden in
een particuliere villa met verzorgend
personeel."
Stapelbedden
Krol: „We moeten naar het basispakket
kijken, bepalen wat de minimale kwali
teit van de zorg moet zijn en niet de hoe
veelheid zorg. Nu zijn er geen eisen: als
een verpleeghuis voor stapelbedden
kiest, staat er nergens dat dat niet mag.
Zonder eisen krijg je verschraalde zorg."
„De noodzakelijke verpleging moet wor
den omschreven en voor iedereen be
schikbaar zijn. Je moet bekijken welke
ingrepen echt noodzakelijk zijn en daar
een maximum wachttijd voor vaststel
len Politici moeten eens de moed hebben
om te zeggen: dit kun je krijgen tegen die
prijs. Zo'n discussie is niet gevoerd de af
gelopen vier jaar. Borst heeft geprobeerd
de pil en het kunstgebit uit het basispak
ket te halen, maar dat mislukte uiteinde
lijk. De komende vier jaar is de discussie
over wat er thuishoort in het basispakket
een harde noodzaak."
Ook al houdt de NZf-voorman niet van
focussen op problemen, hij hoopt dat de
pijnpunten in de gezondheidszorg ko
mende maanden nog vaak worden opge
somd. i,Uit enquêtes blijkt dat Neder
landse kiezers gezondheidszorg een
belangrijk politiek onderwerp vinden,
maar voordat je het weet is het punt geen
punt meer, is het item weer weggezakt.
Kennelijk moet het imago slecht zijn om
de aandacht vast te houden."
Margit Kranenburg
Scheepsarts moet alle zeilen bijzetten
Fotorubriek: scheepvaartkringen
Ruiters zouden een rijbewijs moeten hebben
Bisschop Henny Bomers blijft recht in de leer
Schuldenwet als wapen tegen nieuwe armoede
Professional: Mark Faasse, makelaar
Geert Bremer verwerkt zijn oorlog in een novelle
Egypte is een spiegel voor het rijke Westen
