Ook de soepschildpad heeft pech
Borges zag zich
niet weerspiegeld
■r
Garcia Marquez
schrijft memoires
Heruitgave van
een originele geest
kunst cultuur vrijdag 27 maart 1998 19
proza
vertaald
herdrukt
poëzie
jeugdboek
Joris Luyendijk: Een goede man
slaat soms zijn vrouw (Podium,
235 blz., 34,90). De Amsterdam
se student Joris Luyendijk schreef
zich in aan de universiteit van Cai
ro en leefde een jaar lang tussen
Egyptische tijdgenoten. Een ver
slag van een ongewoon jaar.
Willem Brakman-. Ante Diluvium
(Querido, 142 blz., 29,90). Nieu
we roman.
Guido van HeulendonkAimez-
vous les moules? (De Arbeiders
pers, 200 blz., ƒ34,90). Nieuwe
ongewone verhalen over gewone
mensen. Van Heulendonks vorige
boek, de roman Paarden zijn ook
Benjamin ConstantAdolphe
(Athenaeum-Polak Van Gen
nep, 109 blz., geb., ƒ39,90, ver
taald door Martin de Haan). Henri
Benjamin Constant de Rebecque
werd in 1767 in Lausanne geboren
uit een geslacht van Hugenoten. In
1790 werd hij tot Fransman gena
turaliseerd en was de rest van zijn
leven achtief als minnaar, politi
cus en publicist. Het boek Adol
phe, waaraan hij zijn onsterfelijk
heid dankt, was voor hem een
tussendoortje- Zoals rond 1800
wel vaker gebeurde, hield Con
stant de schijn op dat het manu
script van zijn boek door toevalli
ge omstandigheden in zijn bezit is
gekomen. Constant stierf in 1830.
Paulo CoelhoDe vijfde berg (oor
spronkelijke titel: A Quinta Mon-
tanha, De Arbeiderspers, 189 blz.,
29,90, vertaald door Piet Jans
sen). Paulo Coelho (1947) is na
Marquez de meest gelezen La
tijns-Amerikaanse schrijver. Ge-
inspireerd door een korte passage
in de bijbel, 1 Koningen 18:8-24,
vertelt Coelho in zijn vierde boek
het verhaal van Elia en zijn be
proevingen. In een wereld die
wordt beheerst door bijgeloof, re
ligieuze conflicten en diepgewor
telde tradities, ziet de jonge pro
feet zich omgeven door een lawine
van gebeurtenissen die hem gaan
deweg oog in oog met God doen
komen.
Sue Woolfe: Wiskundige moedgrs
(oorspronkelijke titel: Learning
towards Infinity, Vassallucci, 390
blz., geb., ƒ44,90, vertaald door
Annelies Eulen). Frances Montro
se, dochter van een begaafe wis
kundige, ontedekt na haar moe
ders dood een aantal nagelaten
theorema's. Ze verdiept zich in
Nanne Tepper: De eeuwige jacht
velden (Contact, 263 blz., ƒ35,-).
De liefde van Victor voor zijn jon
gere zuster Lisa veroorzaakt veel
onrust in het gezin waarin zij op
groeien, in het bijna uitgestorven
dorp Oude Huizen en in de geesten
van toevallige passanten. Teppers
roman uit 1995 werd bekroond
met de Anton Wachterprijs 1996.
Vijfde druk in een goedkope edi
tie.
varkens, werd bekroond met de
Gouden Uil voor fictie 1996.
Jean Pierre Dumoulin: Café la Lu-
ne(Querido, 168 blz., 29,90). Een
gerespecteerde Vlaamse advocaat
komt in moeilijkheden wanneer
hij zich inlaat met dubieuze beleg
gingszaken. Romandebuut. Com
mercieel directeur Dumoulin
(Brugge, 1947) is gehuwd met de
Vlaamse dichteres Patricia Las-
oen.
Joke J. HermsenHet dame offer
(De Arbeiderspers, 211 blz.,
34,90). Eerste roman van de filo
sofe Joke Hermsen (1961) over een
ambivalente moeder-dochterver-
houding.
haar moeders werk - het vinden
van een nieuwe reeks getallen - en
wint met haar studie een reis naar
Athene, waar ze haar moeders re
volutionaire ideeën presenteert.
De wijze waarop daar door be
krompen wiskundigen op haar
moeders werk wordt gereageerd,
fungeert als een spiegel voor haar
eigen onvervulde verlangens.
Tweede roman van de Australi
sche schrijfster Sue Woolfe, de
eerste in Nederlandse vertaling.
Kiran Desai: De goeroe in de gua-
veboom (oorspronkelijke titel:
Hullabaloo in the Guava Orchard,
Vassallucci, 198 blz., geb., 39,90,
vertaald uit het Engels door Nico-
lette Ploekmeijer). Debuutroman
van Kiran Desai, in 1973 geboren
in India en momenteel studerend
aan de universiteit van Columbia.
Het humoristische verhaal gaat
over een jongeman die, omdat hij
niet voldoet aan de verwachtingen
van de familie, zijn toevlucht
zoekt in een guaveboomgaard.
Zijn vader is in eerste instantie ra
zend, maar ruikt opeens geld als
zijn zoon over onvermoede spiri
tuele gaven blij kt te beschikken.
Marele DayLammeren Gods
(oorspronkelijke titel: Lambs of
God, Vassallucci, 298 blz., geb.,
39,90, vertaald door Mireille
Vroege). Het leven van drie non
nen - zij wonen in een overwoe
kerd klooster op een verder onbe
woond eiland - wordt geregeerd
door de opkomst en ondergang
van de zon en de. wisselende jaar
getijden. Ze eten, slapen en bid
den, onderhouden de veestapel,
breien en vertellen elkaar verha
lenOmdat de Kerk geld nodig
heeft moet het verlaten klooster-
worden verkocht. Een jonge pries
ter, ambitieus en wereldwijs,
krijgt de opdracht de waarde van
het verlaten klooster vast te stel
len. Debuutroman van de Austra
lische schrijfster Marele Day.
Esther Jansma: Hier is de tijd (De
Arbeiderspers, 45 blz., 29,90).
Vierde gedichtenbundel. De eerste
twee bundels Stem onder mijn bed
en Bloem, steen van Esther Jans
ma (1958) werden genomineerd
voor de C. Buddingh'-prijs.
Ik vind mezelf geen belangrijke schrijver, zei Jorge Luis
Borges vaak. Anderen oordelen anders en noemen hem
een van de grootste en origineelste geesten van deze eeuw.
Als vernieuwer wordt hij in één adem met genoemd met
Kafka, Joyce en Faulkner. Het verzameld werk van deze
blinde, maar uitermate belezen bibliothecaris, waarin het
wemelt van spiegelingen, labyrinten en
duizelingwekkende gedachtenspinsels, wordt nu in een
verse vertaling in vier delen opnieuw uitgegeven.
Umberto Eco meende hem te
eren toen hij hem als sleutelfi
guur opvoerde in zijn roman De
naam van de roos. Eco baseerde de
figuur van de blinde bibliotheca
ris, die in de middeleeuwse burcht
het enig bewaard gebleven exem
plaar van Aristoteles' verhande
ling over de komedie koesterde, op
de Argentijnse schrijver Jorge
Luis Borges (1899-1986).
Bibliothecaris, blind en toch bele
zen. Alsof de verwijzing niet al
duidelij k genoeg wasnoemde Eco
hem ook nog: Jorge van Burgos.
Het begon als hommage, zou Eco
later zeggen, maar uiteindelijk
was het wel Jorge die de biblio
theek in De naam van de roos in
vlam zette en zo menig uniek
handschrift verwoestte, waaron
der dat van Aristoteles. Boven
dien meende Eco's speurder Wil
liam van Baskerville in Jorge's
stervende gezicht de Anti-christ te
herkennen. Typisch geval van
each man kills the thing he loves.
Hier moet nu uitgelegd worden
wie Jorge Luis Borges was. Gek is
dat. Net twaalf jaar geleden over
leden en al vergeten? Dat is slechts
lichtelijk overdreven. Weinigen
weten nog wie Borges was. Toen
Nederland twee jaar geleden, ove
rigens als mosterd na een reeds
lang verteerde maaltijd, de La
tijns-Amerikaanse literatuur cen
traal stelde in de Boekenweek,
hoorde je niemand over Borges.
Het is dan ook een beetje vreemd
om hem hier plompverloren uit te
roepen tot verreweg de belang
rijkste schrijver die het continent
deze eeuw heeft voortgebracht.
Toch was hij het zeker. Bij Zuid-
Amerikaanse schrijvers denken
we door toedoen van Gabriel Gar
cia Marquez en Mario Vargas Llo-
sa in de eerste plaats aan maat
schappelijk sterk geëngageerde
auteurs die uitblinken in grootse
romans waarin ze zowel politiek
als een eigen variant op magisch-
realisme een plek weten te geven.
Kosmos
Borges beantwoordt niet aan dat
beeld. Hij is universeler. Marquez'
wereld is Macondo en omgeving;
Borges bewoont de kosmos. Hij
schreef ook geen romans en aan
engagement had hij een broertje
dood. „Ik ben een conservatief
denkend mens, een scepticus,
maar ik ben niet in politiek geïnte
resseerd. Ik heb een hekel aan re
geringen, aan politieke partijen",
zei hij in een interview met zijn
Nederlandse vertaalster Barber
van de Pol, die het opnam in haar
vorig jaar verschenen bundel es
says en verhalen Alles in de wind.
Jorge Luis Borges schreef essays,
verhalen en poëzie. Na de val van
Péren werd hij in 1955 directeur
van de Nationale Bibliotheek van
Argentinië. Effectief was hij dat
slechts korte tijd, want twee jaar
later al kon hij vanwege toene
mende blindheid zelf niet meer le
zen Toch is Borges altij d geassoci
eerd gebleven met bibliotheken,
en wel om twee redenen.
Belezen
In de eerste plaats was hij enorm
belezen. Waarschijnlijk is Borges
de laatste mens van deze eeuw ge
weest die echt alle klassieke tek
sten uit de grote wereldculturen
niet alleen gelezen had, maar er
ook parate kennis van had. Van de
Grieken, de Perzen, de kabbalis
ten, de Chinese wijsgeren via Sha
kespeare en Poe tot Heidegger,
noem maar op - Borges kende hun
teksten door en door. En hij bor
duurde erop voort. Niet zelden
strooide hij in zijn essays niet na
men en citaten. Soms ging hij
daarin zo ver dat je helemaal niet
meer zeker wist of hij niet stiekem
een oude bron zelf had bedacht.
Toch was Borges op dit terrein zel
den op uiterlijk vertoon of arro
gantie te betrappen. Met de door
ons Nederlanders zo op prijs ge
stelde functionaliteit van zijn eru
ditie zat het wel goed.
In de tweede plaats zag Borges het
heelal als bibliotheek. Van de Pol
somt in Alles in de ivind een serie
thema's van Borges op en zet dan
bovenaan: „Het heelal is een bi
bliotheek of een boek waarin alles
geschreven staat.In zij n verhalen
kon Borges hardop dromen over
de ultieme bibliotheek: de verza
meling met alle mogelijk te schrij
ven boeken. Het gaat je duizelen
als je poogt daar een voorstelling
bij te maken. Niet alleen alle be
staande boeken staan in Borges'
droom-bibliotheek, maar alle
boeken die in alle talen in alle
denkbare woord-combinaties en
ook herhalingen te schrijven zou
den zijn. Dat is niet voor te stellen,
dat gaat voorbij het oneindige.
Fantastisch is ook het verhaal 'Het
boek van zand', waarin een bijbel
verkoper Borges niet het Boek der
Boeken, maar een boek gemaakt
van zand overhandigt. De pagina's
lopen letterlijk en figuurlijk door
zijn vingers. „Het aantal bladzij
den van dit boek is precies onein
dig. Geen bladzij is de eerste; geen
bladzij de laatste."
De verhalen van Borges zitten vol
met dit soort gedachtespinsels.
Beroemd is zijn voorstelling van
het heiaal als een glimmend bolle
tje, een Aleph. „Onderaan de trap,
Jorge Luis Borges (1899-1986): Meester in fantastische verhalen.
naar rechts, zag ik een kleine van
kleur verwisselende bol met een
bijna ondraaglijke gloed. Aan
vankelijk dacht ik dat hij draaide;
later begreep ik dat die beweging
een illusie was die werd veroor
zaakt door de duizelingwekkende
spektakels die hij bevatte. De
doorsnede van de Aleph zal twee,
drie centimeter zijn geweest, maai
de kosmische ruimte zat erin, zon
der vermindering van omvang, elk
ding (het spiegelglas bijvoor
beeld) was oneindig veel dingen,
want ik zag het duidelijk vanuit
alle punten van het heelal. Ik zag
de dichtbevolkte zee, ik zag de da
geraad en de namiddag; ik zag de
menigten van Latijns-Amerika, ik
zag een zilverkleurig spinnenweb
in het midden van een zwarte py-
ramide, ik zag een haveloos laby
rint (het was Londen), ik zag recht
voor mij oneindig veel ogen die
zich vorsend in mij bekeken als in
een spiegel, ik zag alle spiegels van
de planeet en geen enkele weer
kaatste mij ik zag de Aleph,
vanuit alle punten, ik zag in de
Aleph de aarde, en op de aarde op
nieuw de Aleph en in de Aleph de
aarde, ik zag mijn gezicht en mijn
ingewanden..."
Dit citaat bevat de sleutelwoorden
tot het werk van Borges: spiegels
en labyrinten. Hij was een meester
in dit soort fantastische verhalen
en zette ook collega's aan tot
schrijven. Het oeuvre van Italo
Calvino is niet denkbaar zonder
Borges. Het hele idee van de spie
gel-wereld ineen kleine bol vind je
terug in bijvoorbeeld het verhaal
'De kaartenmakers' van J.M.A
Biesheuvel uit diens bundel De
verpletterende werkelijkheid
(1979), waarin een tweetal kaar
tenmakers een globe toegespeeld
krijgt die niet de aarde weergeeft,
maar de aarde Is.
Vertaling
Borges' verhaal 'De Aleph' sluit
het.eerste deel af van zijn Werken
in vier delen, die de Bezige Bij bin
nen het tijdsbestek van een jaar
gaat uitgeven. Het eerste deel is nu
verschenen, de delen twee en drie
komen nog dit jaar en deel vier -de
poëzie- komt volgend jaar. De uit
gever heeft er zich niet vanaf ge
maakt. De Bezige Bij gaf in het
verleden alle boeken van Borges al
eens uit, maar voor de gelegenheid
heeft Barber van de Pol allemaal
nieuwe vertalingen gemaakt. In
het eerste deel zijn ondergebracht
'Wereldschandkroniek' (1935),
'Fantastische verhalen' (1944) en
'De Aleph' (1949).
Daarmee is voor het eerst de bun
del 'De Aleph' in zijn oorspronke
lijke vorm beschikbaar. Merk
waardigerwijs was de eerdere
Nederlandse bundel 'De Aleph'
opgebouwd uit verhalen uit de
bundels 'Ficciones' en 'El Aleph'.
terwijl de rest van de verhalen uit
deze beide bundels later een plek
kregen in de Nederlandse bundel
'DeZahir'.
De verse vertaling doet de uitbun
dige fantasie van Jorge Luis Bor
ges alle eer aan. Zijn oeuvre staat
er weer spie en span bijklaar voor
een nieuw publiek.
Theo Hakkert
Jorge Luis Borges: De Aleph en andere
verhalen. Werken in vier delen. Deel 1 -
Vertaling: Barber van de Pol - De Bezi
ge Bij, 433 blz., f 95,- (gebonden).
Minstens zo exotisch als de vreemde
gasten in Ijsberen en andere
draaikonten van Ditte Merle en Alex de
Wolf zijn de curieuze beestjes in Jakkes!
van Robert Snedden.
Dieren hebben altjd pech ge
had, schrijft Ditte Merle er
gens in Ijsberen en andere draai
konten in de dierentuin: „Er is
steeds op ze gejaagd. Op de kroko
dil om er tasjes van te maken. Op
de bever omdat zijn staart zo lek
ker was. Ook de soepschildpad
heeft pech. Die gaat de soeppan in.
En zo kunnen we het rijtje afgaan.
Noem een dier en er is op gejaagd.
Want altij dis wel iets van het dier
te gebruiken. Ook de plek waar hij
woont is kapotgemaakt. Er zijn
bossen gekapt en huizen ge
bouwd. Wat moet je dan als dier?
Uitsterven."
Het kweken van dieren uit de risi
cogroepen is een van de vele be
staansredenen van de moderne
dierentuin. Informatie geven over
de getoonde dieren een andere. De
Duitse dierenhandelaar Carl Ha
genbeek (1844-1913) was de eerste
die bezoekers met zo'n educatieve
show vermaakte. Hij legde in 1907
bij Hamburg een dierenpark aan
dat eruitzag als de natuur. Omdat
tralies ontbraken, kreeg men de
indruk dat de dieren er los liepen.
In werkelijkheid hielden diepe
greppels en grachten vol water
mens en dier uit elkaar.
Artis
Een van 's werelds oudste echte
dierentuinen is Artis. Men kon er
al in 1838 het hele jaar door naar
wilde dieren kij ken die per soort in
kooien bij elkaar zaten. Over het
welzijn van de levende have
maakte men zich niet druk. Zo
werden dieren uit tropische lan
den 'vanzelfsprekend' in binnen
hokken geplaatst waar het binnen
de kortste keren benauwend
warm was. En uit onwetendheid
over eetgewoonten probeerde men
Gabriel Garcia Mérquez is begonnen
met het schrijven van zijn
memoires. Deze week heeft het Spaanse
dagblad 'El Pais' het eerste hoofdstuk
van dit nieuwe werk van de
Columbiaanse schrijver gepubliceerd.
Zoals te verwachten bij Marquez is het
geen droge chronologische opsomming
van zijn leven geworden. Het boek
begint wanneer hij 22 jaar is en samen
met zijn moeder van Barranquilla naar
Aracataca reist om het huis van zijn
grootouders te verkopen. De nu
zeventigjarige schrijver vertelt dat die
carnavalszondag van 19 februari 1950,
toen hij met zijn moeder in de trein
stapte met niet meer dan 32 peso's op
zak, van beslissende betekenis is
geweest voor zijn carrière.
Tijdens die tweedaagse reis
blijkt het de jonge Gabriel al
snel dat zijn moeder min of meer
door zijn vader is opgedragen om
hem te vragen waarom hij gestopt
is met zijn studie. Marquez schrijft
dan stukjes voor een paar kranten
en kan zich maar nauwelijks in le
ven houden. „Zeg hem dat het eni
ge wat ik in mijn leven wil is:
schrijver worden. En dat zal ik ook
zijn", antwoordt de latere Nobel
prijswinnaar.
De memoires, waarvan het eerste
deel bijna af is, geven een blik ach
ter de schermen van Marquez' ro
mans. Zo beschrijft hij hoe hij aan
de naam 'Macondo' is gekomen,
het dorpje waarin zich Honderd
Jaar Eenzaamheid afspeelt. Ma
condo was de naam van een nader-
zetting waar hij met de trein langs
kwam. „Vanwege de poëtische
klank gebruikte ik de naam latei-
voor een denkbeeldig dorp in drie
van mijn boeken. Ik wist helemaal
niet wat ze betekende. Later pas
zag ik bij toeval in een encyclope
die dat het de naam is van een tro
pische boom."
In Spaanse literaire kringen is
verrast gereageerd op de memoi
res van Marquez omdat hij nog
niet zo lang geleden een serie van
drie liefdesverhalen heeft aange
kondigd. In 'El Pais' zegt de schrij
ver dat dit te danken is aan zijn
computer. „Vroeger had ik zeven
jaar nodig voor een boek, nu nog
maar drie. Mijn memoires schrijf
ik eigenlijk in mijn vrije tijd."
Henk van den Boom
Gabriel Garcia Marquez
Illustraties uit Ijsberen en andere draaikonten in de dierentuin.
fluwelige boommier een afstote
lijk dier. Wonderlijke science-fic-
tionachtige beelden leverden de
foto's op van een stukje plant en
van het verbindingsdraadje dat
aan een siliciumchip vastzit. Het
viest van allemaal zijn de afzich
telijke taferelen te vinden op iets
dat 'warm, gevoelig, actief, harig,
druk en luidruchtig is': wij zelf.
Het gebruikmaken van uitvouw
bare pagina's vergroot niet alleen
de nieuwsgierigheid, maar biedt
ook extra ruimte tot. nog meer fas
cinerends uit een ongekende we
reld dichtbij huis.
Jan Smeekens
Ditte Merle en Alex de Wolf: Ijsberen
en andere draaikonten in de dierentuin
- Van Reemst, Houten, 128 pag.,
f39,90
Robert Snedden: Jakkes! Een groot
boek over kleine griezels - vertaling
Ank van Wijngaarden - Ploegsma Am
sterdam, f 32,50.
koala's tevergeefs (ze leven uit
sluitend van eucalyptusbladeren)
aan allerlei diëten te laten wen
nen. Aanvankelijk ook liet men
zoveel mogelijk verschillende die
ren zien, zodat van elke soort
meestal slechts één exemplaar kon
worden aangeschaft. Pas later be
sefte men dat dieren die in de vrije
natuur in groepsverband leven zo
van eenzaamheid voortij dig dood
gingen.
Behalve over het verzamelen van
bijzondere dieren, hun huisves
ting en voedsel informeert Ditte
Merle ook nog op aanstekelijke
wijze over de voortplanting van
dieren in gevangenschap en de
verzorging van hun lichamelijke
ongemakken. En net als in haar
vorig j aar met een Zilveren Griffel
bekroonde boekjes Kleine beestjes
doet ze dat in dit originele boek
met veel gevoel voor wat lezers
vanaf een jaar of negen willen we
ten over het eigenaardigs van al
die interessante dieren. Een voor
beeld van zo'n vermakelijk ver
haal is de anekdote over het rhe-
susaapje dat telkens kans zag van
zijn eiland te ontsnappen. Het dier
bleek elke dag een banaan achter
te houden waarmee het 's avonds
na sluitingstij d een van de elanden
aan de andere kant van de gracht
naar zich toe lokte. Met 'de boot'
terug over de brede gracht ging het
dan op nachtelijk avontuur uit.
Een belangrijke bijdrage aan het
door Alex de Wolf geïllustreerde
boek leverde vormgever Steef
Liefting. Hij ontwierp met veel in
ventiviteit steeds andere en speel
se pagina's waarop tekstblokjes
bijvoorbeeld een kooi suggeren, de
speelsigheid van dolfijnen na
bootsen of het kunstje van een me
sjokke beer verbeelden. Dat het
boek daarbij steeds om en om en
om en om en om en om gedraaid
moet worden, is een functioneel
maar vooral onweerstaanbaar ex
traatje.
Microscoop
Voor Jakkes! Een groot boek over
kleine griezels fotografeerde Ro
bert Sneden monsters die in wer
kelijkheid zo klein zijn dat er wel
een miljoen van in je bed huizen.
Om ze zichtbaar te maken ge
bruikte hij een microscoop. Op die
manier werd een stof mijt 35.000
keer vergroot een angstaanjagen
de griezel; een onschuldig zilver
visje een morbide gedrocht, en een
