Roemloos marinewrak
krijgt oude glorie terug
Blikvanger in
Den Helder
in deze bijlage:
p reportage
zaterdag 7 maart 1998
Fotorubriek: Regenval
Nico van Kranen, de oudste nog levende Geus
Als iemand erg in de war is, denk eens aan schizofrenie
Professional: Peter Otte, auto-demonteur
Menselijk falen oorzaak stroomstoring Midden-Nederland
Honderd jaar huisvrouw in woord en beeld
Het was een klein wonder dat de Abel
Tasman de reis van Delfzijl naar Den
Helder overleefde, eind 1996. Het was een
rustige zee en de stalen sleepconstructie die
speciaal voor deze reis in de boeg was
aangebracht, bleek te houden. Bij slecht
weer had het schip zomaar uit elkaar
kunnen vallen. Want eigenlijk was de Abel
Tasman een wrak, sinds 1924 overgeleverd
aan de tand des tijds. Vanaf dat jaar
fungeerde het voormalige marineschip
Bonaire als internaat van de
zeevaartschool Abel Tasman in Delfzijl.
Nu het schip terug is in Den Helder, in het
historische dok waarin het wél regelmatig
werd onderhouden toen het nog in actieve
dienst was, heeft het weer de naam
Bonaire. Na restauratie moet het schip het
pronkstuk worden van een uitgebreid
nautisch themapark. En af en toe zal het
nog terugkeren naar Delfzijl.
Bijna liefkozend laat hij het licht van
zijn zaklantaarn door de duistere
buik van het schip glijden. „Je wordt er
stil van als je die prachtige rij spanten
ziet. Kijk, hoe mooi. Naar achteren toe
worden ze steeds ronder." Ir. B.A Mooi-
man toont hoe de Bonaire er bij ligt. Ha
veloos. „Het schip bevindt zich in een ver
schrikkelijk slechte staat. Maar het is
interessant om te zien hoe een schip kan
verrotten als je niks aan onderhoud doet.
Om de vijftig centimeter zit er een spant.
Langsverband is er nauwelijks. Hooguit
door de kiel. „Het schip moet hebben ge
wrongen als ik weet niet wat. Er moet erg
veel beweging in hebben gezeten. In die
tijd werd een schip gemaakt als een bui
gend riet of als een stoere eik. Deze Bonai
re is erg flexibel gebouwd. Het is een
prachtig rank schip, een echt zeilschip.
Het vormt de eerste stap in de overgang
van zeil naar stoom."
Nautisch park
Hen miljoen gulden is er nodig om de Bo
naire te restaureren. In tien jaar moet die
klus worden geklaard. De Bonaire wordt
de blikvanger van het nautisch thema
park waarin de vroegere Rijkswerf Wil
lemsoord wordt veranderd. Mooiman, ge
pensioneerd als laatste directeur van de
voormalige marinewerf, heeft een nieuwe
taak gekregen. Hij bereidt de metamorfo
se van het enorme complex voor. De oud
marineman, die een groot deel van zijn
loopbaan als officier bij de onderzee
dienst zat, verliet de dienst als comman
deur. Van 1986 tot 1993 was hij directeur
van de Rij ks werfwaarvan hij de sanering
leidde. Mooiman heeft op 'zijn'Rijkswerf
nu de functie van 'kwartiermaker'.
De Bonaire werd in 1876 bij de Neder
landse Stoombootmaatschappij te Rot-
terdam/Fijenoord op stapel gezet en een
jaar later te water gelaten. Het was een
stoomschroefschip, een zeilschip met een
stoommachine als hulpmotor. De lengte is
53,6 meter, de grootste breedte negen me
ter, bij een gemiddelde diepgang van 3.55
meter. De Bonaire telde 85 bemanningsle
den en was bewapend met acht kanonnen.
Geen heldendaden
Het schip heeft een ijzeren huid met een
teakhouten huid aan de buitenkant erte
genaan. Onder de waterlijn is die houten
huid op zijn beurt bekleed met aangroei
werende zinkplaten. Waarom die dubbele
huid? Mooiman: „Dat is een vraag waar
zelfs de experts geen antwoord op heb
ben. Wij denken dat het het hout bedoeld
was als isolatielaag tussen de ijzeren huid
en de anti-aangroeilaag van zink. Wan
neer je zink tegen een ijzeren huid zet,
krijg je weliswaar geen aangroei, maar
binnen een mum van tijd ben je je hele
huid kwijt."
De driemaster Bonaire was getuigd als
schoenerbark en had een zeiloppervlak
van 746 vierkante meter. Wanneer het
schip onder zeil ging, liet men de schoor
steen telescopisch zakken en werd de
schroef met een takel een stukje naar bo
ven getrokken zodat die vrij kwam van de
schroefas. Daardoor kon de schroef vrij
draaien, wat de weerstand in het water
verminderde.
Mooiman: „De Bonaire was bedoeld om
naar de koloniën te gaan en lange tijd van
huis te blijven. Maar het heeft geen hel
dendaden verricht. Dat is jammer. Als je
er spannende verhalen aan wilt hangen,
moet je de waarheid te veel geweld aan
doen. In de periode dat het schip werd in
gezet om de West-Indische eilanden te be
schermen, was er geen roem te behalen.
Het heeft alleen een actie gedaan bij Co
lombia. Piraten tegengehouden. Daar
blijft het bij."
Hangmatten
In 1902 kwam de Bonaire in Hellevoet-
sluis aan de kant te liggen om te dienen als
logementschip van de torpedodienst van
de marine. De masten verdwenen. Boven
op het dek werd over de hele lengte van
het schip een nieuwe opbouw geplaatst.
In 1923 werd het schip door de marine af
gevoerd en verkocht aan de gemeente
Delfzijl. Een jaar later werd het herdoopt
in Abel Tasman en begon het aan een lang
leven als internaatschip van de gelij kna
ling dat er flink gaat worden gewerkt. "De
rest van de benodigde tien miljoen zal
worden besteed aan de inrichting van de
Bonaire, aan de masten, de tuigage en de
zeilen.
Teakhout
De houten huid zal straks het schip in zijn
verband moeten houden. Om uit te zoeken
of de kwaliteit van het teak voldoende
was, werd het Rijksinstituut voor
Scheepsarcheologie in Ketelhaven inge
schakeld. Technische proeven in het Ma
rinelaboratorium wezen uit dat het nog in
uitstekende staat verkeerde. „De mannen
prikten er hun naalden krom op. Het ziet
er niet uit, maar als je er een millimeter
van af haalt, krijg je weer dat prachtig
mooie rode teakhout. Het blijkt een hele
goeie houtsoort te zijn, die goed tegen
zout water kan. Het schip lijkt nu een
wrak, maar daar moet je doorheen kijken.
Op de hele wereld zijn er nog maar drie
van dit soort, schepen, kleine ranke
zeilschepen met hulpstoomvermogen, de
Gannet in Chattam en een museumschip
in Argentinië. De Bonaire is het enige met
een ijzeren huid en een houten bekleding.
Historisch gezien moet je dit schip redden
voor het nageslacht."
De restauratie begint zodra er een fullti
me bedrijfsleider is aangesteld. Men zal
gebruik maken van gesubsidieerde pro
jecten die mensen met weinig kansen op
de arbeidsmarkt aan werk helpen. Er is
gekeken naar het voorbeeld van de Bata-
viawerf in Lelystad waar de bouw van de
Oostindiëvaarder voortdurend massa's
bezoekers trok. „Al het werk moet zicht
baar zijn voor het publiek. Zolang de vei
ligheid het toestaat, zal ook het schip tij
dens de restauratie toegankelijk zijn.
Omdat het publiek telkens nieuwe dingen
wil zien, zullen we gedurende die tien jaar
omkijken naar nieuwe projecten."
Napoleon
De Bonaire ligt in het oudste nog in ge
bruik zijnde dok van West-Europa, date
rend uit 1822. Napoleon besloot in 1811
een verdedigingslinie aan te laten leggen
en een scheepsreparatieplaats, de Rijks
werf dus. De verdedigingslinie werd sa
mengesteld uit een hele serie forten die er
nu nog liggen. Napoleon wilde van Den
Helder het Gibraltar van het Noorden
maken.
„Op luchtfoto's zie je die prachtige ster
vormen, net zoals in Bourtange en in
Naarden. Ze liggen hier en we doen er niks
mee, teiwijl er een enorm ver-band bestaat
tussen die forten en de werf. Daarom wil
de gemeente nu op pad gaan om Den Hel
der op de toeristische markt té zetten.
Daarin speelt de Bonaire een belangrijke
rol. Het schip komt op het mooiste plekje
van het hele terrein te liggen. Daarom
moeten we zorgen dat hij een ander aan
zien krijgt dan nu. Die opbouw is afschu
welijk, die moeten we er af halen. En we
willen er in een vroeg stadium masten op
moeten zetten, zodat je in ieder geval kunt
zien dat er een schip ligt."
Mooiman laat het licht van zijn zaklan
taarn nog eens over de spanten glijden.
„Kijk eens naar de prachtige mooie ron
ding van de huid. Realiseer je maar eens
dat dat allemaal met de hand is gevormd,
geplaatst en geklonken. Er staat ons een
enorme hoeveelheid sloopwerk te wach
ten, Maar om dit hele zaakje van de grond
te krijgen... Ik word er hartstikke enthou
siast van. Het is net een verhaal uit een
jongensboek."
Barend Strang
Ir. B.A Mooiman: „Het is interessant te zien hoe een schip kan verrotten als je niks aan onderhoud doet.
Foto links: De Bonaire in het historische dok in Den Helder. foto's Harry Tielman
Tekening van de Bonaire.
mige zeevaartschool. Tachtig jongens
vonden huisvesting op de Abel Tasman.
Ze sliepen in hangmatten. Hun sanitair
bestond uit een lange rij wasbalcjes die ze
tegen de wand omhoog konden zetten,
waarna het water via een lange goot onder
in het schip belandde. Het was vochtig in
het schip, zonder ventilatie. „Het effect
op het ijzer is spectaculair Je breekt de
roest, zo van de spanten af."
Het Marinemuseum in Den Helder kreeg
in 1983 een onderzeeboot, de Tonijn.
Daardoor liep het bezoekersaantal op van
35.000 tot 100.000 per jaar. Later kwam
daar het stoomschip Abraham Krijnse bij
Toen men nog een schip wilde hebben, viel
het oog op de Abel Tasman die sinds enige
tijd verlaten en nutteloos aan de kade in
Delfzijl lag te verrotten.
De Rijkswerf in Den Helder, die in 1993
zijn functie kwijt was geraakt, bood per
spectieven voor een nieuwe leven voor de
Abel Tasman. Want de gemeente wil van
de werf een toeristische attractie van de
eerste orde maken. Het moet een nau-
tisch-educatief themapark worden waar
in de geschiedenis van de scheepsbouw en
van de scheepsvoortstuwing centraal
staat.,Daar past de Bonaire bij uitstek in.
Het is een schakel tussen zeil en stoom die
elders op de wereld niet meer te vinden
is."
Schorpioen
Zoals eind vorig jaar gemeld gaat ook het
ramschip Schorpioen, het gerestaureerde
stoomschip met hulpzeilvermogen dat nu
aan de Loskade in Middelburg ligt, naar
Den Helder. Daar bood het voormalige
ramschip decennia lang onderdak aarx de
marva's. Voorzitter W. van Son-Florisse
van de stichting Ramschip Schorpioen
noemde liet bij het bekend worden van de
komende verhuizing weten: „Het schip
hoort in een marinehaven thuis." De ge
meente Middelburg was over het. ver-trek
van de Schorpioen onaangenaam verrast:
de attractie trekt jaarlijks z'o'n 25.000
toeristen.
'Nederland over zee' wordt het thema van
het toeristische complex in Den Helder
dat 110 miljoen gulden gaat kosten, voor
een deel gefinancierd uit Europese fond
sen. In 2003 moet het zijn poorten openen.
Het reddingmuseum Dorus Rijkers krijgt
er onderdak, er komt een museum waarin
wordt teruggegaan naar de Romeinse tijd,
een museum over de marine van vandaag
en morgen, een nautische speeltuin, en
een gebouw waarin via elektronische weg
echt gebeurde avonturen op de zeven zee
enzijn te beleven, zoals de schipbreuk van
de Batavia. Doel is jaarlijks 250.000 be
zoekers te trekken.
Om en om
Voor het behoud van de Bonaire werd een
stichting opgericht waarin vertegen
woordigers van Den Helder en Delfzijl
zitting hebben. Afgesproken werd dat het
schip in Den Helder zou worden gerestau
reerd, waarna het beurtelings in de mari-
nestad en in Delfzijl te bezichtigen zou
zijn. De stichting heeft tot taak geld bij
een te schrapen, dat vervolgens wordt
doorgesluisd naar de Stichting Restaura
tie en Renovatie van de Bonaire waarvan
de definitieve oprichting nog zijn beslag
moet krijgen. Mooiman wordt voorzitter-
van die stichting.
„De marine heeft een fors bedrag be
schikbaar gesteld om de restauratiemo
gelijkheden te onderzoeken. Bovendien
heeft de marine een fraaie wiegconstruc-
tie gemaakt, waarin het schip nu hangt.
Zestig procent van het gewicht van de
huid wordt nu opgevangen door die con
structie, veertig procent door de kiel. De
spanten verkeren in verregaande staat
van ontbinding. Zou je het schip alleen op
zijn kiel neerzetten, dan zou hij weieens in
elkaar kunnen vallen.
Het restauratie-onderzoek leverde drie
mogelijkheden op. „In de eerste plaats
zou je alles wat oud en verrot is kunnen
vernieuwen. Dat is een hele dure oplos
sing, want dat zou neerkomen op de bouw
van een heel nieuw schip. Ook zou je kun
nen besluiten verder niks te doen aan dat
ding. Je laat het zo staan, zet er een paar
masten op en maakt de opbouw weer zo
als vroeger. Dat was de goedkoopste op
lossing, maar dan had je een wrak opge
tuigd. Er was ook een middenoplossing.
Je kunt om de vier spanten - in de machi
nekamer om de drie - een spant vernieu
wen en die verbinden met de houten huid-
dubbeling. Daardoor wordt de houten
huid de waterdichte huid. Een geniale op
lossing, die anderhalf miljoen gulden gaat
kosten en die-een behoorlijke hoeveelheid
werk oplevert. Maar het is juist de bedoe-
