waterpas
Willem van Oranje was een werktuig van God
PZC reportage zaterdag 17 januari 1998 26
RUDEN RIEMENS
FO TOGRAFIE
Willem van Oranje is in
opstand gekomen tegen de
Spaanse overheersing uit
weerzin tegen de inquisitie, uit
medelijden met het verdrukte
volk van de Nederlanden en uit
afkeer van de 'hispanisering' en
'katholisering' van de
Nederlanden, waardoor de
Nederlandse adel meer en meer
buiten spel kwam te staan. Tot
deze conclusie komt Huib Klink
in zijn proefschrift Opstand
politiek en religie bij Willem van
Oranje 1559-1568, een
thematische biografie over de
Vader des Vaderlands.
De hervormde predikant Klink is
na uitgebreide studie tot de slot
som gekomen dat het niet eigenbe
lang was dat Oranje dreef, maar
christelijk medelijden. Hij baseert
zijn mening op tot nu toe ongelezen
correspondentie van de prins. Daar
uit blijkt volgens Klink dat Willem
van Oranje diep begaan was met het
lot van de protestanten in de Neder
landen die door de Spaanse vorst Phi
lips als ketters werden vervolgd. De
prins beschouwde het als zijn taak en
roeping om hen te beschermen.
Huib Klink promoveerde onlangs op
een studie naar het waarom van Oran-
je's houding. Handelde de prins bij
voorbeeld onder invloed van de
Lutheranen, of voelde hij zich juist
gesteund door de Calvinisten? En hoe
keek Willem van Oranje aan tegen het
recht van opstand, dat zowel door de
Lutheranen als door de Calvinisten
wordt erkend?
Het recht van opstand heeft betrek
king op de vraag in hoeverre een volk
in verzet mag komen tegen de over
heid. De volgelingen van Luther stel
len zich op het standpunt dat als de
keizer tegen alle natuurlijke rechten
en tegen elke vorm van billijkheid
grof onrecht gebruikt, men zich tegen
hem moet verdedigen. De volgelingen
van Calvijn vinden dat als de keizer
zich te buiten gaat aan dergelijke ex
cessen, de lagere overheden (de adel)
het volk tegen deze tiran moet be
schermen. Willem van Oranje, zo
blijkt uit de studie van Klink, mag
worden beschouwd als een mengvorm
van beide stromingen.
Totaalbeeld
Klink (39) heeft het gevoel dat door
zijn studie een completer beeld is ont
staan van Oranje, die door de eeuwen
heen afwisselend is afgeschilderd als
een opportunist, een slimme politicus,
een liberaal en humanist. ,,Ik durf te
zeggen dat ik alle brieven voor zover
daarvan het bestaan bekend is, heb
doorgenomen. Nu is er een totaal
beeld van Oranje mogelijk", zegt
Klink.
De Hoornaarse predikant heeft een
verrassende hoeveelheid brieven ge
traceerd die waren geschreven door
en aan Willem van Oranje. „Op alle
vorstenhoven worden die brieven be
waard. Ik heb zelfs kladjes terugge
vonden!", zegt hij enthousiast. Klink
dook voor zijn onderzoek in de archie
ven van het Koninklij k Huis en Duitse
vorstenhuizen. „Groen van Prinsterer
heeft in de vorige eeuw een aantal
brieven van Willem van Oranje gepu
bliceerd, maar hij heeft nooit gekeken
in de Duitse archieven. Pas in de jaren
zeventig heeft het Instituut voor Ne
derlandse Geschiedenis deze brieven,
voor het merendeel uit de periode
1560-1564 geïnventariseerd, maar
niet bestudeerd. Dat heb ik gedaan."
Een monnikenwerk, al was het alleen
maar omdat de brieven met de hand
waren geschreven in oud-Duits. „Bo
vendien behandelden ze zoveel ver
schillende onderwerpen, dat ik alle
brieven systematisch heb moeten or
denen voordat ik er wat mee kon",
zegt Klink. „Men had me van tevoren
al gewaarschuwd dat ik me waagde
aan een prestigieus onderwerpEr zit
ten zo veel kanten aan Willem van
Oranje. Hij was ontzettend slim, zeer
diplomatiek en hij liet nooit het ach
terste van zijn tong zien, Hij zei van
alles, maar het was soms moeilijk te
begrijpen wat hij nu werkelijk be
doelde. Soms lijkt het alsof hij de vij
and naar de mond praat, terwijl hij
tegelijkertijd juist bezig is hem te on
dermijnen."
Als voorbeeld van Oranje's ondoor
grondelijke houding noemt Klink in
zijn studie de brieven die Oranje in de
zomer van 1562 schreef aan Duitse
vorsten. Daarin gaf hij in geheim
schrift staatsgeheimen prijs. Name
lijk dat Philips II van plan was de pro
testanten uit te roeien. Dit nieuwtje
had Hendrik II van Frankrijk per on
geluk uit zijn mond laten vallen tij
dens een gesprek met Oranje, in 1559.
Lange tijd werd in historische krin-
gen aangenomen dat dit gesprek tus
sen Hendrik en Willem niet zou heb
ben plaatsgehad, maar inmiddels
heeft Klink de authentieke brieven
gezien waarin naar deze ontmoeting
wordt verwezen.
„Vanaf dat moment raakt Oranje ver
vuld van wat hij zelf noemt 'christe
lijk medelijden' met het lot van de
protestanten. Misschien is dat voor
Oranje het beslissende moment ge
weest waarop hij besloot zich voor
honderd procent te wijden aan de op
stand. Hij ziet het als zijn taak, zijn
goddelijke roeping om leiding te ge
ven aan het verzet."
Oranje had gehoopt op steun van de
Lutheranen, maar werd daarin te
leurgesteld. De Duitse vorsten, met
wie hij mede door zijn huwelijk met
Anna van Saksen, een vertrouwelijke
band onderhield, waren niet bereid
om zich op Oranje's verzoek concreet
uit te spreken over de vraag: mag je
terwille van religie in opstand komen
tegen de overheid? Oranje zocht ver
volgens toenadering tot de Calvinis
ten en besloot de hei-vormden in Ne
derland te willen beschermen.
Volkskerk
'De motivatie voor het verzet van de
prins komt overeen met en staat in de
lijn van het protestantse verzets-
recht', schrijft Huib Klink in zijn
boek. 'De lagere overheden zijn van
Godswege geroepen om de vrijheden
en rechten van het volk te bescher
men.'
Van Oranje bestaan nauwelijks theo-
logisch-dogmatisch inhoudelijke uit
spraken over de leergeschillen die
zich voordeden in de tijd van de Her
vorming. De geloofsuitspraken die hij
deed, hebben alle te maken met de
praktisch-politieke situatie waarin
hij verkeerde. Wel laten ze in toene
mende mate een groot vertrouwen in
God en in de rechtvaardigheid van de
opstand zien. Dat blijkt bijvoorbeeld
ook uit de tekst van het Wilhelmus.
Huib Klink heeft met zijn studie naar
de beweegredenen van Oranj e niet al
leen de beeldvorming rond deze illus
tere figuur gewijzigd. „Als christenen
predikant geloof ik in de hand van
God in de geschiedenis. In die zin be
schouw ik Oranje als een werktuig
van God. Als hij er niet was geweest,
was de staat der Nederlanden waar
schijnlijk nooit ontstaan. Zijn gewa
pende verzet luidde de Tachtigjarige
Oorlog in, en legde de basis voor de
huidige Nederlandse staat, konings
huis en Nederlands Hervormde Kerk,
zeg maar de volkskerk."
Klinks bewondering voor de prins
van Oranje was al groot, maar is door
zijn studie zo mogelijk nog gestegen.
„Wat ik bewonder is zijn enorme
grootmoedigheid, zijn tolerantie. Zijn
begaanheid met het volk. En zijn taai
heid. Willem van Oranje wordt wel
eens vergeleken met Erasmus, maar
waar Erasmus het opgaf wanneer het
al te moeilijk werd, ging Oranje juist
door."
Trudy van der Wees
Willem van Oranje op jeugdige leef
tijd; houtsnede door Cornelis Antho-
niszoon, circa 1545.
C5''!>rii^ftnKiiamrivUin^cfoinl)4frolaaf{urtfröUurc^piu:mo}t5ctjrtH'{lrftta(^Cafilci«Ctj1(0ur»,
