Ruïnes vertellen een eigen
verhaal over het verleden
Xenakis Ensemble neemt cd op
PZC
Grenzen slechten, grenzen scheppen
Nieuw boek biedt kansen voor beter beleid antieke overblijfselen
zeeland
14
0118-417500
kunst cultuur
zaterdag 3 januari 1998
De overblijfselen van de middeleeuwse kerk in Buttinge.
foto Wim Riemens
door Rinus Antonisse
Het is op de keper be
schouwd een wonder bo
ven wonder dat er in Nederland
nog historische ruïnes bestaan.
Gelet op de nationale hang
naar properheid en de innner
aanwezige sloopdrift is elk be
waard gebleven gebouwd frag
ment mooi meegenomen.
Waarschijnlijk ooit over het
hoofd gezien en/of staande op
een plek die toevallig niet voor
andere doeleinden is opgeëist.
Daarom zijn er zo hier en daar
nog wat restanten te vinden,
soms in verregaande staat van
verval, soms met meer of min
der succes gerestaureerd. Ge
lukkig maar. want ruïnes ver
tellen een eigen verhaal over
het verleden en spreken vaak
veel meer tot de verbeelding
dan menig fraai gespaard mo
numentaal pand.
Tot op heden hebben ruïnes in
Nederland niet de aandacht ge
kregen die ze verdienen, zegt
directeur A L. L. M. Assel-
bergs van de Rijksdienst voor
de Monumentenzorg. Hij
schrijft dat onder meer toe aan
het feit dat veel ruines, anders
dan in veel buitenlanden, wei
nig bekend en moeilijk te vin
den zijn. Asselbergs vindt het
hoog tijd dat er een duidelijker
beleid komt voor deze restan
ten uit vroeger tijden. Om zo
doende de ruïnes op hun waar
de te kunnen schatten, om ze in
al hun onderdelen te kunnen
begrijpen en om ze zo goed mo
gelijk in stand te houden. As
selbergs: „Kortom, om er maxi
maal van te kunnen genieten."
Het boek Ruïnes in Nederland,
uitgegeven in de reeks Cultuur
historische Studies, biedt een
berg bouwstenen voor een be
ter beleid. De ruïne wordt uit
voerig en vanuit verschillende
invalshoeken belicht: als (cul
tuurhistorisch object, als the
ma in kunst, literatuur en land
schap, als vestigingsplaats
voor flora en fauna. Uiteraard
wordt ook aandacht besteed
aan de aloude discussie over de
mate van restauratie en conser
vering van ruines. In een over
zicht van de belangrijkste his
torische ruïnes van Nederland
worden er 81 in woord en beeld
belicht. Vier ervan bevinden
zich in de provincie Zeeland: de
Sint-Michaëlskerk bij Buttin
ge, de folly bij Zorgvliet inElle-
woutsdijk, de Dubbele of Bol-
lewerkspoort in Hidst en de
Stenen Beer of Westpoort in
Sluis.
Slechts weinig gebouwen zijn
in staat om zoveel emoties los te
maken als ruïnes. Emoties die
stil worden verwerkt of een uit
weg krijgen in de vorm van een
gedicht of schilderij. Geen en
kel gebouw is een vruchtbaar
der inspiratiebron geweest dan
de ruïne. In de Romantiek was
zij bron van literaire en artis
tieke hoogtepunten, dankzij
een onweerstaanbare aantrek
kingskracht. Vooral in de acht
tiende en negentiende eeuw
was dat sterk het geval. Nu is in
het bijzonder de vraag actueel:
mag een ruïne verder vervallen
of moet de monumentenzorg
erop los worden gelaten en zo
ja, in welke mate. Het verval
vertragen of de boel (ingrij
pend) herstellen. Is een geres
taureerde ruïne nog wel een ru-
ine? Als schrijnend voorbeeld
van hoe het niet moet geldt de
in 1965 uitgevoerde recon
structie van de kapel te Hooge-
lande bij Grijpskerlce, waarbij
van de bestaande bouwval een
te gaaf kerkgebouw werd ge
maakt.
De ruïnes zijn zeer ongelijkma
tig over Nederland verspreid.
De oostelijke en zuidelijke pro
vincies tellen er veel meer dan
Holland, Zeeland en Utrecht.
Gelderland en Limburg zijn
goed voor meer dan de helft van
de belangrijkste objecten. De
meeste zijn te vinden in het
stroomgebied van de grote ri
vieren Maas, Waal, Rijn en IJs-
sel. Opmerkelijk is de situatie
in Noord- en Zuid-Holland,
waar ruïnes voornamelijk
voorkomen in het gebied achter
de duinen. De noordelijke pro
vincies Groningen, Friesland
en Drenthe vertonen een opval
lende witte vlek. Het leeuwen
deel bestaat uit overblijfselen
van kastelen en adellijke hui
zen. Verdedigingswerken als
poorten en militaire verster
kingen vormen een
minderheidsgroep (stadsmu
ren, bekadingen, tuinmuren en
dergelijke zijn buiten beschou
wing gelaten).
Kerk
In Buttinge staat aan de oost
zijde van de weg naar Grijps-
kerke, tussen twee tuinen ach
ter de huizen, een fragment van
de noordwesthoek van de voor
malige middeleeuwse kerk.
Waarschijnlijk is de kerk ver
vallen toen de kerkelijke ge
meente Buttinge werd opgehe
ven. De kerk, gewijd aan de
aartsengel Michaël, moet om
streeks 1400 zijn gebouwd en
werd na de Reformatie niet
meer gebruikt. De ruïne is ei
gendom van de Nederlands
Hervormde Kerkte Grijpsker-
ke. Er staat een schuur tegen
aan. Het bewaarde muurfrag
ment is uit kloostermoppen
opgetrokken en drie meter
hoog. Op de muurkruin is een
bijzondere vegetatie ontstaan
en aan de voet van de muur
groeit tongvaren.
Aan de zuidzijde van Elle-
woutsdijk ligt in de tuin van het
huis Zorgvliet, verscholen tus
sen de bomen, een restant van
een negentiende-eeuwse ruïne
achtige folly in de vorm van een
Romeins aquaduct. De buiten
plaats Zorgvliet is aan het eind
van de negentiende eeuw ge
bouwd in opdracht van J. C.
van Hattum, die in 1881 het
ambacht Ellewoutsdijk kocht.
In het park waren romantische
elementen opgenomen, met
daarin ook het restant van de
motte, een middeleeuwse
burcht. Met de kloostermoppen
ervan werd de folly gebouwd.
Bij een bombardement in 1944
ging het huis verloren. Het
landgoed is later in tweeën ver
deeld en op beide terreinen is
een nieuw huis gebouwd. De
ruïne, overwoekerd met klimop
die de bogen in stand houdt, is
nooit gerestaureerd.
V eronderstellingen
Op de oude vestingwallen van
Hulst bevindt zich aan de
noordwestzijde van de stad de
ruïne van de middeleeuwse
Bollewerkspoort, een dubbele
land- en waterpoort. De poort
is tijdens eenbelegin 1596 door
kanonvuur verwoest, werd in
1956 herontdekt, ontgraven en
tussen 1959-1967 geconser
veerd. De arduinstenen gevels
waren erg goed bewaard geble^
ven, evenals de oude bestrating
en de kademuren van de haven
binnen de stad. Er zijn geen af
beeldingen van de poort be
kend, zodat de reconstructie
deels op veronderstellingen be
rust. De ruïne is met het oog op
vandalisme afgesloten voor
publiek, maar vanaf het Brede-
rode-bastion goed te bezichti
gen.
Aan de zuidwestzijde van Sluis
liggen de overblijfselen van de
voormalige stadspoort de Ste
nen Beer (ook wel Brugse poort
of Westpoort). Bij de verove
ring van de stad in 1587 door de
Spanjaarden werd de poort
zwaar beschadigd; bij de aan
leg van nieuwe fortificaties
verdwenen de resten groten
deels onder een aarden wal.
Belgische schippers die tijdens
de Eerste Wereldoorlog werke
loos met hun schepen in de ha
ven lagen, werden ingezet bij
de ontgraving. In 1972 begon
de (langdurige) restauratie,
waarbij vooral is gelet op de
netheid en toegankelijkheid
voor bezoekers en volledig
voorbij is gegaan aan het wezen
van de ruïne. Er loopt een wan
delroute langs de poort.
Ruïnes in Nederland. Onder redac
tie van A G. Schulte. Uitgave
Waanders in Zwolle, in samenwer
king met de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg. ISBN 90 400
9974x. Prijs 69,50.
SCHOONMAAKBEDRIJF
BLEIJENBERG B.V.
voor
totaaD
schoonmaak
onderhoud
gecertificeerd volgens
de NEN-ISO 9002
Literatuur en grafiek van Nederlandse en Vlaamse kunstenaars
door Ernstjan Rozendaal
BREDA - Parabels bieden soms de helder
ste verklaringen. Deze bijvoorbeeld: „Van
iemand die een muurtje om zijn tuin met
selde zei men in mijn geboortedorp dat hij
zich vrij aan het zetten was. Hoezo vrij?
Zette hij zich dan niet juist gevangen?
Neen, want hij bracht ook een poortje aan
in die muur waarlangs hij in de lente zijn
zaai- en plantgoed aan kon voeren en in
hel najaar zijn oogst af kon voeren, maar
dat hij elke avond, voor het slapengaan
dicht kon doen."
Het is de epiloog die de Vlaamse auteur
Walter van den Broeck heeft geschreven
bij zijn verhaal 'Voor een levende grens',
een van de vijf teksten die deel uitmaken
van de expositie Grafiek, op de grens (2).
Elke tekst was voor een zuid-Nederlandse
én een Vlaamse kunstenaar inspiratie
bron voor een serie grafische werken. De
werkstukken van de tien kunstenaars en
vijf auteurs zijn op het ogenblik tentoon
gesteld bij de Nieuwe Brabantse Kunst
Stichting in Breda en het Provinciaal
Centrum voor Beeldende Kunsten in Has
selt.
Van den Broeck verduidelijkt in één ali
nea nog eens de essentie van zijn verhaal,
dat een pleidooi is voor een grens die 'veel
meer is dan een domme afsluiting': „Een
grens is een soepele en poreuze scheiding
tussen binnen en buiten waarop een le
vendige dialoog, een intensief en veelzij
dig ruilverkeer plaatsheeft."
De tekst is bijna programmatisch voor het
in alle opzichten geslaagde project Gra
fiek op de grens (2). Plet is precies de po-
j-euze scheiding tussen Vlaanderen en de
Nederlandse provincies Zeeland, Noord-
Brabant en Limburg die de levendige dia
loog en het veelzijdige ruilverkeer moge
lijk maakt waarvan deze expositie de
weerslag is.
Rond het thema grens zijn vijf verrassen
de teksten geschreven waarvan goed
voorstelbaar is dat zij de fantasie van
beeldend kunstenaars prikkelen. De
Zeeuwse bijdrage komt van PZC-hoofd-
redacteur en schrijver Andreas Oosthoek.
In de grafische ateliers van Kasterlee,
Eindhoven en 's-Hertogenbosch zijn vijf
kunstenaarskoppels, elk bestaande uit
een Nederlander en een Vlaming, met de
teksten aan het werk gegaan. Marinus van
Dijke is de enige Zeeuwse kunstenaar die
deelneemt. Met Albert Daniëls nam hij
Oosthoeks tekst 'Schermutselingen aan
de grens (drie associaties)' als uitgangs
punt voor zijn grafiek. De beeldende wer
ken zijn in hun veelzijdigheid eveneens
verrassend.
Opvallend is hoe ruim de kunstenaars het
begrip grafiek hebben genomen. Tal van
technieken zijn gebruikt, van zeefdruk tot
ets, maar daarbij is het niet gebleven. Ton
Slits heeft Van den Broecks idee van een
poreuze, ademende grens letterlijk ver
beeld door zijn grafische afbeeldingen op
te hangen in een doos met een van gaten
voorziene deksel die voor meer dan de
helft is opengeschoven.
Fosforpigment
Het is niet van alle werken af te lezen of de
kunstenaars die zich op dezelfde tekst ba
seerden ook in alle gevallen hebben sa
mengewerkt. Bij Jos van der Sorame en
Eric van de Pitte is dat zeker wel het geval
Zij hebben hun zeefdrukken met fosfor
pigment in een donkere, met zwarte gor
dijnen afgesloten, ruimte gehangen,
waardoor in feite een installatie is ge
maakt. De afbeeldingen illustreren het
verhaal 'Achter het hek' van Kamiel Van
hole, maar de opstelling doet dat ook.
Vanhole schrijft namelijk over een jongen
en een meisje die zich in een oude spoor
tunnel wagen.
Margriet Kemper heeft een dialoog ge
schreven tussen iemand die Nederlands
en iemand die Keltisch spreekt. De poëzie
van Gwy Mandelinck gaat over een postu
me ontmoeting. Respectievelijk Linda
Vinck/Jolande Traa en Jan Vermeulen-
/Magdalena Peltzer maakten daarbij gra
fiek die - onder meer - als illustratie kan
worden gezien van de tekst. Dat geldt niet
voor de werken die Daniëls en Van Dijke
maakten bij de drie associaties van Oost
hoek.
Zij associeerden op hun beurt op zijn
mild-ironische 'Schermutselingen aan de
grens'. De verleiding is groot'om de tekst
van Oosthoek, net als die van Van den
Broeck, programmatisch op te vatten. Hij
schrijft: „Wie grenzen wil opdoeken, doet
daarmee - geheel inclusief - een dringend
beroep op kunstenaars om grenzen te
scheppen. Duidelijke grenzen vanwege de
autonomie der dingen, zelfbeschikking,
de onaantastbaarheid van kunst en veel
anderezaken."
Van Dijke houdt zich bezig met het duin
gebied, een grens bij uitstek. Zeer conse
quent werkt hij door op wegen die hij eer
der al is ingeslagen. Juist door dat'te doen,
lijkt hij de aanmaning van Oosthoek ter
harte te nemen. Het is een dergelijke dub
belheid die de samenwerki ng tussen Oost
hoek, Daniëls en Van Dijke tot een
geslaagd voorbeeld maakt van het veelzij
dige ruilverkeer dat Grafiek op de grens
(2) kenmerkt.
De exposities in Breda en Iiassell duren tot en
met 1 februari. Maandagen gesloten. Prijs cata
logus f 15.-. Van 27feb t/m 5 april is Grafiek op
de grens 2 te zien in Vlaams Cultureel Centrum
De Brakke Grond in Amsterdam.
door Ernst Jan Rozendaal
MIDDELBURG - Vanuit de
concertzaal in de Kloveniers
doelen in Middelburg lopen en
kele dikke kabels naar het trap
penhuis. Wie ze volgt komt
beneden in de kleedkamers die
tijdelijk een volstrekt andere in
richting hebben gekregen. De
wanden zijn met donkerblauwe
doeken afgedekt, achter een
mengtafel zitten drie technici
van LAC Sound/Studio Rei-
merswaal en uit grote boxen
klinkt glashelder het overspan
nen gestrijk en geroffel van de
compositie die boven ook te ho
ren was, alleen daar gedempt
door de isolerende klapdeuren
van de concertzaal. Tegen de
achterwand van de geïmprovi
seerde studio zit directeur Ad
van 't Veer van Nieuwe Muziek
Zeeland met zijn neus in de par
tituur van Xenakis' Thalleïn.
Want dat is het stuk dat boven
door het Xenakis Ensemble
wordt uitgevoerd en beneden op
cd wordt opgenomen.
Behalve een plaats waar bijzon
dere hedendaagse muziek ten
gehore wordt gebracht, is het
Centrum Nieuwe Muziek van
tijd tot tijd ook een laboratori
um waar deze muziek ontstaat
of wordt vastgelegd. Vrijdag en
vandaag is dat het geval. Aan
sluitend op het Nieuwjaarscon
cert is het Xenakis Ensemble in
Middelburg gebleven om opna
men te maken voor een cd die
waarschijnlijk deze zomer, tij
dens het Festival Nieuwe Mu
ziek, wordt gepresenteerd.
Daarop komen vier composi
ties. Van Iannis Xenakis wordt
behalve Thalleïn ook O-mega
opgenomen. De titel geeft aan
dat het wel eens zijn laatste
werk zou kunnen zijn. Verder
(Advertentie)
staan Waakvlam van Willem
Breuker en Concerto para ma
rimba van David del Puerto op
het repertoire,
De beide laatste componisten
zijn bij de cd-opnamen aanwe
zig. Breuker is bovendien artis
tiek leider van BV Haast, de
maatschappij die de geluids
drager uitbrengt. Hij vertelt hoe
het initiatief is ontstaan. „Ad
van 't Veer kwam naar mij toe en
zei: 'We gaan een cd opnemen
waar jouw compositie ook op
komt te staan.' Ik vroeg: 'Zo, en
waar komt die cd dan uit?' Zegt
hij: 'Bij jou, natuurlijk.' Zo gaat
dat dus. Maar het is eigenlijk
wel logisch, want wij hebben in
het verleden ook cd's van Nieu
we Muziek uitgebracht. En als
het nu niet gebeurt, was het
nooit gebeurd. Van 't Veer heeft
het doorgedrukt. Hij is zo'n
Zeeuwse stijfkop. Hij heeft zo'n
idee in zijn hoofd en op een ge
geven moment jaagt hij de kogel
door de kerk. Dat is ook de juiste
mentaliteit. Je ideeën uitvoeren,
zodat er weer ruimte komt
voor nieuwe ideeën."
Vervroegd
Volgens Van 't Veer was het aan
vankelijk de bedoeling de cd
volgend jaar uit te brengen, als
het dertigjarig bestaan van
Nieuwe Muziek Zeeland wordt
gevierd. Praktische redenen
hebben de opnamen vervroegd.
Het Xenakis Ensemble was be
schikbaar en, aldus Van 't Veer,
op dit moment in topvorm. „We
hebben er een mooi huis voor, de
goede techniek en van de zomer
hebben we al proef opnamen ge
maakt. 'We doen het nu', zeiden
we dusHet werd ook tij d om het
klavecimbelconcert van Breu
ker, dat in opdracht van Nieuwe
Muziek is geschreven, op de
plaat te zetten."
Breuker zegt alleen aanwezig te
zijn omdat Van 't Veer hem heeft
gevraagd. Bij de opnamen
speelt hij geen rol. „Het kan ook
zonder mij. De noten staan in de
partituur, ik heb daar niks aan
toe te voegen. Misschien kan ik
nog eens mijn mening geven als
de dirigent of de musici iets on
duidelijk vinden, maar dat is
peanuts hoor."
Traditie
Ook Del Puerto dicht zichzelf
een beperkte rol toe. „De diri
gent heeft de leiding. Gelukkig
verschilt zijn visie op de compo
sitie weinig met die van mij. En
de uitvoering van het Xenakis
Ensemble is fantastisch. Ik heb
het stuk nooit beter gehoord.
Dat komt omdat zij met passie
spelen. Zij zijn meer dan tech
nisch begaafde musici die hun
partij uitvoeren. Zij leven zich
in het stuk in en hebben kennis
van de traditie. Dat is belang
rijk want als componist grijp ik
terug op een aantal vormen die
tot voor kort taboe waren bij de
foto Lex de Meester
avant-garde. Ik hecht veel be
lang aan harmonie, melodie en
een eenduidig ritme. Dat zijn
dingen die lange tijd als te tradi
tioneel werden gezien. Toch zie
je dat een modern orkest als hel
Xenakis Ensemble er uitste
kend mee overweg kan."
Breuker is zeer te spreken ovei
het geluid dat wordt verzorgd
door Zeeuwse technici. De par
tijen worden direct op twee spo
ren ingespeeld, zodat een mis
achteraf overbodig is. Als de af
stelling goed is, en dat is volgens
Breuker het geval, wordt op die
manier het geluid van een con
cert het dichtst benaderd.
Ook dirigent Diego Masson is
opgetogen. „We kennen deze
zaal en voelen ons hier thuis. Op
de techniek hebben we niets aar.
te merken. Dat maakt het opne
men hier veel prettiger dan if
een studio die we niet kenner,
met technici die we niet kennen
Het is heel bijzonder dat Nieu
we Muziek ons deze cd laat ma
ken. Platenmaatschappij er.
willen tegenwoordig alleen no|
albums opnemen waarvan ze
gegarandeerd duizenden exem
plaren verkopen. Dat zal mei
deze niet gebeuren. Maar de
muziek is zó fantastisch. Hei
zijn enkele van onze favoriete
stukken, Dan is het toch gewel
dig dat iemand als Van 't Veer
ons uitnodigt ze op de plaat te
zetten?"
Werk van Albert Daniëls.
foto Peter Cox
